ความหมายของชื่อ และข้อมูลโดยสังเขป
(๑) “คงคา” แปลว่า “แม่น้ำที่ไหลมาทำให้ห้วงน้ำใหญ่เป็นไป” (คือเมื่อไหลมาก็รวมเอาน้ำในลำน้ำแหล่งน้ำน้อยใหญ่มาด้วย ก่อให้เกิดปริมาณน้ำมากมายมหาศาล) เป็นแม่น้ำใหญ่สายสำคัญลำดับที่ ๑ ในปัญจมหานที และเป็นแม่น้ำศักดิ์สิทธิ์อันดับที่ ๑ ในศาสนาพราหมณ์, แม่น้ำคงคามีความยาวประมาณ ๒,๕๑๐ กม. ตามที่บันทึกไว้ในอรรถกถาว่า มีต้นกำเนิดจากสระอโนดาต ในแดนหิมพานต์ ไหลไปสู่มหาสมุทร จากทิศตะวันตกไปทิศตะวันออก ออกทะเลที่อ่าวเบงกอล (Bay of Bengal), ปัจจุบัน คนทั่วไปรู้จักในชื่อภาษาอังกฤษว่า Ganges
(๒) “ยมุนา” (ยะ-มุ-นา) แปลว่า (๑) “แม่น้ำที่ยังความสกปรกให้ระงับไป” (๒) “แม่น้ำที่เป็นน้องสาวของพญายม” เป็นแม่น้ำใหญ่สายสำคัญลำดับที่ ๒ในปัญจมหานที มีต้นกำเนิดร่วมกับแม่น้ำคงคา ที่สระอโนดาตในแดนหิมพานต์ และลงมาบรรจบกับแม่น้ำคงคาที่เมืองปยาคะ (ปัจจุบันคือ Allahabad) ไหลผ่านเมืองสำคัญ คือ Delhi เมืองหลวงปัจจุบันของอินเดีย
(๓) “อจิรวดี” (อะ-จิ-ระ-วะ-ดี) แปลว่า “แม่น้ำที่มีการไหลไม่ช้า” คือมีกระแสเชี่ยว เป็นแม่น้ำใหญ่สายสำคัญลำดับที่ ๓ ในปัญจมหานที ไหลผ่านเมืองสำคัญ คือ สาวัตถี เมืองหลวงของแคว้นโกศล, ปัจจุบัน อจิรวดีเป็นแม่น้ำที่ไม่สำคัญอะไรนัก มีชื่อในภาษาอังกฤษว่า Rapti
(๔) “สรภู” (สะ-ระ-พู) แปลว่า “ลุ่มน้ำเป็นเหตุให้มีสระ” เป็นแม่น้ำใหญ่สายสำคัญลำดับที่ ๔ ในปัญจมหานที ไหลผ่านเมืองสำคัญ คือ สาเกต, ปัจจุบัน สรภูไม่เป็นที่รู้จักทั่วไป มีชื่อในภาษาสันสกฤตว่า สรยู
(๕) “มหิ” (มะ-หิ) แปลว่า (๑) “แม่น้ำอันผู้คนนับถือ” (๒) “แม่น้ำที่เจริญ” คือกว้างใหญ่ เป็นแม่น้ำใหญ่ลำดับที่ ๕ ในปัญจมหานที ไหลผ่านไปใกล้แคว้นอังคุตตราปะ ปัจจุบันน่าจะอยู่ในหรือใกล้เขตบังคลาเทศ
(เก็บความจากพจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ.ปยุตฺโต)
จาก
บาลีวันละคำ ของ อาจารย์ทองย้อย แสงสินชัย