อังกฤษในสมัยนั้นถ้าตัดสินตามมาตรฐานศีลธรรมสมัยนี้นับว่าโหดร้ายมาก เนรเทศกษัตริย์จากบ้านเมืองหนึ่งไปสวรรคตที่อีกบ้านเมืองหนึ่ง นอกจากพระเจ้าสีป่อซึ่งถูกอังกฤษเนรเทศไปสวรรคตที่รัตนคีรี ประเทศอินเดียแล้ว จักรพรรดิบาฮาดูร์ชาห์ที่ ๒ จักรพรรดิองค์สุดท้ายแห่งราชวงศ์โมกุลก็ถูกอังกฤษเนรเทศมาสวรรคตที่ย่างกุ้ง ประเทศพม่านี้เหมือนกัน ปัจจุบันพระบรมศพก็ยังอยู่ที่ย่างกุ้งนี่เอง คุณกรกิจ ดิษฐานได้เขียนขยายความเรื่องนี้ไว้ในบทความ
เยี่ยมสุสานจักรพรรดิองค์สุดท้าย: จากเวียงวังแห่งเดลีสู่ซอกหลืบในย่างกุ้ง
น้อยคนที่จะทราบว่าอังกฤษเนรเทศกษัตริย์พม่าไปตายที่อินเดีย เนรเทศจักรพรรดิอินเดียมาตายที่พม่า ทุกวันนี้พระศพของทั้งสองก็ยังไม่มีโอกาสกลับบ้านเกิดเมืองนอน
พระเจ้าสีป่อ (ธีบอ) กษัตริย์องค์สุดท้ายของพม่า ถูกเนรเทศไปอยู่เมืองไกลปืนเที่ยงที่อินเดีย ริมทะเลอาหรับ ส่วนบาฮาดูร์ ชาห์ที่ ๒ จักรพรรดิองค์สุดท้ายของจักรวรรดิโมกุลถูกเนรเทศจากอินเดีย ไปอยู่เมืองย่างกุ้ง ใกล้กับอ่าวเบงกอล
ปี พ.ศ. ๒๕๖๐ ผู้เขียนเดินเตร่ไปตามท้องถนนของย่างกุ้ง ท่ามกลางอาคารยุคอาณานิคมที่เก่าคร่ำคร่า คือสุสานของบาฮาดูร์ ชาห์ จักรพรรดิโมกุลองค์สุดท้ายของจักรวรรดิโมกุล ที่ระหว่างถนนชเวดากองกับถนนอูวิสาระ พระองค์เป็นทั้งจักรพรรดิ นักบุญของชาวศูฟีย์และสัญลักษณ์ชาตินิยมต้านอังกฤษที่ผู้นำอินเดียและปากีสถานต่างพร้อมใจกันมาคำนับ
ตอนที่ผู้เขียนเดินทางไปถึง ชาวศูฟีย์กำลังประกอบพิธีสวดเหนือหลุมพระศพด้วยท่วงทำนองที่สะกดความรู้สึก จะโหยหวยครวญคร่ำก็ไม่ใช่ จะสรรเสริญเยินยอก็มีบางจังหวะ เป็นพิธีที่ Solemn คือสุขุมลุ่มลึกและเต็มไปด้วยอารมณ์ในเวลาเดียวกัน
แม้จะคุยกันคนละภาษา ผู้ดูแลที่เป็นเอเชียใต้ในพม่าให้การต้อนรับอย่างดี เขาคงจะดีใจที่มีคนแปลกหน้ามาเยือนนอกจากศาสนิกชาวอินเดีย-ปากีสถาน หรือฝรั่งบางคน
สำหรับคนที่ชอบประวัติศาสตร์อันน่าสลดใจของการสิ้นแผ่นดิน สิ้นราชวงศ์ สุสานสุสานของบาฮาดูร์ ชาห์เป็นอีกที่ที่ควรแวะเวียนไปชมท่ามกลางของที่น่าชมอีกมากในย่างกุ้ง ซึ่งหนึ่งในนั้นคือสุสานของพระนางศุภยาลัต ซึ่งตั้งอยู่อีกซีกถนนหนึ่งไม่ไกลจากกัน คือถนนมุ่งไปยังประตูด้านทิศใต้ของพระเจดีย์ชเวดากอง คือที่ Kandawmin Garden Mausolea
ความรู้สึกในใจของผู้เขียนต่อบาฮาดูร์ ชาห์ เกิดขึ้นอย่างแรงกล้าหลังอ่านบทความเรื่องชะตากรรมของเชื้อพระวงศ์โมกุลหลังตกเป็นเมืองขึ้นอังกฤษเมื่อ ๒-๓ ปีก่อน แล้วนึกถึงภาพของบาฮาดูร์ ชาห์ที่ ๒ จักรพรรดิองค์สุดท้ายของจักรวรรดิโมกุล เป็นภาพที่ถ่ายไว้ก่อนที่พระองค์จะถูกอังกฤษจับขึ้นศาลฐานอยู่เบื้องหลังการลุกฮือต้านอังกฤษ หลังขึ้นศาลถูกส่งตัวไปคุมไว้ที่เมืองพม่าย่างกุ้ง ต้องอยู่อย่างคนอนาถากระทั่งสวรรคตแล้ว อังกฤษก็ยังปิดบังหลุมพระศพ เพราะกลัวคนอินเดียจะใช้เป็นหลักยึดเหนี่ยวเรียกร้องเอกราชภาพของบาฮาดูร์ ชาห์ ถ่ายที่พม่ากับ “มอระกู่” หรือกล้องยาสูบ ภาพของ British Library