สุขุมาลนิพนธ์

จาก ตู้หนังสือเรือนไทย

เนื้อหา 1 ข้อมูลเบื้องต้น 2 บทประพันธ์ 2.1 โคลงดั้นสุภาสิตวชิรญาณ 2.2 โคลงสุภาสิต 2.3 โคลงทรงตอบพระราชนิพนธ์ เมื่อสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงทรงประชวร 2.4 โคลงสุภาสิตเบ็ดเตล็ด 2.5 โคลงสุภาสิต ทรงถอดความจากวชิรญาณสุภาสิต 2.6 โคลงสุภาสิตทรงแต่งเล่นกับเจ้านายผู้หญิง 2.7 ร่ายประทานพระพรกรมพระดำรงในวันประสูติ 2.8 โคลงตอบกรมพระดำรงฯ ถวายพระพรสมเด็จเจ้าฟ้าฯ กรมหลวงศรีรัตนโกสินทร์ในวันประสูติ 2.9 กาพย์ตอบกรมพระดำรงฯ ถวายพระพรสมเด็จเจ้าฟ้าฯ กรมหลวงศรีรัตนโกสินทร์ในวันประสูติ 2.10 โคลงแลกลอนสำหรับสอดในชักเปี๊ยะพร้อมกับแหวน 2.11 โคลงสุภาสิต 2.12 เพลงยาวกลบท 2.13 พระโอวาทประทานทูลกระหม่อมพระองค์ชาย เมื่อจะเสด็จไปทรงศึกษาในยุโรป 2.14 พระนิพนธ์ที่สุด ลายพระหัตถ์ประทานพระพรในวันประสูติกรมพระยาดำราชานุภาพ 3 เชิงอรรถ 4 ที่มา

ข้อมูลเบื้องต้น

พระนิพนธ์: สมเด็จพระนางเจ้าสุขุมาลมารศรี พระอัครราชเทวี

บทประพันธ์

โคลงดั้นสุภาสิตวชิรญาณ

ทรงพระนิพนธ์ เมื่อ พ.ศ. ๒๔๓๑

โคลงสุภาสิต

เริ่มทรงพระนิพนธ์ เมื่อ พ.ศ. ๒๔๓๑

คำอธิบาย

โคลงสุภาษิตนี้ทรงแต่งตามเค้าโครงสุภาสิตใหม่ ซึ่งพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระราชนิพนธ์กับเจ้านายที่บางปอิน เมื่อ พ.ศ. ๒๔๒๐ (ฉบับพิมพ์เรียกว่า “โคลงสุภาษิตใหม่” ) สมเด็จพระปิตุจฉาเจ้าฯ ทรงพระนิพนธ์โคลงสุภาสิตนี้ทรงกับเจ้านายผู้หญิงอีกหลายพระองค์ด้วยกัน คัดเอามาพิมพ์ในสมุดนี้แต่โคลงพระนิพนธ์ของสมเด็จพระปิตุจฉาเจ้า ฯ

ความรัก ความชัง ความกล้า ความกลัว ความเพียร ความเกียจคร้าน ความซื่อ ความโกง ความอาลัย ความเบื่อ ความโสมนัส ความโทมนัส ความริษยา^{(๑) ในโคลงบทนี้ทรงใช้ศัพท์แผลง ซึ่งชอบพูดกันในสมัยนั้นหลายศัพท์ คือ “ทัก” หมายความ ว่าปราสัยเปนคำทารุณ “พื้น” หมายความว่าสำผัสใจ “เก่า” หมายความว่าเกิดโทษะ “ใหม่” หมายความว่าสิ้นโทษะ}

ความพยาบาท ความปรารถนา ความหยิ่ง

โคลงทรงตอบพระราชนิพนธ์ เมื่อสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงทรงประชวร

ในระหว่าง พ.ศ. ๒๔๓๖ กับ พ.ศ. ๒๔๓๗

'โคลงพระราชนิพนธ์ โคลงตอบ

โคลงสุภาสิตเบ็ดเตล็ด

ความลอาย ความงาม ความสรรเสริญ^{(๑) อุด เปนคำแผลง หมายความว่าอยู่แต่ในที่อันเดียว}

โคลงสุภาสิต ทรงถอดความจากวชิรญาณสุภาสิต

โคลงสุภาสิตทรงแต่งเล่นกับเจ้านายผู้หญิง

เมื่อ พ.ศ. ๒๔๔๓

ความเพลิน ความรำคาญ ความปรารถนา

ร่ายประทานพระพรกรมพระดำรงในวันประสูติ

ทรงนิพนธ์เมื่อ พ.ศ. ๒๔๖๒

โคลงตอบกรมพระดำรงฯ ถวายพระพรสมเด็จเจ้าฟ้าฯ กรมหลวงศรีรัตนโกสินทร์ในวันประสูติ

ทรงพระนิพนธ์ เมื่อ พ.ศ. ๒๔๖๒

โคลงของกรมพระยาดำรงราชานุภาพ

โคลงทรงตอบแทนทูลกระหม่อมหญิง

กาพย์ตอบกรมพระดำรงฯ ถวายพระพรสมเด็จเจ้าฟ้าฯ กรมหลวงศรีรัตนโกสินทร์ในวันประสูติ

ทรงพระนิพนธ์ เมื่อ พ.ศ. ๒๔๖๓

กาพย์กรมพระยาดำรงราชานุภาพ

ทรงตอบแทนทูลกระหม่อมหญิง

โคลงแลกลอนสำหรับสอดในชักเปี๊ยะพร้อมกับแหวน

ทรงพระนิพนธ์ เมื่อ พ.ศ. ๒๔๖๔

คำอธิบาย

เมื่อปีระกา พ.ศ. ๒๔๖๔ สมเด็จพระปิตุจฉาเจ้า ฯ เจริญพระชันษาครบ ๖๐ ปีบริบูรณ์ ในงานฉลองพระชันษาได้ทรงเชิญเสด็จพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวกับพระบรมวงศ์ทั้งพระองค์ชายและพระองค์หญิงไปเสวยเวลาค่ำ ณ วังบางขุนพรหม เมื่อวันที่ ๑๑ พฤษภาคมเนื่องในของซึ่งแจกชำร่วยที่โต๊ะเสวยนั้น สมเด็จพระปิตุจฉาเจ้า ฯ ทรงพระดำริห์ให้สร้างพระธำมรงค์ลงยาสีตามวันประสูติของเจ้านายที่ประทับเสวยทุกพระองค์ แล้วทรงพระนิพนธ์กลอนต่างๆ ซึ่งพิมพ์ต่อไปนี้บทหนึ่ง สำหรับกำกับพระธำมรงค์วงหนึ่ง หมายจะซ่อนไว้ด้วยกันในห่อชักเปี๊ยะวางไว้ตรงที่ประทับทุกพระองค์ สำหรับจะได้ทรงชักเปี๊ยะได้ธำมรงค์แลทรงอ่านบทกลอนเปนของฉลากประกอบความรื่นเริง แต่ต่อมาเปลี่ยน กระแสพระดำริห์ งดบทกลอนเหล่านี้ มาได้พิมพ์ห่อพระธำมรงค์แจกไม่

---

---

---

---

---

---

---

---

---

---

---

---

---

---

---

---

---

โคลงสุภาสิต

ทรงพระนิพนธ์ เมื่อ พ.ศ. ๒๔๖๗ และ ๒๔๖๘

เพลงยาวกลบท

เพลงยาวกลบท

ปรารภ

---

---

^{(๑) “ฟู้” เปนคำแผลง เดิมหมายว่าความรู้สึกเหมือนอย่างกับวาโยธาตุเป่าออก มาทางปากแลจมูก ทำให้อารมณ์ไม่ปรกติ ภายหลังมาใช้หมายความแต่ว่าสติอารมณ์ไม่ปรกติ}

พระโอวาทประทานทูลกระหม่อมพระองค์ชาย เมื่อจะเสด็จไปทรงศึกษาในยุโรป

เมื่อ พ.ศ. ๒๔๓๗

ขอให้โอวาทแก่พ่อผู้เปนลูกยอดรักของแม่ ในสมัยที่พ่อจะจากแม่ไปยุโรป ดังนี้

๑. การที่พ่อต้องไปเล่าเรียนถึงประเทศยุโรปนั้น ขอให้พึงเข้าใจว่า ทูลหม่อมท่านสู้เสียพระราชทรัพย์เปนอันมาก เพราะท่านทรงพระเมตตากรุณาแก่พ่อซึ่งนับว่าเปน ลูก เพื่อให้ได้รับวิชาความรู้อันสุขุมละเอียด อันจะเปนสเบียงเลี้ยงตัวไปในภายหน้า ขอให้พ่อตั้งใจอุสาหะเล่าเรียนให้สมดังพระราชประสงค์ อย่าให้ต้องเปนอันสูญเสียเปล่าแห่งพระราชทรัพย์ กลับมาจะได้รับราชการฉลองราชการฉลองพระเดชพระคุณเปนชื่อเปนหน้าแล เปนคุณเปนประโยชน์แก่ตัวสืบไป

๒. ในเวลาตั้งแต่ได้ออกจากกรุงเทพฯ ไปจนถึงอยู่ในประเทศยุโรป ต้องรู้สึกว่าตัวอยู่ในที่อันมิใช่บ้านเกิดเมืองนอนของตัว แลห่างไกลจากฝ่าพระบาททูลหม่อม แลไกลจากผู้ที่เคยบำรุงรักษา พ่อจงอุตส่าห์ฝากตัวกลัวเกรงเสด็จอาว์ ^(๑) แลแสดงกิริยาอ่อนน้อม (มิใช่ถึงไหว้กราบ) ต่อพวกข้าราชการที่เขาเปนใหญ่ ที่สุดจนมองซิเออร์ยัคมิน ^(๒) ซึ่งเปนผู้กำกับไป เมื่อเขาจะว่ากล่าวตักเตือนประการใด ก็ต้องเชื่อฟังเขาตามสมควร อย่าทำให้เปนที่รังเกียจเกลียดชังแก่เขาทั้งหลายเหล่านั้นได้ เผื่อว่าจะมีทุกข์ขุกไข้หรือขัดข้องอย่างไร เขาจะได้ช่วยแนะนำแก้ไขให้โดยความกรุณา

๓. ทูลหม่อมพระองค์โต ^(๓) นั้น พ่อย่อมทราบอยู่แล้วว่าท่านจะเปนอย่างไร พ่อจงนับถือรักใคร่ฝากตัวท่านให้จงมาก ในเวลานี้ก็ต้องเปนผู้ที่พลัดบ้านเมืองไปด้วยกัน มีทุกข์สุขประการใดก็ได้เห็นหน้ากันตามประสาพี่น้องดียิ่งกว่าผู้อื่น แม้ถ้าได้รักใคร่สนิธสนมกันเสียแต่ยังเล็กๆด้วยกันเช่นนี้แล้ว เมื่อต่อไปภายหน้าก็จะได้ไม่เปนที่รังกียจกินแหนง ซึ่งเปนหนทางอันตรายในตัวพ่อเมื่อเวลาที่โตขึ้นด้วยกันนั้นด้วย

๔. เจ้านายพี่น้องทั้งปวงบันดาที่อยู่นอกด้วยกันนั้น พ่อต้องคิดว่าทุกๆองค์แต่ล้วนเปนลูกของทูลหม่อมเหมือนกันกับตัวพ่อทั้งนั้น พ่ออย่าแสดงกิริยาหรือกล่าววาจาอันเปนการหมิ่นประมาทต่อเธอโดยถือว่าสูงกว่าเธอ จงนบนอบเล่นหัวตามฉันพี่น้องที่เสมอกัน ถึงกับคนอื่นก็เหมือนกัน เมื่อเจ้านายเหล่านั้นเธอไว้วางตัวเธอเพียงชั้นใดสถานใด พ่อจงวางตัวให้เสมอกับเจ้านายเหล่านั้น จะได้ไม่เปนที่รังเกียจในเจ้านายพี่น้อง แลไม่กีดตาผู้ด้วย

๕.สรรพหนังสือ แลวิชาทั้งปวงอันได้เรียนรู้แล้วนั้น ถ้าจะมีผู้ไล่เลียงไต่ถาม ก็จงแสดงแต่ที่แม่นยำชำนาญ อย่าอวดรู้ให้เกินกับภูมิความรู้ สิ่งใดข้อใดที่ยังไม่รู้หรือรู้แล้วแต่ไม่แม่นยำ ถึงแม้จะบอกว่ายังมิได้รู้ก็ไม่เปนที่เสียหายอันใด

๖.ส่วนความรู้สึกในใจอย่างหนึ่ง ซึ่งไม่สมควรจะแสดงกิริยาหรือกล่าววาจาให้คนทั้งหลายรู้ คือให้รู้สึกแต่ในใจของตัวว่าตัวเกิดมาในชาติตระกูลอันสูง จำเปนที่จะต้องรักษาตัวให้สมกับที่ตัวเปนผู้สูงชาติ จงตั้งหน้าเล่าเรียนให้เต็มกำลังแลสติปัญญาของตัว อย่าเพลิดเพลินในการเล่นสนุกให้เกินไป ให้ได้รู้จริงทุกอย่างทุกประการ

พระบรมราโชวาทของทูลหม่อมแลถ้อยคำของแม่ที่ได้พรรณามาครั้งนี้ แลจะได้ว่าต่อไปนั้น พ่อจงหมั่นดำริห์ตริตรองแล้วแลประพฤติตามจงทุกประการ เมื่อพ่อเจริญขึ้นโดยลำดับแล้ว จะได้เปนที่พึ่งของแม่ในภายหน้า ในที่สุดโอวาทของแม่ฉบับนี้ แม่ขอบอกแก่พ่อผู้เปนลูกที่รักแลที่หวังความสุขของแม่ให้ทราบว่าตัวแม่นี้เปนมนุษย์ที่อาภัพ มักจะได้รับแต่ความทุกข์อยู่เปนเนืองนิจ แม่มิได้มีอันใดซึ่งจะเปนเครื่องเจริญตาเจริญใจอันจะดับทุกข์ได้ นอกจากลูก เมื่อเวลาที่พ่ออยู่กับแม่แต่เล็กๆมา ถึงหากว่าแม่จะมีความทุกข์มาสักเท่าใดๆ เมื่อแม่ได้เห็นหน้าลูกแล้วก็อาจจะรงับดับเสียได้ด้วยความรักแลความยินดีของแม่ในตัวลูก ก็ในเวลาซึ่งพ่อไปเล่าเรียนในประเทศยุโรปนี้ พ่อจงรู้เถิดว่า ข่าวความงามความดีของพ่อนั้นแลจะเปนเครื่องดับความทุกข์ของแม่ ถ้าพ่อรักแม่ก็จงสงสารแม่ อย่าทำให้เสียความรักของแม่ แลอย่าประพฤติชั่วนอกคำสั่งสอนของแม่ จงตั้งหน้าเล่าเรียนให้ได้รับความรู้โดยเร็ว จะได้กลับมาหาแม่โดยไม่นานปี

---

^{(๑) คือสมเด็จกรมพระสวัสดิ์วัตนวิศิษฎ}

(๒) เปนที่ปรึกษาราชการ ต่อมาได้เปนเจ้าพระยาอภัยราชา ครั้งนั้นทูลลากลับไปเยี่ยมบ้านเมือง จึงโปรดฯ ให้เปนผู้ดูแลทูลกระหม่อมแลนักเรียนไทยไปในเวลาเดิรทาง

(๓) คือพระบาทสมเด็จฯ พระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว เวลานั้นเสด็จดำรงพระยศเปนสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช ยังทรงศึกษาอยู่ในยุโรป

พระนิพนธ์ที่สุด ลายพระหัตถ์ประทานพระพรในวันประสูติกรมพระยาดำราชานุภาพ

วังบางขุนพรหม

วันที่ ๒๑ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๗๐

ทูลกรมพระดำรง

วันประสูติของเธอฉันรู้สึกว่าได้ผ่านพ้นไปโดยไม่ได้มาถวายพรด้วยตนเองถึงสองสามคราวมาแล้ว แต่เมื่อจวนจะถึงวันประสูติเข้าเมื่อใดก็เตรียมตัวเสมอที่จะได้มาถวายพรด้วยตนเองหรือด้วยหนังสือ แต่ปีนี้รู้สึกว่ายินดีมาก เพราะคิดว่าจะไม่มีชีวิตอยู่ทัน เมื่อมาถึงเข้าในวันนี้จึงขอถวายพร ตามที่สมองเปนนุ่นอยู่เท่าที่นึกได้ว่า

สุขุมาล.

เชิงอรรถ

ที่มา

สุขุมาลนิพนธ์ พระนิพนธ์กาพย์กลอนแลร้อยแก้วของ สมเด็จพระปิตุจฉาเจ้า สุขุมาลมารศรี พระอัครราชเทวี สมเด็จพระเจ้าพี่ยาเธอ เจ้าฟ้ากรมพระนครสวรรค์วรพินิต โปรดให้พิมพ์เนื่องในการทรงบำเพ็ญพระกุศลสนองพระคุณสมเด็จพระชนนี เมื่อพระศพครบปัญญาสมวาร ณ วันที่ ๒๗ สิงหาคม พ.ศ.๒๔๗๐ โรงพิมพ์โสภณพิพรรฒธนากร

(ขอขอบคุณ คุณหญิง.มะ ผู้พิมพ์เป็นวิทยาทาน)