ดูโค้ด

== ข้อมูลเบื้องต้น ==
{{เรียงลำดับ|นิราศขเาลูกชาง}}
[[หมวดหมู่:วรรณคดีไทย]]
[[หมวดหมู่:วรรณคดีรัตนโกสินทร์]]
[[หมวดหมู่:กลอนสุภาพ]]
[[หมวดหมู่:นิราศ]]
'''ผู้แต่ง:''' [[นายต่วน]]

แต่งขึ้นในคราวเดินทางไปเตรียมการรับเสด็จพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวที่เขาลูกช้าง ต.ท่าไม้รวก เมืองเพชนบุรี พ.ศ.๒๔๒๙
== บทประพันธ์ ==
==== ====
<tpoem>
  นิราศเรื่องลูกช้าง   ขนานนาม
ต่วนผู้ประดิษฐ์ตาม   ที่รู้
ใช่จะคิดเลิงลาม   อ้างอวด ตนนา
หวังกุศลที่ผู้   สดับแล้วโมทนา ฯ


  รอยพุทธิบาทเจ้า   สุคต
สถิตยอดบรรพต   ลูกช้าง
ลักขณะเห็นปรากฏ   จักษุ ชนนา
สู้สละนิราศร้าง   นุชน้องวันทนา ฯ
</tpoem>
<tpoem>
   โอ้เวราทำไว้อย่างใดหนอ
ทุกราตรีมีแต่ว่าน้ำตาคลอ   เข้าปีจออัฐศกตกฤดู
ถึงเดือนสามเข้าวสันต์เหมันตะ   ต้องจำจะไกลนุชไปสุดกู่
ธุระอื่นไหนจะร้างห่างพธู   ครั้นจะอยู่ดูท่าเป็นราคี
ด้วยท่านพระเพชรพิไสยศรีสวัสดิ์   จะไปจัดแจงทางกลางวิถี
ต้องไปตั้งพลับพลาท่ากบชี   แต่ฉันนี้มีบัญชาต้องคลาไคล
ด้วยนายท่านอาสามหากษัตริย์   มีมนัสตั้งมั่นไม่หวั่นไหว
เราเป็นข้าต้องอาสาเจ้านายไป   เป็นคนใช้สำหรับกำกับการ
ครั้นจะนิ่งเสียไม่ไปกระไรอยู่   พิเคราะห์ดูใช่เช่นเป็นทหาร
นายมีกิจควรคิดทำราชการ   จะเกียจคร้านนึกอดสูดูไม่ดี
จำใจร้างห่างนุชสุดวิตก   จะระหกระเหินเดินวิถี
เขาลูกช้างทางจะไปไกลเต็มที   โอ้คราวนี้จำจะลาสุดาจร
พี่จนจิตดอกนะน้องต้องจำพราก   ลาแต่ปากใจเป็นห่วงดวงสมร
ใช่ว่าเรียมจะอยากไปจากจร   นี่กรรมก่อนทำไว้ต้องไกลกัน
ถึงยามดีสี่ศูนย์พูนสวัสดิ์   ฉันจึงจัดแจงกายจะผายผัน
แล้วใส่เสื้อเนื้อนุ่งกวางตุ้งพลัน   ผ้านุ่งนั้นพื้นดีเป็นสีไพล
จึงหยิบดาบตะพายบ่าลาพี่น้อง   ทั้งพวกพ้องชิดเชื้อข้างเหนือใต้
แล้วรีบจรจรัลจากบันได   แสนอาลัยด้วยจะร้างไปห่างเรือน ฯ


  ออกจากบ้านจวนเก่าให้เศร้าสร้อย   แสนละห้อยโหนไห้ใครจะเหมือน
ไปคราวนี้ดูท่าเห็นกว่าเดือน   คิดถึงเพื่อนเหล่านี้เหมือนพี่น้อง
ตั้งแต่ฉันมาอยู่นี่หลายปีเศษ   ไม่มีเหตุสิ่งไรจะได้หมอง
จะไปมาได้สะดวกตามพวกพ้อง   ยิ่งตรองตรองคิดมิใคร่จะไคลคลา
นี่จนใจด้วยจะไปราชการ   ถ้าแม้นจ้างหรือวานไม่ปรารถนา
คอยอยู่ก่อนเถิดหนอฉันขอลา   จงสุขาอยู่สุขนั้นทุกคน ฯ


  แล้วก็เร่งรีบออกตรอกวัดธ่อ   เลี้ยวหัวรองุ่มง่ามไปตามถนน
ยังไม่แจ้งแสงศรีสุริยน   พโยมบนมืดมัวไปทั่วทิศ ฯ


  จะประมาณไม่ช้านักถึงหลักเมือง   ดูรุ่งเรืองน่าสนุกท่านอุกฤษฎ์
มีทั้งศาลเทวาวราฤทธิ์   สิงสถิตดูสง่าแก่ตาคน
ฉันหยุดยั้งนั่งประณมก้มเกศี   อัญชุลีกราบงามลงสามหน
หนึ่งอีกเทศสถานวิมานมน   ขอฝากมิ่งนิรมลจนกลับมา
แม้นใครคิดหาญหักพูดยักเยื้อง   พ่อหลักเมืองผลาญชีวังให้สังขาร์
ขอให้เห็นตระหนักประจักษ์ตา   จะบูชาข้าวของที่ต้องใจ
เทียนเงินเทียนทองของอย่างดี   เหล้าอาหนีเบ็ดเสร็จหมูเป็ดไก่
ทั้งจันอับทับทิมลูกลำใย   ให้สมใจเจ้าพระคุณกรุณา
แล้วลาพ่อหลักเมืองค่อยเยื้องย่าง   พอสว่างหายมัวทั่วเวหา
แซ่สำเนียงสกุไณทั้งไก่กา   พื้นนภาแจ่มกระจ่างกลางอัมพร
ทั้งหญิงชายก็ฟื้นตื่นนิทรา   เปิดหน้าต่างล้างหน้าออกสลอน
ทั้งสองฟากถนนหนทางจร   ล้วนสมรน่ารักลักขณา
ไทยแท้แท้นั้นน้อยไม่ค่อยมาก   ทั้งสองฟากล้วนแต่ข้างต่างภาษา
แม่เป็นไทยจีนไพล่เป็นบิดา   นั่งเยี่ยมหน้าขาวขาวลูกสาวเจ๊ก
บ้านนั่งร้านขายของดูผ่องผิว   รูปหิวหิวร่างราวเป็นสาวเด็ก
ทำไฉนจะได้เชยเป็นเขยเจ๊ก   ได้กินเล็กกินน้อยอร่อยคอ
ถึงจะต้องมีเตี่ยไว้เปียด้วย   ถ้าแม้นสวยฉันไม่ว่าดอกหนาหนอ
เมื่อพบพักตร์เหมือนหล่อนทักให้เดินรอ   ทั้งเศียรศอรูปราวสาวสุรางค์
งามกระไรนี่หนอมาล่อโลก   ฉันพลอยโศกเสียเพราะน้องยิ่งหมองหมาง
ชมลูกสาวเจ๊กเพลินแล้วเดินพลาง   ไปตามทางมรรคารีบคลาไคล ฯ


  ประเดี๋ยวหนึ่งถึงบ้านยกกระบัตร   ฉันยกหัตถ์วันทาหาช้าไม่
ด้วยท่านมีเมตตามาแต่ไร   ฉันเคยไปเที่ยวเล่นอยู่เป็นนิจ
ทั้งเหย้าเรือนเรียงรายนั้นหลายหลัง   มีหอนั่งตั้งขวางหน้าต่างปิด
ทั้งบันไดขึ้นลงลูกกรงมิด   เป็นที่สถิตนั่งเล่นไม่เว้นวัน
ทั้งทาสีทาสาหน้าเหมือนเหม   ดูปรีเปรมเยื้องกรายเดินผายผัน
ในย่านนี้ท่านเป็นที่นามวัน   เมื่อก่อนนั้นสนุกนักเล่นสักวา
ฉันหลงรักหนักใจอาลัยเหลือ   รักไม่เบื่อแทบจะเลยเป็นเขยข้า
เกรงอยู่นิดกิจจะรู้ถึงสุดา   ฉันอุตส่าห์สู้อดเหมือนมดแดง
ด้วยฉันหรือซื่อตรงต่อนงนุช   ได้ถือพุทธทางข้างไสยไม่แสวง
กลัวน้องจะจืดจางทำคลางแคลง   หล่อนระแวงกลัวว่ารักจะชักช้า
สู้อดใจเหมือนพระชนะยักษ์   ก็เพราะรักโฉมเอกเมขลา
สตรีอื่นนอกจากน้องเอาทองทา   ไม่ปรารถนาที่จะอยู่เป็นคู่เคล้า ฯ


  รีบตะบึงถึงตำบลถนนวัดลาด   นึกอนาถแสนวิโยคให้โศกเศร้า
ฉันเหลียวไปไม่พบพักตร์ยอดรักเรา   เห็นแต่เขาคนอื่นไม่ชื่นตา
ทั้งเรือนโรงสองข้างทางถนน   ทั้งผู้คนหญิงชายหลายภาษา
ฝรั่งแขกแปลกกันวิลันดา   มอญพม่าลาวพวนญวนทวาย
ยังอีกพวกกะเหรี่ยงเสียงขรม   เขาไว้ผมใส่เสื้อหาบเนื้อขาย
ตามถนนวิถีมีมากมาย   แล้วผันผายรีบไปไม่รอรั้ง ฯ


  สักโมงหนึ่งพอถึงบ้านนารายณ์   เป็นนิยายบุราณอ้างแต่ปางหลัง
ว่าพระรามตามสีดามาประดัง   จึงยับยั้งตั้งพลับพลาที่ท่านี้
จะเท็จจริงฉันใดยังไม่รู้   พิเคราะห์ดูเห็นจะจริงทุกสิ่งศรี
เมื่อสมเด็จหริรักษ์จอมจักรี   ทศศีรลักโฉมยงไปลงกา
พระจักรกฤษณ์ติดตามข้ามสมุทร   วายุบุตรเข้าคำนับรับอาสา
คุมพวกลิงจองถนนขนศิลา   มาถมกลางมหาชลาลัย
แต่องค์นางสีดายุพาพักตร์   อยู่เมืองยักษ์หม่นหมองไม่ผ่องใส
ทศกัณฐ์เกี้ยวพานประการใด   นางมิได้ยินดีมีเมตตา
ด้วยซื่อตรงต่อองค์พระราเมศ   ยุพเรศไม่คิดรักท้าวยักษา
ถ้ามิตรเราได้เหมือนอย่างนางสีดา   เกินลงกาคงจะไปมิได้กลัว
คนเดี๋ยวนี้เห็นไม่มีแล้วอย่างนั้น   พอจากกันสองราตรีต้องมีผัว
เฝ้าผัดหน้าทาแต่แป้งแต่งแต่ตัว   ฉันนึกกลัวหล่อนจะเป็นเช่นนั้น ฯ


  แล้วรีบร้นพ้นระยะบ้านนารายณ์   พบหญิงชายที่รู้จักเขาทักฉัน
ก็หยุดยืนสนทนาพูดจากัน   แล้วผายผันถึงท่าช่องเข้าทันที
ท่าช่องเอ๋ยทำไฉนจะได้ช่อง   ถ้าพบน้องนึกจะพาสุดาหนี
พระสมุทรยังอุ้มบุษมาลี   เขาจะดีกว่าเราสักเท่าไร
ที่ท่าช่องมีช่องลงท่องท่า   ชาวบ้านนอกคอกนาลงอาศัย
แล้วเดินจรจรัลจากนั้นไป   ด่วนครรไลมิได้รอรีบจรดล ฯ


  ถึงโรงเหล้าเตาสุรานายอากร   โรงอยู่ริมสาครเคียงถนน
ล้วนแต่จีนไม่มีไทยเข้าไปปน   บ้างหาบขนข้างของที่ต้องการ
มีหลงจู๊ผู้กำกับสำหรับกิจ   เป็นคนชิดใช้ต่างตาได้ว่าขาน
พวกนักเลงกินเหล้าเมาออกซ่าน   บ้างเดินกรานพูดโวเที่ยวโซเซ
ถึงเมาเหล้าเมาฝิ่นยังสิ้นสร่าง   แต่เมารักที่ฉันร้างมาห่างเห
ดูยิ่งกว่ากินเหล้าสักเก้าเท   เหลือคะเนที่ฉันจะพรรณนา
โอ้พุ่มพวงดวงจิตชีวิตพี่   ป่านฉะนี้สาวน้อยจะคอยหา
จะโศกเศร้าว้าเหว่อยู่เอกา   อนิจจาแสนสังเวชน้ำเนตรพราว
โอ้อาลัยใจหายไม่วายโศก   มาเกิดโรคร้างงามเมื่อยามหนาว
อันความรักหนักจิตเหมือนติดกาว   ไม่มีคราวลืมมิตรยลติดตา
ยิ่งหวนหวนห่วงไห้ฤทัยโหย   อุระโรยร่วงหรุบเหมือนบุปผา
เมื่อต้องแสงสุริยงส่องลงมา   เกสรสาโรชร่วงเหมือนทรวงเรา
หวนคะนึงถึงมิตรพิศวาท   ใจจะขาดเสียเพราะทรวงงงง่วงเหงา
แสนวิปโยคโศกศัลย์ไม่บรรเทา   ไม่บางเบาเสื่อมสร่างลงบ้างเลย
ยิ่งคิดไปใจคอให้ห่อหู่   ป่านนี้หนูจะคอยหานิจจาเอ๋ย
ต้องร้างรักหักใจครรไลเลย   นิจจาเอ๋ยอกแทบหักหนักอุรา ฯ


  ถึงท่าสงมีศาลาชื่อท่าสง   ใครบรรจงสร้างไว้ในศาสนา
ด้วยจิตหมายจะธุระพระนิพพาน์   เพราะศรัทธาจึงได้สร้างไว้อย่างนี้
ทั้งหญิงชายมากมายที่ท่าสง   บ้างขึ้นลงอาบแช่กระแสศรี
น่าพินิจพิศดูหมู่นารี   บ้างขัดสีเหงื่อไคลในกายา
บ้างผลัดกันถูหลังนั่งแช่น้ำ   ลางคนดำทนจัดเหมือนมัจฉา
นางคนหนึ่งพึ่งเดินดำเนินมา   พอผลัดผ้านมออกเหมือนดอกบัว
ดูน่าจูบรูปร่างเหมือนอย่างหุ่น   พึ่งแรกรุ่นเหมือนลูกสาวเจ๊กเจ้าสัว
ชั้นเนื้อหนังมิได้มีราคีมัว   หล่อนมีผัวแล้วหรือยังเป็นอย่างไร ฯ


  เดินไปถึงโรงแม่ส่านร้านขายยา   เขาลือว่าเขียวหวานสะท้านไหว
อยากจะซื้อสูบลองสักสองไพ   แวะเข้าไปมีเนื้อความถามราคา
ยาของแม่อย่างนี้กี่มวนร้อย   เขาตอบถ้อยว่าเคยขายนะนายขา
สามมวนอัฐขายเขาไปแต่ไรมา   ฉันตอบว่าพานแพงแรงเต็มที
ฉันเป็นชาวบ้านนอกดอกหนาขา   ขอเพียงห้ามวนมิได้ให้เพียงสี่
เอ็นดูเถิดแม่หนอฉันต่อดี   แม้นปรานีจะซื้อน้องสักสองไพ
ฝ่ายแม่ส่านนั้นฉลาดว่าขาดทุน   นี้การุณดอกฉันจะปันให้
ฉันจึงมีคำตอบว่าขอบใจ   จึงหยอบอัฐส่งให้มิได้ช้า
ฝ่ายแม่ส่านโฉมยงส่งบุหรี่   ข้างฉันนี้ก็รับกับหัตถา
นึกกระสันรัญจวนป่วนวิญญาณ์   พอสบตามองดูรู้ว่ารัก ฯ


  เดินไปถึงมีถนนมีต้นไทร   ขวามือไปตลอดแถบเสาแคบปัก
หนทางนั้นทางมีเป็นสี่กั๊ก   ทางหนึ่งยักลงท่าสงวารี
ทางหนึ่งนั้นครรไลไปวัดป้อม   ทางหนึ่งอ้อมวกมาป่าช้าผี
หนทางหนึ่งนั้นเล่าเข้าบุรี   รวมเป็นสี่หนทางอย่างรำพัน ฯ


  ก็พอพ้นโรงร้านย่านถนน   จรดลมุ่งหมายรีบผายผัน
จะชมอะไรไม่เห็นงามตามเลานั้น   เห็นเถาวัลย์เบียดเสียดดูเยียดยัด
บ้างก็ขึ้นพ้นรั้วออกยั้วเยี้ย   อ้ายเถาเหี้ยคนเขาเห็นกลายเป็นสัตว์
ฉันก็เร่งรีบมาถึงหน้าวัด   รู้นามชัดชื่อวัดเกาะดูเหมาะครัน
พระอารามงามเลิศประเสริฐแสน   ดูแม้นแม้นราวกะเมืองสวรรค์
โบสถ์วิหารมีอยู่เป็นคู่กัน   กำแพงนั้นล้อมรอบขอบอาราม
มีเสาหงส์สูงเยี่ยมเทียมเวหา   ดูสง่าแลวิไลในสยาม
นอกกำแพงมีศาลาสง่างาม   ประมาณสามสี่หลังน่านั่งนอน
ตามริมที่ศาลาป่าช้ามี   พระธรณีสูงยิ่งเกือบสิงขร
ทั้งหญิงชายตายกลาดดาษดินดอน   อกสะท้อนถึงความตายที่วายชนม์
แล้วจึงปลงอนิจจังสังขารา   เราเกิดมาตายแล้วเห็นไม่เป็นผล
ตายเป็นชัดไม่ว่าสัตว์ว่าบุคคล   ไม่ทานทนอยู่ได้ว่าใครดี
ถึงเหาะเหินเดินได้ในเวหา   มีเพชรนิลจินดาเป็นเศรษฐี
ถึงมียศมีศักดิ์เป็นจักรี   ต้องเป็นผีถ้วนหน้าไม่ว่าใคร
แต่องค์พระชินศรียังนิพพาน   นี่เราท่านอย่าพะวงคิดสงสัย
เร่งจำศีลภาวนาตั้งหน้าไป   เมื่อบรรลัยได้พ้นห่วงซึ่งบ่วงมาร
แต่ตัวฉันทุกวันนี้มีแต่โศก   แสนวิโยคเห็นไม่พ้นวนสงสาร
อกจะแตกแบกแต่รักแทบดักดาน   ทรมานกายมาหลายราตรี
ถึงไม่ได้ขึ้นสวรรค์ฉันไม่ว่า   ได้แก้วตามาชมประสมศรี
ช่างกระไรใจฉันเป็นพรรค์นี้   ใครจะมีเหมือนมั่งทั่วทั้งเพชร ฯ


  แล้วก็เดินบุ่มบ่ามข้ามสะพาน   ยังมีร้านขายของนั้นเบ็ดเสร็จ
โน่นข้าวหมากนั่นเมี่ยงนี่เรียงเล็ด   มีอยู่เสร็จหมากยาสารพัด
ขนมถ้วยกล้วยทอดยอดสินค้า   ขนมครกหกฝาราคาอัฐ
เขาตั้งร้านคอยท่าอยู่หน้าวัด   สารพัดแม้นต้องการทั้งหวานคาว
แต่เจ้าของนั้นชแรแก่ชรา   ถ้าแม้นว่าหนุ่มยังกำลังสาว
ถึงแพงถูกผูกรักเล่นสักคราว   นี่ดูราวพ่อแม่เห็นแก่เกิน ฯ


  ถึงวัดจันทร์หันหน้าวันทาพระ   ขอเดชะซึ่งความทุกข์อย่าฉุกเฉิน
เขาลูกช้างจะไปไกลเหลือเกิน   ด้วยจะเดินไปคนเดียวนึกเปลี่ยวใจ
ทั้งเสือสีห์ผีสางแรดช้างร้าย   อย่ามุ่งหมายขบกัดให้ตัดษัย
โจรภัยอย่าได้มีอัคคีภัย   ขอให้ไปแคว้นคลาดทั้งศาสตรา
แล้วก็เร่งรีบร้นพ้นวัดจันทร์   ตามเหล่านั้นสับสนต้นพฤกษา
มีกอไผ่ใบร่มรื่นพื้นพสุธา   ถึงแสงแดดแผดมาไม่ต้องกาย ฯ


  ไม่ถึงทางสองแพรกต้องแยกขวา   หวนคะนึงถึงสุดาไม่เหือดหาย
แม้นใจน้องเป็นสองแพรกอกแตกตาย   ถ้ารักชายอื่นแอบมาแนบน้อง
ขอเดชะเทวารักษาสัตย์   ช่วยป้องปัดอย่าให้ใจเป็นสอง
ฉันกลับมาเมื่อไรให้ได้ครอง   ขอให้น้องกรุณังเหมือนยังเคย ฯ


  ถึงวัดเลาเศร้าอุราวัดวาร้าง   อยู่เคียงทางเวทนานิจจาเอ๋ย
เห็นวัดร้างเหมือนเราร้างมาห่างเชย   เมื่อไรเลยจะได้มาเห็นหน้ามิตร ฯ


  ถึงกะฎีที่เขาสร้างชื่อนางป้อม   ประณมน้อมเทพารักษ์อันศักดิ์สิทธิ์
บุราณว่าเจ้าหญิงสิงสถิต   ฉันตั้งจิตสวดพระกรณี
จึงตั้งความปรารถนาต่อหน้าศาล   ซึ่งภัยพาลตามทางหว่างวิถี
อันความชั่วขออย่าใกล้กายี   จนถึงที่เขาลูกช้างในกลางไพร
หนึ่งให้สบพบนายข้าหมายมาด   อย่าแคล้วคลาดกับคุณพระเพชรพิไสย
ด้วยคราวนี้สมจิตที่คิดไว้   ข้าตั้งใจคอยมานั้นช้านาน
ยังมิได้ใช้สอยสักหน่อยหนึ่ง   แม้นไปถึงจงมีจิตคิดสงสาร
ฉันรักนายเหมือนบิดาครูอาจารย์   ถึงว่าทางกันดารก็ต้องเดิน
เพราะซื่อสัตย์สุจริตไม่คิดคด   แม้นทรยศเชิญปู่เจ้าทุกเขาเขิน
ให้บรรลัยเสียที่ในพนมเนิน   ถ้าแม้นเดินให้เป็นเหยื่อแก่เสือร้าย
แล้วยกหัตถ์อำลาเทพารักษ์   ไม่หยุดพักเดินเรื่อยเหนื่อยใจหาย
ทั้งสองฟากมรรคาล้วนป่าราย   พระสุริย์ฉายแดงเด่นเผ่นอัมพร ฯ
</tpoem>
==== ====
<tpoem>
  ถึงวัดหนึ่งเขาเรียกว่าวัดท่าขวิด   สะดุ้งจิตคิดไปถึงใจสมร
แม้นขวิดที่เหมือนชื่อท่าริมสาคร   จะต้องมรณ์เสียเพราะรักภัคินี
พิศดูพระอาวาสอนาถเนตร   น่าทุเรศดังว่าป่าช้าผี
นี่พระสงฆ์ไปไหนหรือไม่มี   ทั้งกะฎีศาลาฝาเกือบพัง
วัดริมท่าดูไม่น่าจะโรยร้าง   อยู่ริมทางไม่น่าโซพุทโธพุทถัง
พวกชาวบ้านช่างไม่คิดอนิจจัง   จะต้องพังป่นปี้คราวนี้แล้ว
หรือชาวบ้านวัดท่าขวิดติดจะน้อย   ศรัทธาถอยไม่ปกป้องให้ผ่องแผ้ว
เป็นชตาอารามไม่งามแล้ว   ไม่เพริศแพร้วสโมสรเหมือนก่อนมา
เหมือนตัวพี่ที่คร่ำครวญไม่ควรร้าง   มาเหินห่างหวนเหเสน่หา
ไม่ควรร้างไปในกลางพนาวา   ร้างเคหาแล้วยังร้างไปห่างน้อง ฯ


  แล้วเร่งรีบไปพ้นตำบลวัด   โทมนัสง่วงเหงาทรวงเศร้าหมอง
ถึงเหน็ดเหนื่อยเมื่อนกายไม่วายตรอง   แสนคะนึงถึงน้องนองน้ำตา
ทั้งสองฟากถนนล้วนต้นไม้   ดูคว้าไขว่สับสนต้นพฤกษา
ต้นตะโกโพไทรไม้พุทรา   กระดังงาหว้ากุ่มมะรุมมะระ
ทั้งแคข่อยกุ่มน้ำประคำไก่   ต้นขุดไทรไม้สมอตอตะกะ
ทั้งเถาวัลย์พันต้นเข้าปนคละ   สกุณะอาศัยอยู่ในนั้น
เห็นนกเขาเคล้าเคลียตัวเมียแอบ   นกผู้แนบคลึงคู่บ้างคูขัน
โอ้ปักษายังรู้จักร่วมรักกัน   บ้างโผผันตามเล่ห์ประเพณี
ซึ่งเรื่องราวตัณหานี้กล้าแข็ง   เรี่ยวแรงมากนักหนากว่ายักษี
ไม่ว่ามนุษย์ครุฑาวาสุกรี   ก็ย่อมมีตัณหาไม่ว่าใคร
เหมือนกำปั่นที่รับจ้างกลางกระแส   ทั้งเรือแพฉุดกระชากลากมาได้
ทั้งเรือใหญ่เรือน้อยผูกห้อยไป   ทนไม่ไหวลอยตามมาหลามคลอง
ฉันใดอุปไมยเหมือนตัณหา   แรงหนักหนาโลกนี้ไม่มีสอง
ท่านที่มีสติจงตริตรอง   ด้วยเป็นของลึกลับคับอุรา
สมเด็จพระชินศรีโมลีโลก   เห็นทุกข์โศกแท้เที่ยงไม่เดียงสา
จึงทรงสร้างข้างธุระพระนิพพาน์   ปรารถนาสร้างกุศลให้พ้นภัย ฯ


  ถึงท่ายางมียางอยู่ข้างตลิ่ง   ทั้งรากกิ่งดูเกะกะออกไสว
ล้มไปขวางกลางกระแสเห็นแต่ไกล   เขาว่าไม้ใกล้ฝั่งเป็นดังนี้
เปรียบเหมือนคนที่ชแรแก่ชรา   เกือบถึงความมรณาไปเมืองผี
ก็เห็นจริงแล้วหนอซึ่งข้อนี้   จรลีเห็นศาลาที่ท่าโพ ฯ


  ถึงสถานบ้านนายจูเป็นผู้คุม   ดูพากภูมิน่าสนุกเป็นสุโข
อันเคหาเหมือนพระยาที่โตโต   ดูเอี่ยมโอ่เป็นสง่าฝากระดาน
เมียก็สาวรูปก็สวยรวยทั้งทรัพย์   ดูคั่งคับมากมายหลายสถาน
ทั้งม้าลาข้าคนก็อลหม่าน   แสนสำราญบุญนำท่านทำมา
ทั้งเมียน้อยเมียหลวงไม่หวงหึง   ไม่โกรธขึ้งดีแท้เจียวแม่จ๋า
เหมือนพี่น้องท้องเดียวกันไม่ฉันทา   แม้นเราหาได้อย่างนี้จะดีครัน
จะได้ปกได้ครองเป็นสองฝ่าย   ไม่หนีหน่ายแก้วตาจนอาสัญ
แต่นายจูเมียใจดีไม่ดุดัน   แต่เมียฉันยอดหญิงจริงจริงเจียว
ฉันตามนายไปได้นางต่างประเทศ   พอรู้เหตุโกรธาจนตาเขียว
อยากให้พี่มีเมียเสียคนเดียว   เฝ้ากราดเกรี้ยวกลัวหาไว้มาเชย
หล่อนสั่งแล้วสั่งเล่าเฝ้าแต่สั่ง   ว่าทีหลังแล้วอย่ามีเลยพี่เอ๋ย
ซึ่งเมียใหม่แล้วอย่าหานั้นมาเลย   หล่อนภิเปรยวอนว่าสารพัน
แล้วแวะเข้าหยุดนั่งยังศาลา   พอหายเหนื่อยเมื่อยล้าเกษมสันต์
ทั้งหญิงชายมากหนักหนาที่ท่านั้น   ดูผิวพรรณโสภณเหมือนคนใน
ที่รุ่นรุ่นชันษาสิบห้าสิบหก   พอเต็มอกเดินเขยื้อนสะเทือนไหว
พอสบตาดูเหมือนมาเตือนใจ   บ้างเดินไปเดินมาหลายนารี
บ้างก็ดำขำขาวสาวสวยสวย   ถ้าแม้นฉวยได้สุดาจะพาหนี
ไปให้ถึงพลับพลาท่ากบชี   นายเรามีแม้นตามพบได้รบกัน
นั่งบ่นบ้าตามภาษาที่รักเขา   สันดานเมาใครจะเป็นดังเช่นฉัน
แต่รักเดียวเจียวหายใจจะไม่ทัน   ถ้าแม้นดันเข้าเป็นสองจะต้องโซ ฯ


  บนศาลามีธรรมาสน์อาสนะ   มีรูปพระพุทธพงศ์หลายองค์โข
พระทรงญาณยอดมงกุฏสัมพุทโธ   เป็นยอดโมลีจบภพไตร
เขาเขียนเมื่อพระองค์ทรงประชวร   ให้ปวดป่วนหม่นหมองไม่ผ่องใส
พระอานนท์แนบข้างไม่ห่างไกล   ถัดลงไปล้วนพระสงฆ์ทรงศีลา
จนถึงพระชินศรีเข้านิพพาน   น่าสงสารเด็ดเดี่ยวไปเจียวหนา
พระสาวกฟูมฟายฟายน้ำตา   ทั้งพระอานนท์น้องของพระองค์
พระมหากัสสปอภิวาทน์   ฝ่ายพระบาททั้งสองที่ต้องประสงค์
บันดาลออกมาได้ดังใจจง   โอ้พระองค์สู่พารานิพพานัง
เมื่อไรเล่าข้าพเจ้าสัตว์ผู้ยาก   จะพ้นจากติดคุกคือทุกขัง
ก็หรือว่าพระองค์ทรงเกลียดชัง   ไม่โปรดสัตว์ข้างหลังให้พ้นภัย
พระยอดญาณเข้านิพพานไปเสียก่อน   ฝูงสัตว์ร้อนหม่นหมองไม่ผ่องใส
ถ้าแม้นว่าพระองค์อยู่ค่อยชูใจ   คงจะได้พ้นเขตกิเลสมาร
ถ้าเกิดทันฉันจะทูลพระทศพล   ให้อยู่จนครบห้าพันเหมือนบรรหาร
ได้โปรดสัตว์หญิงชายสบายบาน   แล้วจะเข้านิพพานตามพระทัย ฯ


  ฉันยกหัตถ์วันทาพระนาโถ   จากศาลาท่าโพหาช้าไม่
ถึงตะพานข้ามกระแสแลวิไล   แม้นจะไปวัดไม้รวกสะดวกดาย
มีเรือนบ้านร้านเจ๊กขายเล็กน้อย   ทั้งกล้วยอ้อยของหวานตั้งร้านขาย
ทั้งลูกเมียพร้อมหน้าท่าสบาย   แล้วผันผายเข้าตรอกจึงออกทาง ฯ


  พอถึงวัดท่าไชยอยู่ในป่า   อันวัดวานั้นไซร้ก็ใหญ่กว้าง
ดูน่ากลัวร้อยแปดทั้งแรดช้าง   ทั้งเสือสางข้างอารามงามจะมี
ถึงนามวัดน่าอัศจรรย์ใจ   ชื่อท่าไชยได้มีไชยเมื่อไรนี่
หรือว่าใครรบรอต่อตี   รบกันมาถึงนี่จึงมีไชย
อยากจะถามใครดูให้รู้ชัด   ว่านามวัดนี้ตั้งแต่ครั้งไหน
คนนับถือลือชามาแต่ไร   ทำไฉนจะได้รู้แต่บูราณ
สมเด็จพระปรมินทร์บดินทร์เดช   ซึ่งโปรดเกศร่มเกล้าเจ้าสถาน
ยังเสวยตามจริตกิจโบราณ   ชลธารที่หน้าวัดท่าไชย ฯ


  แล้วก็รีบจรดลพ้นอาวาส   ล่วงลินลาศมรรคาหาช้าไม่
ถึงสมอพลือพลันในทันใด   แลวิไลสองข้างหนทางจร
ทั้งเหย้าเรือนเกลื่อนกล่นคนไม่น้อย   ดูหลายร้อยเซ็งแซ่แลสลอน
บ้างปลูกฝังตั้งเคหาเคียงสาคร   ถึงหน้าร้อนลงท่าน่าสบาย
พวกชาวบ้านสมอพลือเขาลือว่า   หล่อนทอผ้าว่องไวดีใจหาย
คิดละห้อยละเหี่ยนึกเสียดาย   แม้นโฉมฉายหล่อนมาจะพาจร
จะแวะเข้าซื้อหาสักห้าผืน   ให้งามชื่นนุ่งสมอารมณ์สมร
เก็บไว้ให้แม่หนูนุ่งดูละคร   นี่งามงอนมิได้มายิ่งอาลัย
เห็นสาวสาวชาวบ้านประมาณมาก   ฉันไม่อยากที่จะคิดพิศมัย
ถึงจะสวยน่าสงสารสักปานใด   มายกให้เปล่าเปล่าไม่เอาเลย
จะขออยู่สู้ตายกับสายสวาท   ไม่นิราศแรมร้างห่างเขนย
ในชาตินี้แล้วไม่อยากไปจากเชย   ถึงใครงามก็ไม่เงยดูหน้าตา
เดินพลางครวญพลางตามทางหลวง   ใจเป็นห่วงถึงมิตรกนิษฐา
วันนี้มาจากกันกับขวัญตา   ไม่ทันลานิ่มนุชสุดอาลัย
ด้วยว่าอยู่ต่างบ้านนานนานปะ   ไม่ทันจะเล่าแจ้งแถลงไข
จงคอยอยู่จงดีอย่ามีภัย   จงตั้งใจไว้ท่าอย่าราคี ฯ


  ถึงมะขามสาแหรกขาดให้หวาดหวาม   ใครหาบหามของอะไรที่ไหนนี่
สาแหรกจึงขาดลงที่ตรงนี้   เหตุคงมีเราไม่รู้แต่บูราณ
มีมะขามสามต้นคนอาศัย   ดูโตใหญ่สาขาพฤกษาสาร
คนแต่ก่อนเห็นมานั้นช้านาน   จะประมาณมิใช่น้อยหลายร้อยปี ฯ


  ออกจากมะขามสาแหรกขาดคลาดแคล้ว   ไปตามแนวแถวทางกลางวิถี
สารพัดพฤกษาบรรดามี   ทั้งนนทรีต้นมะตูมพุ่งพุงดอ
ทั้งมะกรูดมีอุดมลูกส้มส้า   ดูก็น่าเสียดายน้ำลายสอ
ยิ่งคิดถึงต้นมะดูกและลูกยอ   ทั้งสมอสมีลูกขี้กา
ทั้งมะดันต้นมะดูกมีลูกดก   ฝูงวิหคโผผินบินถลา
ที่ลางสัตว์พลัดคู่อยู่เอกา   เหมือนเรามาคนเดียวเปลี่ยวใจ
บ้างเฉี่ยวฉาบคาบเหยื่อไปเผื่อบุตร   บินรีบรุดจับพฤกษาที่อาศัย
นกกระสากาเหว่าและเขาไฟ   นกยางใหญ่ไซ้ขนบนต้นยาง
นกแก้วจับแก้วแล้วพูดตลอด   เสียงฉอดฉอดไต่ไม้แล้วไซ้หาง
ชมฝูงนกออกเพลินแล้วเดินพลาง   ไปตามทางอรัญด่วนครรไล ฯ


  แวะเข้าบ้านวัดหาดทรายหานายเนตร   ด้วยจิตเจตน์หิวแหบให้แสบไส้
แล้วก็ด่วนจรจรัลขึ้นบันได   จึงขึ้นไปหาเพื่อนไม่เชือนแช
นายเนตรจึงถามว่ามาวันนี้   ธุระมีจะไปข้างไหนแน่
ตะพายดาบใส่เสื้อเนื้อเหมือนแพร   นี่มาแต่ผู้เดียวหรือกี่คน
ฉันจึงตอบคำแถลงแจ้งกระจ่าง   จะไปเขาลูกช้างกลางไพรสณฑ์
ทางไกลไม่รู้จักใครสักคน   เป็นความจนจำใจต้องไคลคลา
แต่เมียเพื่อนใจดีเป็นที่สุด   จึงรีบรุดรู้ว่าแสบท้องมองดูหน้า
จึงหยิบชามคดข้าวแล้วเผาปลา   ทั้งผักหญ้าใส่ชามของตามมี
แล้วจึงยกสำรับเครื่องกับข้าว   ไปซื้อเหล้ามาพอไวหนอจี๋
กลับมาเชิญให้รับทานก้มกรานดี   ดูท่วงทีเขาชำนาญการนักเลง
ต่างคนต่างก็รินกินสุรา   ทั้งข้าวปลาใส่กันนุงจนพุงเขลง
ข้างนายเนตรนั้นคนองนั่งร้องเพลง   ดูครื้นเครงเหมือนพวกพลคนสักพัน
กำลังหิวรับประทานอาหารจุ   เหมือนเขาว่ายัดพลุยัดจังหัน
พออิ่มหนำสำเร็จสรรพเสร็จพลัน   แต่ฝ่ายฉันลสเพื่อนลงเรือนไป ฯ


  ข้ามสะพานย่านวัดลัดออกทาง   พอถึงกลางทางหลวงก็จำได้
ด้วยแต่เดิมที่นี่มีต้นไทร   ฉันเคยไปเที่ยวเล่นเป็นเจ้าชู้
เมื่อคราวนั้นขวัญใจอ่อนไปหึง   โกรธขึ้งด่าว่าน่าอดสู
หล่อนทำหน้าตาขึงขึ้นมึงกู   ฉันอดสูที่จะห้ามต้องตามใจ
ไปปดข้างหนึ่งว่าข้าตัวเปล่า   ให้สร้อยเศร้าด้วยไม่มีที่อาศัย
มาวันหนึ่งแจ่มจันทร์ดันขึ้นไป   เขาจับได้ว่าเราปดสดสดร้อนร้อน
ตั้งแต่นั้นฉันไซร้ไม่ไปอีก   สู้หลบหลีกมิให้พบสบสมร
น่าเสียดายสุดาพังงางอน   ด้วยว่านอนกอดกันได้วันเดียว
ถึงว่าชาวบ้านนอกก็ออกรส   ฉันลองซดอ่อนเค็มแต่เต็มเปรี้ยว
แต่ท่าทางข้างจะชมไม่กลมเกลียว   ไม่ลดเลี้ยวซื่อราวกับลาวตาย ฯ


  เดินครรไลไปพ้นตำบลนั้น   พระสุรนิยันส่องโอฆโลกทั้งหลาย
แสงสว่างสอดส่องมาต้องกาย   แล้วผันผายถึงท่าเสนพอเพลพลัน
เสียงระเบ็งเส็งแซ่พวกแม่ค้า   เสียงจ๊ะจ๋าฟังคารมดูคมสัน
บ้างก็ซื้อบ้างก็ขายแจกจ่ายกัน   เสียงสนั่นล้วนสาวสาวพวกชาวดอน
ร้านขายของสองแถวข้างแนวท่า   ล้วนแม่ค้าชาวบ้านนออกออกสลอน
นางคนหนึ่งขายดอกแคดูแลงอน   ทั้งกะท้อนลูกใหญ่สองใบฬส
ทั้งแตงกวาแตงไทยใบโตโต   แต่แตงโมถามราคาไม่น่าจด
ถึงเจ้าของมองดูท่าไม่น่าซด   สัปรดนั้นค่อยถูกลูกละไพ
ยังร้อนหนึ่งเจ้าของสวยขายกล้วยทอด   เจ้าของหยอดไม่ค่อยทันซื้อกันไขว่
ซื้อก็ง่ายขายก็ดีมีกำไร   หล่อนมีไฝอยู่แก้มขาวนัยน์ตาคม
ทำไฉนจึงจะได้แม่ดวงแข   ฉันกลัวแต่คิดไปจะไม่สม
นางคนหนึ่งกิริยาก็น่าชม   ขายมะยมลำใยมะไฟมะเฟือง
ทั้งมะกรูดมะนาวมะพร้าวสวน   มะม่วงพรวนมะซางมะปรางเหลือง
ฝ่ายแม่ค้าเรือใหญ่ที่ในเมือง   ขนกันเนื่องรีบรี่ไม่รีรอ
ทั้งโรงบ่อนโรงสุราโรงอาเพี่ยน   แม้นใครเงี่ยนแล้วคงหายน้ำลายสอ
พวกนักเลงเล่นเบี้ยเสียกันพอ   ถึงจะอ๋อจะเหม็งต้องเจ๊งมัน
ที่นักเลงกินเหล้าเมาออกเก   เที่ยวเดินเซมองดูเล่นก็เห็นขัน
แสนสนุกหนักหนาที่ท่านั้น   ทั้งผู้คนนับพันเหมือนสัญญา
เจ๊กหมื่นพัฒน์นัดไก่ไว้ในบ่อน   มีละครเรื่องขุนแผนที่แสนกล้า
เมื่อขุนช้างทูลฉลองร้องฎีกา   จนถึงฆ่าวันทองคนสองใจ
ฉันดูดูละครให้ร้อนจิต   ถ้าแม้นมิตรเหมือนวันทองที่ผ่องใส
จะอยู่เขาลูกช้างในกลางไพร   ไม่กลับไปพิศวาทแล้วชาตินี้
ครั้นจะร่ำรำพันนั้นให้หมด   ขี้เกียจจดกล่าวกล่อนอักษรศรี
ใช่มาเที่ยวเป็นเจ้าชู้เชื้อผู้ดี   ธุระมีมุ่งมาดไปราชการ ฯ


  ออกจากท่าเสนพลันรีบผันผาย   ไม่เหือดหายถึงอนงค์แสนสงสาร
แกล้งทำเฉยเลยตรงเข้าดงตาล   สูงเกินการคนขึ้นได้เด็ดใจจริง
ที่ลางคนนักเลงร้องเพลงเหนือ   เขาว่าเมื่อไปเที่ยวเกี้ยวผู้หญิง
ฟังสำเนียงร้องเพลงวังเวงจริง   เสียงหริ่งหริ่งหยุดฟังเหลียวหลังแล
แล้วเอ่ยเมื่อพระจันทโครบ   เปิดผอบเห็นโมราหน้าเหมือนแข
ก็พอเกิดอัศจรรย์กันจอแจ   กระต่ายแตตกใจกันใหญ่โต
จนพระจันทโครบไปพบโจร   มันเผ่นโผนเห็นโมราท่าจะโผ
ล้วนแต่พวกโจราใจพาโล   ในมะโนมัวเมาเป็นเค้ามูล
ฝ่ายโมราตาโปนรักโจรป่า   แพศยาใจร้ายไม่หายสูญ
ใจเอ๋ยใจสตรีไม่มีตระกูล   ไม่เพิ่มพูนอุปมาเช่นกากี
ผัวเขารักหนักหนาถึงสาหัส   ควรหรือตัดรักได้คนใจผี
เลือดในกายยังให้นางต่างวารี   ไม่ควรที่กลับกลอกมานอกใจ
ผัวก็ตายนายโจรนั้นก็จาก   ระยำยากเอกาอยู่ป่าใหญ่
แล้วร้อนถึงแท่นอาสน์สหัสนัยน์   จึงสาปให้รูปร่างเป็นนางชะนี
เพราะหญิงร้ายรักชายไม่เลือกหน้า   ใครได้มาเป็นเมียเสียราศี
จะพาตัวชั่วช้าเป็นราคี   สิ้นชีวีกองกรรมจะนำตน
ขึ้นต้นงิ้วยมบาลท่านไม่หยอก   แทงด้วยหอกทองแดงแสยงขน
เพราะทำชั่วจึงตัวไปทุกข์ทน   กว่าจะพ้นทรมาน์นั้นช้านาน
ถ้าหญิงดีมีชื่อซื้อต่อผัว   จะพาตัวไปพ้นวนสงสาร
พอดับจิตดวงใจไปนิพพาน   แสนสำราญพ้นภัยในอนา ฯ


  แล้วด่วนเดินไปพ้นคนขึ้นตาล   ตำบลบ้านเหล่านี้มีหนักหนา
ข้างซ้ายมือมองมุ่งเห็นทุ่งนา   ซีกข้างขวาแม้นจะแลเห็นแม่น้ำ
ฟากกระโน้นชื่อว่าศาลาหมูสี   ฟากข้างนี้มีสาวสาวขาวขาวขำ
ทั้งรูปร่างน่ารักลงตักน้ำ   ห่มแพรดำดอกเด่นมองเป็นมัน ฯ


  ถึงท่ามะพูดโบราณว่าชื่อหมาพูด   ชันสูตรก็ได้จริงทุกสิ่งสรรพ์
เดิมยังมีเศรษฐีคนหนึ่งนั้น   มีทรัพย์นับพันทั้งวัวควาย
แต่ตัวของเศรษฐีตระหนี่เหนียว   แห้งเหี่ยวเกินการประมาณหมาย
ชั้นจะกินเข้าไปที่ในกาย   คิดเสียดายกลัวจะเปลืองชั้นเฟื้องไพ
มาวันหนึ่งไปซื้อปลาจาระเม็ด   ชั้นก้างเกล็ดหาลงมาถึงหมาไม่
ฝ่ายสุนัขคอยอยู่นานรำคาญใจ   หมายจะได้ก้างปลาหาไม่มี
แต่คอยแล้วคอยเล่าจนเขาเสร็จ   สุนัขเด็ดออกจากบ้านท่านเศรษฐี
มาหยุดพูดนินทาที่ท่านี้   ว่าเศรษฐีขี้เหนียวเจียวใจคอ
จะเท็จจริงนั้นก็อยู่กับผู้เล่า   ข้าพเจ้ามิได้หลอกใครดอกหนอ
แล้วเร่งรีบจรลีไม่รีรอ   เหมือนม้าห้อเร็วรัดเทียมทัดลม
ครั้นจะร่ำระยะทางชมบางบ้าน   ก็ขี้คร้านหลีกลัดตัดประสม
ด้วยนิราศอื่นมีดีอุดม   ล้วนคารมวิเวกหวานเคยอ่านฟัง ฯ
</tpoem>
==== ====
<tpoem>
  พอถึงท่าศาลามีท่ากระแส   ฉันแลแลพระอารามงามขึงขัง
น่าสนุกตามภาษาวัดป่ารัง   เต็มไปทั้งทั่ววัดดูอัดแอ
ทั้งพระสงฆ์สามเณรและเถนเฒ่า   ฟังเสียงเล่าสวดมนตร์บ่นกันแซ่
ทั้งลูกศิษย์หนุ่มตะกอออกจอแจ   เสียงเซ็งแซ่เคียงข้างหนทางจร
เข้าในวัดทัศนาพระอาวาส   รุกขชาติสับสนต้นสลอน
สารภีพิกุลยี่สุ่นซ้อน   ต้นกระท้อนละมุดทั้งพุทรา
ต้นพะยอมหอมกรุ่นดอกบุนนาก   ของหายากเห็นไม่มีที่จะหา
ดอกลำดวนต้นกระสังกระดังงา   มะลิลามะลิวัลย์อัญชันซ้อน
ทั้งสาวหยุดพุดลาการเกด   หอมวิเศษดูที่มีเกสร
ทั้งไทรสนต้นกระถินกลิ่นขจร   ทั้งพุดซ้อนถันวิฬาร์นขานาง
ต้นกาหลงชงโคโยทะกา   หงอนไก่ฟ้ามีดอกออกสล้าง
ทั้งเกดแก้วกรรณิการ์สารพางค์   มีต่างต่างน่าพินิจพิศดู
ของดีดีมีถ้วนล้วนบุปผา   ดกหนักหนาน่าชมดมทัดหู
วายุพัดหอมระเหยน่าเชยชู   แมลงผึ้งคลึงวู่แมงภู่ทอง
เข้าคลึงเคล้าเอาชาติสาโรช   เสียงอุโฆษหึ่งหึ่งเอ็ดอึงก้อง
บ้างร่วงโรยโปรยปรายลงก่ายกอง   ใครไม่ต้องปรารถนาบุปผาโรย
ฉันใดอุปไมยเหมือนนารี   แม้นเสียศรีซีดรูปทรงซูบโหย
ถึงจะเหมาะจะงามเมื่อยามโรย   นึกจะเชยแล้วก็โชยไม่แวะชาย
เสาวคนธ์มณฑาผกาเมศ   แม้นวิเศษแล้วคงจะปลงหมาย
อุปไมยใจมนุษย์บุรุษชาย   ก็มาดหมายแต่ที่งามอร่ามตา
เข้าไปเที่ยวเลี้ยวออกมานอกวัด   ตั้งรีบรัดทางจะไปไกลนักหนา
ทั้งร้อนแสงสุริยงส่องลงมา   พื้นสุธาเหยียบไม่ลงเป็นผงคลี
ทั้งร้อนล่างร้อนบนทนไม่ไหว   เหมือนเหยียบไฟในเตามาเผาจี่
เดชะบุญจำเพาะคราวเคราะห์ดี   เพื่อนมีร่มกางพอบางเบา ฯ


  ถึงคลองยอมีพลับพลาคอยท่าเสด็จ   ยังไม่เสร็จดูกำลังพึ่งตั้งเสา
ที่ติดกลอนไปพลางบ้างก็เกลา   บ้างก็เข้าพงไพรหาไม้มา
บ้างก็ปราบปัถพีที่โกกเกก   ล้วนพวกเลกคึกคักมากนักหนา
คนที่เป็นนายหมวดเที่ยวตรวจตรา   หมายจะหาความชอบบอบระบม ฯ


  แล้วออกจากคลองยอไม่รอรา   คิดขึ้นมาถึงความรักยังหมักหมม
นั้งอยู่หลังพี่ตั้งแต่ทุกข์ระทม   กลัวถูกลมลูกยอเขาปร๋อไป
แต่เสาหินแปดศอกตอกเป็นหลัก   ไปมาผลักบ่อยเข้าเสายังไหว
ถ้อยบุรำคำบุราณ์ท่านว่าไว้   เหมือนใบไม้ลมต้องจ้องจะปลิว
ซึ่งว่านี้เห็นมีแต่หญิงอื่น   อันงามชื่นของฉันไม่แล่นไปฉิว
แต่จอมขวัญฉันมิใช่ใจปลาซิว   ไม่บิดพลิ้วใจของน้องไม่สองใจ
เมื่อเดือนยี่ปีระกาเขามาขอ   ชั้นแม่พ่อพรั่งพร้อมยอมยกให้
เว้นเสียแต่โฉมยงไม่ปลงใจ   เพราะรักใคร่ในพี่ไมตรีตรง
เป็นความจริงกระบวนใจใช่จะอวด   ดียิ่งยวดอุปไมยเหมือนใจสงฆ์
พูดคำไหนคำนั้นดูมั่นคง   ใครยุยงหล่อนไม่เชื่อยังเยื่อใย
เพราะเท่านั้นฉันจึงรักนั้นหนักหนา   ไม่ทิ้งขว้างร้างอย่าจนตกษัย
มิได้คิดนอกน้องเป็นสองใจ   ถึงมีใหม่ก็ไม่เหมือนแม่เพื่อนเชย
แต่มีเมียหลายคนเกือบจนแก่   ไม่เหลือแม่รูปทองเลยน้องเอ๋ย
ทั้งนี้ก็เพราะบุญได้คุ้นเคย   ขอให้เกยกอดกันจนวันตาย ฯ


  เดินไปตามมรรคาถึงท่ามะเกลือ   คนข้างเหนือเขาเอาของมากองขาย
เป็นลาวแท้แต่ไม่นุ่งผ้าถุงลาย   เขาเฉิดฉายลักขณาไม่ราคิน
จะพิศไหนดูวิไลดังอัปสร   ช่างงามงอนล้ำเลิศโฉมเฉิดฉิน
ในใต้หล้าจะหาเปรียบเทียบยุพิน   ถึงเมืองอินทร์ก็ไม่เทียบเปรียบสุดา
ท่ามะเกลือมะเกลือมีที่นี้หรือ   ฉันขอซื้อให้เนื้อหอมหล่อนย้อมผ้า
ไม่เห็นผลต้นมะเกลือเหลือปัญญา   เห็นพฤกษาอื่นอื่นดาษดื่นไป ฯ


  ถึงท่ากระเทียมมีหนทางกว้างนักหนา   เป็นทางตรงลงชลาคนอาศัย
ข้างพวกเกวียนเข็นส่งเดินตรงไป   จนถึงในท้องท่าริมวารี
ทั้งเกวียนวัวเกวียนควายหลายสถาน   เขาทำการหากินตามถิ่นที่
พวกสาวสาวชาวป่ามาก็มี   ดูกายีม่ต้อเหมือนตอตะโก
ชั้นท่วงทีกิริยาไม่น่าเกี่ยว   เนื้อหนังเขียวขี้ไคลพอกออกเหม็นโฉ่
ของอื่นอื่นไม่น่าชมแต่นมโต   สักเท่าโถขนาดใหญ่ที่ใส่แกง
ฉันผลัดผ้าอาบน้ำดำศีรษะ   ใครอุระเร่าร้อนดังศรแผลง
พอถูกน้ำเข้าหน่อยค่อยมีแรง   หายร้อนแสงพระอาทิตย์ฤทธิรงค์
กระแสใสไหลเชี่ยวเหมือนเกลียวคลื่น   ตามภาคพื้นน่าพินิจพิศวง
ฉันลองยืนดูหน่อยไม่ค่อยตรง   น้ำนั้นวงเวียนรอบขอบหาดทราย
ดูหมดเพราะเปรียบเหมือนเกาะกลางสมุทร   มัจฉาผุดตามวลชลสาย
มองเห็นหมดกดกาแลปลากราย   ปลาเวียนว่ายเล่นชลตามวนวัง
ฝูงปักษากาเหยี่ยวคอยเฉี่ยวฉาบ   บ้างก็คาบได้สมอารมณ์หวัง
ครั้นได้เหยื่อยังไม่กินบินไปรัง   ลางตัวยังเที่ยวหามัจฉากิน
ฉันขึ้นมาจากท่าผลัดผ้านุ่ง   แล้วหมายมุ่งรีบไปในไพรสิณฑ์
คนึงนึกถึงสุดายุพาพิน   ไม่เสื่อมสิ้นความวิตกในอกเลย
ถึงตัวไปใจอยู่เป็นคู่เคล้า   แต่ใจเจ้าพี่ไม่แจ้งหรือแกล้งเฉย
พี่ทุกข์ร้อนดังว่านอนบนหนามเตย   มาจากเชยไม่มีชื่นทุกคืนวัน ฯ


  ประเดี๋ยวใจไปปะเลกพระพล   ทำถนนถางทางกลางไพรสัณฑ์
บ้างก็ขุดบ้างก็เข้าทึ้งเถาวัลย์   บ้างก็ฟันไม้ตายออกรายเรียง
ท่านหลวงรามงามสง่าปัญญายง   เหมือนหวังตงเรื่องสามก๊กตีลกเอี๋ยง
ท่านหลวงยงบ้านอาสาปัญญาเพียง   เสมอเกียงอุยอาจฉลาดการ
เป็นที่สองรองพระพลกุมพลมาก   ต้องเหนื่อยยากก็หน่อเนื้อเชื้อทหาร
ครั้นแผ่นดินในพระโกศย่อมโปรดปราน   เคยชำนาญการป่าพนาลี
ต้องเป่าร้องให้เจ้าของที่ช่วยถาง   ให้กว้างขวางเรียบราบปราบหน้าที่
แม้นมิทันเสด็จเฆี่ยนเจ็ดที   เจ้าของที่รีบร้อนไม่นอนใจ
พ้นจากนั่นผันผายเดินหมายมุ่ง   ถึงท่าพุ่งร้อนเหลือจนเหงื่อไหล
ร้อนข้างนอกยังมิหนำซ้ำร้อนใน   ร้อนทั้งใจร้อนจิตระอิดระอา
อันร้อนอื่นแล้วเห็นพอเย็นได้   อันร้อนใจฉันไม่เย็นเลยหนา
ฉันร้อนใจด้วยว่าไกลสุดามา   ไม่เห็นหน้าวันหนึ่งเหมือนครึ่งปี
พระอภัยสุริวงศ์เมื่อหลงรูป   ไม่โศกซูบหมองมัวเหมือนตัวพี่
หลงของใครที่ไหนมั่งเหมือนดังนี้   ไม่เหมือนพี่เจาะจงเฝ้าหลงน้อง
ทำไฉนขวัญใจจะทราบเหตุ   ขอเทเวศนำยุบลที่หม่นหมอง
ให้เนื้อเย็นเห็นจริงอย่ากริ่งกรอง   ช่วยบอกน้องให้แจ้งอย่าแคลงใจ ฯ


  ถึงท่าคอยน้องหล่อนคอยพี่   คอยอยู่นี่หรือคอยอยู่ไหนไหน
ออกมาหาฉันหน่อยเถิดกลอยใจ   เชิญมาไปเพื่อนพี่ทีเถิดนาง
แต่เฝ้าเรียกสักเท่าไรก็ไม่พบ   ไม่ประสบพักตร์น้องยิ่งหมองหมาง
แล้วก็เร่งรีบร้นตามหนทาง   ไห้ครวญครางไปในป่าพนาลี ฯ


  ถึงท่าข้ามไม่รู้ว่าชื่อท่าข้าม   พบคนถามเขาดอกจึงบอกพี่
ว่าตำแหน่งแห่งตำบลนี้   บ้านนั้นมีหลายเรือนกลาดเกลื่อนไป
ฉันจึงถามหนทางไปข้างหน้า   เขาบอกว่าไม่มีบ้านเป็นย่านใหญ่
ได้ยินบอกมรรคาข้างหน้าไป   ให้ตันใจอัดอ้นด้วยคนเดียว
ด้วยทางใหม่ทำไปเพียงท่าข้าม   ต้องเดินตามทางเก่าให้เปล่าเปลี่ยว
ด้วยหนทางนั้นก็คดหลายลดเลี้ยว   ให้เสียวเสียวด้วยกลัวเสือฉีกเนื้อกิน
ไหนจะกลัวหลงหนทางในกลางป่า   จะผินหน้าถามใครในไพรสิณฑ์
มีแต่สัตว์กับป่าฟ้าและดิน   ให้วิ่นวิ่นหวาดหวั่นพรั่นวิญญาณ์
เหมือนมีผู้เตือนใจกลับได้ยิน   ว่าติฉินใจเอ๋ยใจกระไรหนา
ช่างกลัวตายใช่ชายที่ปรีชา   เราจะอยู่ค้ำฟ้าหรือว่าไร
จะตายร้ายตายดีก็ทีหนึ่ง   เวลาถึงเข้าแล้วหาแคล้วไม่
เอาคุณพระเป็นที่พึ่งตะบึงไป   ถึงบรรลัยคงสบายเมื่อปลายมือ
แล้วกล้ำกลืนฝืนอารมณ์ชมฝูงสัตว์   บ้างหลีกลัดกลัวจะยิงเที่ยววิ่งตื๋อ
ฉันก็พลอยเพิดประจบไล่ตบมือ   เสียงฮือฮือไม่รอหน้าเข้าป่าไป
มีหลายอย่างกวางทรายกระต่ายตุ่น   ทั้งลิงจุ่นรอกกระแตตุ๊กแกไก่
ฝูงหมีเม่นหมูป่าแลหมาไน   จิ้งจอกไล่กัดอ้ายเก้งครืนเครงครัน
โคกระทิงวิ่งปรื๋อถือว่าเสือ   น่ากลัวเหลือตกใจไม่มีขวัญ
ไหนชีวิตจะรอดตลอดวัน   จะด้นดั้นไปแห่งใดด้วยไม่เคย
จึงเดินเข้าไปใกล้มิใช่เสือ   เห็นฝูงเนื้อยืนเป็นกองเจียวน้องเอ๋ย
ตัวของพี่ดีใจกระไรเลย   เหมือนได้เชยชมนางเมื่อกลางคืน
แสนวิตกอกจะครากด้วยอยากน้ำ   จนหน้าดำเหลือปัญญาจะฝ่าฝืน
แทบจะวายชีวังลงทั้งยืน   สะอึกสะอื้นอาวรณ์ด้วยอ่อนแรง
เที่ยวดั้นด้นค้นหากระแสศรี   ไม่เห็นมีน้ำสักหน่อยคอหอยแห้ง
ด้วยเดือนสี่เดือนห้าเป็นหน้าแล้ง   น้ำจึงแห้งหายากลำบากครัน
ได้ยินคนงุมงุมในพุ่มรก   ยากวิตกค่อยคลายหายโศกศัลย์
แวะเข้าไปถามทางกลางอรัญ   เห็นคนนั้นตักน้ำในลำธาร
กำลังอยากดีใจดังได้แก้ว   พออิ่มแล้วปรีเปรมเกษมศานต์
แล้วจึงมีวาจาไม่ช้านาน   รับประทานได้การุณเถิดคุณตา
ตำบลนี้มีชื่อหรือหาไม่   เขาเรียกบ้านอะไรไฉนหนา
ฝ่ายตาเฒ่าเล่าแถลงแจ้งกิจจา   เขาเรียก(ว่า)บ้านกระจับตั้งกัปกัลป์
คนเดินทางไปมาหยุดอาศัย   ดูยาวใหญ่เหมือนตะโลโตมหันต์
เป็นเซิงซุ้มพุ่มพฤกษาลดาวัลย์   แสงตะวันมิได้ส่องมาต้องชล
ในวารีเห็นจะมีจระเข้   คาดคะเนเห็นไม่ผิดคิดฉงน
ชาติตะเข้ใจเสือฉันเหลือทน   ไม่ว่าคนว่าสัตว์มันกัดยับ
ครั้นจะชมให้ทั่วกลัวจระเข้   ฉันเดินเร่ออกจากย่านบ้านกระจับ
เดินไปตามทางหลวงค่อยล่วงลับ   ถ้าจะนับมรรคาทางกว่าร้อย ฯ


  พอถึงท่าไม้รวกพบพวกแพ   ออกเซ็งแซ่อยากหยุดพักเสียสักหน่อย
หลัวจะช้าอย่าเลยนะหยุดตะบอย   ตะวันคล้อยกลัวจะค่ำหยุดร่ำไร ฯ


  ถึงบ่อตะกั่วดีใจอยากได้ตะกั่ว   เที่ยวหาทั่วไม่เห็นมีอยู่ที่ไหน
เป็นแต่นามชื่อหรือว่าไร   ก็เรียกไปตามกันทุกวันมา
ทั้งโรงเรือนมีรายรายอยู่ท้ายทุ่ง   เป็นเวิ้งวุ้งอยู่กลางป่า
คนบ้านนั้นเขาชำนาญในการนา   เขาขุดดินกินหญ้าประสาจน
บ้างก็ทำไร่ยากัญชาด้วย   สาวสวยสวยน่ารักเป็นพักผล
อยากมีเมียชาวไร่ไว้สักคน   ถึงยากจนเอาไว้เพื่อไปมา
ของดีดีมีขายอยู่หลายสิ่ง   เป็นความจริงฉันไซร้ไม่มุสา
ฉันจะรำพันนั้นนักก็ชักช้า   แล้วตั้งหน้าถอนถีบรีบตะบึง ฯ


  ฉันก็เดินไปพ้นตำบลนั้น   ยังไกลครันเดินเท่าไรไม่ใคร่ถึง
อันหนทางไกลกรึกยังลึกซึ้ง   ประเดี๋ยวถึงทุกแฝกละแวกดง
มีพลับพลาที่สำหรับประทับเย็น   น่านั่งเล่นควรพินิจพิศวง
มี่ค่ายรอบขอบคันดูมั่นคง   ทั้งห้องสรงนั้นก็มีมู่ลี่บัง
เครื่องสำหรับกษัตริย์จัดไว้เสร็จ   คอยเสด็จรับองค์พระทรงสังข์
แลวิไลในมนุษย์อุตมัง   อนันตังดูอเนกวิเวกตา
ก็เพื่อเพราะบุญญามหากษัตริย์   มีผู้จัดเรียบร้อยไว้คอยท่า
คุณหลวงวิชิตภักดีท่าปรีชา   ทำพลับพลาวางแผนที่ดีสุดใจ
แม้นสำเร็จเสด็จมาก็น่าโปรด   คงสูงโสดสมศักดิ์พักตร์ผ่องใส
ขอให้มียศศักดิ์หนักขึ้นไป   ทั้งน้ำใจก็ดีมีปัญญา
คนอยากเข้าเป็นข้าสามิภักดิ์   ท่านก็รับชุบเลี้ยงไม่เดียงสา
ทั้งนอกเมืองในเมืองเลื่องลือชา   ขอชันษาท่านอย่างน้อยสักร้อยปี ฯ


  แล้วออกจากทุ่งแฝกทางแยกย้าย   ต้องเลี้ยวซ้ายไปตามทางกลางวิถี
พอถึงท่าซิกพลันเข้าทันที   ด่วนรีบรี่ถึงระยะภุชะคราม
มีศาลเทพารักษ์อันศักดิ์สิทธิ์   ในดวงจิตเต้นตึกยิ่งนึกขาม
มีรูปเจว็ดตั้งท่าสง่างาม   ราวกับรูปพระรามเมื่อตามกวาง ฯ


  ยังมิทันหายกลัวถึงหัวตะเข้   ฉันเดินเร่รีบไปเสียให้ห่าง
ตำบลนี้มีน้ำเป็นลำราง   สองข้างทางไม่เห็นมีกุมภีล์ไพร ฯ


  ถึงดงพะยอมตรอมอุราเข้าป่าชัฏ   เงียบสงัดไปคนเดียวนึกเสียวไส้
จักจั่นร่ำร้องลำลองไน   เสียงเรไรเย็นฉ่ำดังน้ำค้าง
จะเหลียวซ้ายแลขวาฟ้าขมัว   ให้นึกกลัวเสือสีห์ทั้งผีสาง
ไม่มีเลยสักคนตามหนทาง   ให้อ้างว้างว้าเหว่ดูเอกา
เป็นป่าสูงยูงยางสล้างเสลา   ดูเหมือนเกลาลิดตลอดยอดพฤกษา
รักสำโรงประปรกต้นรกฟ้า   เคี่ยมมะค่าข่อยมะขามแคเถาคัน
ทั้งไกรกร่างกรรเกราสะเดามะเดื่อ   ต้นมะเกลือผลดกวิหคหัน
มวงมองโมงมีลูกและมูกมัน   จิกแจงจันทร์จิงจ้อสมอไทย
ทั้งสักสนต้นฝางมะซางซาก   ประมาณมากจะรำพันนั้นไม่ไหว
ต้นประดูหูกวางยางลำใย   มะเฟืองไฟสูงระหงในดงดอน
จะเหลียวซ้ายแลขวาล้วนป่าชัฏ   ใบระบัดแต่ละต้นผลสลอน
บ้างงอกงามตามถิ่นแผ่นดินดอน   หอมเกสรสารภภีมะลิวัลย์
ต้นมะรุมกุ่มน้ำประคำไก่   อินทผาลำลำใยและไม้หมัน
ต้นพุทราฝรั่งแลอังชัน   ส้มมะดันต้นมะดูกลูกกะดอม
ทั้งเถาคันวัลย์เปรียงพุมเรียงป่า   ต้นสมีขี้กาสันพร้าหอม
เถานมวัวบัวบกโคกกระออม   ต้นพะยอมยูงยางกลางอรัญ
ทั้งไม้ดอกไม้ผลหล่นออกกลาด   ปักษาชาติจิกกินบินถลัน
ดูก็น่าอดิเรกอเนกอนันต์   ในดงนั้นพระอาทิตย์มืดมิดเม้น
ด้วยความกลัวตัวจะค้างค่ำกลางป่า   สิ้นชีวากลางไพรใครจะเห็น
ไปคนเดียวไม่มีเพื่อนดูเหมือนเย็น   ถ่อกายเกนกัดฟันด่วนครรไล
แล้วออกจากป่าระหงชื่อดงแฝก   อกแทบแตกหิวเกินเดินไม่ไหว
ทั้งบาทาพุพองเป็นหนองใน   สู้แข็งใจงุ่มง่ามไปตามที ฯ


  พอถึงบ้านเขาเรียกนายายผล   มีเรือนคนอยู่ข้างทางวิถี
จึงแวะเข้าไปพลันในทันที   เห็นคนมีดีเรียกไปพลัน
ว่าคุณแม่เจ้าขาทั้งตายาย   เชิญผันผายลงมาเมตตาฉัน
จงชูช่วยอย่าให้ม้วยซึ่งชีวัน   จะขอปันอาหารรัปทานมื้อ
แม่จะเอาเท่าไรฉันไม่ว่า   จะเมตตาหรือไฉนอย่างไรหือ
ฉันไม่หลอกดอกหนอจงอออือ   ว่ากันมื้อหนึ่งจะเอาสักเท่าไร
เจ้าของบ้านตอบว่าด้วยปรานี   เชิญมานี่ข้าวปลาจะหาให้
นึกว่าคนกันเองอย่าเกรงใจ   จะซื้อหาว่ากระไรไม่ต้องการ
ฉันก็เดินจรดลขึ้นบนเรือน   ดูก็เหมือนญาติกาทำหน้าด้าน
เขาก็ยกข้าวปลามาให้ทาน   ฉันก็กินอาหารด้วยจานแบน
เครื่องกับข้าวเต่ายำและน้ำพริก   ของจุกจิกปลามะเขือดีเหลือแสน
ทั้งของจืดของเค็มไม่เต็มแกน   ดูแม้นแม้นกับเราข้างชาวใน
พออิ่มหนำสำเร็จเสร็จธุระ   ในอุระหม่นหมองค่อยผ่องใส
ครั้นแล้วจึงลาตายายไป   จากบันไดเดินออกนอกประตู
พระสุริยนรีบรถเกือบหมดแสง   ท้องฟ้าแดงแวววูบสีรุบหรู่
เป็นเมฆหมอกออกกลุ้มทั่วชุมพู   ประมาณครู่หนึ่งมาถึงท่าลาว
จะชมให้ถี่ถ้วนจวนจะค่ำ   ข้างแนวน้ำคนออกกลุ้มทั้งหนุ่มสาว
มิใช่ว่าไทยเราเขาเป็นลาว   เป็นเชื้อชาวบ้านป่าริมวารี ฯ
</tpoem>
==== ====
<tpoem>
  ฉันก็เร่งรีบเดินเกินท่าลาว   เห็นสาวสาวยืนอยู่ไม่สูสี
ถึงตำบลเขาเรียกว่าท่ากบชี   นึกยินดีดังได้ไปนิพพาน
เห็นนายนั่งอยู่ที่เก้าอี้ผ้า   ดูสง่าอำนาจก็อาจหาญ
ทั้งไทยลาวเกลื่อนกลาดข้าราชการ   จะประมาณมิใช่น้อยสักร้อยคน
ครั้นถึงจะประณมก้มเกศี   อัญชลีแล้วก็นั่งฟังนุสนธ์
นายจึงเผยพจนามาบัดดล   มากี่คนหรือว่ามาคนเดียว
จึงกราบเรียนไปพลันมิทันช้า   รับประทานผมมาในป่าเขียว
ออกจากบ้านเช้าตรูแต่ผู้เดียว   ให้เปล่าเปลี่ยวอ้างว้างอยู่กลางไพร
เอาบารมีใต้เท้าเป็นที่พึ่ง   จนมาถึงหามีเหตุสิ่งไรไม่
นายจึงมีคำตอบเออขอบใจ   พูดกันได้สองสามคำพอค่ำลง
ต่างคนต่างก็หาซึ่งอาหาร   รับประทานสำเร็จเสร็จประสงค์
มีบัญชาจำเพาะมาเจาะจง   บัญชีส่งมาให้ทั้งไทยลาว
คนที่ในบรรดาศักดิ์สักสี่สิบ   ดูพอดิบพอดีเหมือนมี่ฉาว
ฉันลานายบ่ายหน้ากรวดกรากราว   ทั้งไทยลาวมืดค่ำต้องทำการ
แต่ที่เป็นตัวนายมีรายชื่อ   ที่หนึ่งคือหลวงบรรเทาผู้อาจหาญ
ด้วยว่าเป็นผู้ใหญ่เข้าใจการ   ท่านโปรดปรานได้ว่าที่เพราะปรีชา
แต่นายจูอยู่ที่สองรองที่หนึ่ง   กระบวนซึ่งท่วงทีดีนักหนา
ได้ว่าที่ผู้คุมแต่หนุ่มมา   เป็นคนซื่อลอชาในแผ่นดิน
ท่ามเหล่านี้ภาคภูมิไม่งู่มง่าม   แต่ที่สามสามนั้นชื่อนายผิน
พอสมควรจัดเข้าเป็นเคาซิล   ใจทมิฬดุด่าไม่ปรานี
พวกเลกกลัวทั่วไปว่าไรเป็นนั่น   แม้นไม่ทันถูกกระบองร้องอี๋อี๋
ถ้าทำการไม่ทันใจจับไม้ตี   แต่ที่สี่ชื่อนายทับกำกับกอง
ด้วยเขาเป็นข้าหลวงเดิมแต่เริ่มแรก   เขาเคยแบกท่านมาบ่าทั้งสอง
ได้ว่าที่พี่เลี้ยงเคียงประคอง   เป็นนายกองนายหมวดเที่ยวตรวจการ
แต่ตัวของฉันนี้เป็นที่ห้า   ไม่แกล้วกล้าเชิงอำนาจไม่ฉาดฉาน
ยังไม่มีความชอบประกอบการ   เป็นนายงานคุมคนตัดต้นไม้
ท่านที่เป็นตัวนายต้องจ่ายเลก   เสียงโหวกเหวกเรียกกันสนั่นไหว
พวกเลกออกจากชุมนุมใต้พุ่มไม้   ทั้งลาวไทยพร้อมหน้าออกมาพลัน ฯ


  ไปถึงที่จะทำวังที่ตั้งเต๊นท์   มีลายเซ็นต่อหัตถามาถึงฉัน
ให้ทำทางกลางป่าพนาวัน   หนทางนั้นตรงลำเนาเขาลูกช้าง
จงเร่งรัดรีบร้อนอย่านอนใจ   ชั้นต้นไม้อย่าให้มีที่กีดขวาง
ทำให้เป็นถนนตามหนทาง   ให้กว้างขวางม้ารถบทจร
แม้นพลาดพลั้งหลังมึงถึงต้นคอ   อย่าย่อท้อรีบรุดอย่าหยุดหย่อน
ฉันก็รับว่าที่ชุลีกร   มิได้นอนน้ำใจต้องไคลคลา
ทั้งมีดขวานจอบเสียมเตรียมไว้เสร็จ   พอสำเร็จรีบไปที่ในป่า
ทั้งนายไพร่พร้อมกันตามบัญชา   ก็ตั้งหน้าตัดดงตรงคะเน
เขาลูกช้างนั้นอยู่ข้างบูรพ์ทิศ   ถ้าจะคิดตรงกันไม่หันเห
ท่ากบชีนี้อยู่ริมประจิมเม   คิดถ่ายเทตัดลงอยู่ตรงกัน
แต่ถางทางกลางคืนจนดื่นดึก   อึกทึกถึงเพลาไก่ป่าขัน
พระจันทร์แจ่มกระจ่างดังกลางวัน   แล้วชวนกันกลับมาท่ากบชี
คนทำการอยู่ที่ท่าก็ว้าวุ่น   ทั้งหมื่นขุนพร้อมกันขมันขมี
บ้างก็แบกต้นไม้ใส่อัคคี   การนั้นมีถ้วนทั่วทุกตัวคน
บ้างก็หาบบ้างก็หามตามวิสัย   บ้างก็ไขว้สาแหรกมาแบกขน
มิได้นั่งนิ่งเฉยเลยสักคน   สู้อดทนทำการงานของนาย
จนประมาณนาฬิกาได้ห้าทุ่ม   กลับมายังที่ชุมนุมดังใจหมาย
บ้างหาวนอนอ่อนเนนเที่ยวเอนกาย   พอได้หายเหน็ดเหนื่อยที่เมื่อยล้า
แต่ตัวฉันอาวรณ์นอนไม่หลับ   พอระงับพลิกฟื้นตื่นผวา
เที่ยวเดินไปพอให้เพลินแล้วเดินมา   หนาวน้ำฟ้าเย็นทั่วถึงหัวใจ
ฟังเสียงหยัดหยดเหยาะเผาะเผาะผอย   ดูเหมือนฝอยน้ำฝนทนไม่ไหว
มันช่างหนาวลึกลับถึงตับไต   เฝ้าเวียนไปเวียนมาอยู่หน้าเต๊นท์
ผ้าห่มนอนฉันมิได้เอาไปด้วย   ได้แต่ฉวยผ้ายี่โปโอ้ยามเข็ญ
หนาวอุราแทบน้ำตาจะกระเด็น   ให้เยือกเย็นกายินทั่วอินทรีย์
ลุกขึ้นนั่งผิงไฟเมื่อใกล้สว่าง   พอได้สร่างเสื่อมทุกข์เป็นสุขี
เสียงสัตว์ร้องก้องป่าพนาลี   พยัคฆีส่งเสียงสำเนียงดัง
นึกน่ากลัวหัวพองสยองขน   แต่มีคนนอนข้างนอกออกสะพรั่ง
ล้วนนั่งยามตามไฟระไวระวัง   ทั้งหน้าหลังมากมายพร้อมนายกอง
แซ่สำเนียงเสียงสัตว์จัตุบาท   ปักษาชาติแซ่เสียงสำเนียงก้อง
บ้างโหยหวนครวญคร่ำบ้างร่ำร้อง   นกค้อนทองมีทั้งระวังไพร
เขาเป็นนกแล้วยังระวังป่า   โอ้ตัวข้ากรรมเอ๋ยกรรมทำไหน
มิได้อยู่นอนนั่งระวังระไว   มาทิ้งให้แม่หนูอยู่คนเดียว
เสียงเรไรร้องหริ่งหริ่งกิ่งพฤกษา   พี่แลหานึกว่าแม่ชะแง้เหลียว
ถ้าแม้นว่ายอดหญิงมาจริงเจียว   จะพาเที่ยวชมเขาเช้าพรุ่งนี้
แต่ฟังไปใช่เสียงสำเนียงน้อง   เรไรร้องแจ้วเจื้อยระเรื่อยรี่
เมื่อแรกฟังยังชัดว่าสตรี   มาเดี๋ยวนี้รู้ชัดว่าสัตว์ร้อง
เป็นทั้งนี้เพราะว่ารักนั้นหนักจิต   ยิ่งคิดคิดสารพัดจะขัดข้อง
ด้วยว่าเรียมแรมร้างมาห่างน้อง   เคยประคองรับขวัญทุกวันคืน
เพลานี้แก้วพี่เคยปลุกตัว   ด้วยความกลัวพงษ์เผ่าเขาจะตื่น
คิดขึ้นมาน่าสงสารเมื่อวานซืน   น้องยังขืนว่าพี่นี้ไม่รัก
จะบอกเจ้าเท่าไรยังไม่เชื่อ   ฉันก็เหลือรำคาญพูดหาญหัก
เป็นความจริงใช่จะจางในทางรัก   นี่เหลือจักควักล้วงดวงฤทัย
ตามประสาสาวสาวคราวกับน้อง   ดูเป็นรองเนื้อเย็นเป็นไหนไหน
ฉันตั้งสัตย์ปฏิญญาณสาบานไว้   แม้นมิได้ผูกคอให้มรณา
ได้สมหวังยังจิตคิดอนาถ   ไม่สิทธิ์ขาดคลุ้มคลั่งดังเป็นบ้า
ให้กระวนกระวายซังตายมา   พอนิทราหลับลงทรงสุบิน
ในความฝันนั้นว่าได้มากอด   สองกรสอดต้องถันน้องผันผิน
เหมือนวานรเมื่อเข้าหาวานริน   ดัดจริตดีดดิ้นกระสัตรี
อัศจรรย์อัศจอยน้อยน้อยนิด   วิปริตนักหนาฟ้ามัวศรี
น้ำค้างหยัดลงมาต้องกายี   พอตัวพี่พลิกฟื้นชื่นอารมณ์
ครั้นรู้สึกนึกดูรู้ว่าฝัน   แสนกระสันไม่มีสุขทุกข์มาถม
เที่ยวแลหามิได้เห็นแทบเป็นลม   ฉันได้ชมแต่เมื่อฝันเท่านั้นเอง
พอตื่นตาตั้งหน้าคอยรับโศก   แสนวิโยคแต่เดือนยี่ปีมะเส็ง
ตั้งแต่แรกรักกันเมื่อวันเพ็ง   น้องเหลือบเล็งแลมาสบตากัน
ตั้งแต่เวลานั้นจนวันนี้   ใจของพี่มุ่งหมายเฝ้าใฝ่ฝัน
แต่คร่ำครวญจวนจะแจ้งแสงตะวัน   ตัวของฉันต้องลุกขึ้นปลุกคน
จะต้องตื่นแต่เช้าหุงข้าวปลา   อันการงานข้างหน้ายังสับสน
เที่ยวปลุกกันนั้นทั่วทุกตัวคน   ต้องรีบร้นเรียกกันสนั่นไป
เลกลุกขึ้นพร้อมหน้าหุงอาหาร   รับประทานข้าวปลาหาช้าไม่
ทั้งมีดพร้อจอบเสียมหาเตรียมไป   ทั้งขวานใหญ่ขวานเล็กเหล็กชะแลง
ของสำหรับที่จะได้ไปใช้สอย   พอเรียบร้อยจรจรัลตะวันแจ้ง
คนที่เคยทำทางในกลางแปลง   ก็จัดแจงกันไปทั้งไทยลาว ฯ


  ไปถึงที่ทำทางข้างอยู่นั้น   แล้วชวนกันกรูกรีเสียงมี่ฉาว
บ้างก็รั้งบ้างก็เหนี่ยวออกเกรียวกราว   บ้างก็สาวเถาวัลย์พันตะบึง
ฉันก็เที่ยวตรวจคนอยู่จนเที่ยง   ไม่หลีกเลี่ยงลดเลี้ยวประเดี๋ยวถึง
พิศดูเขาลูกช้างเหมือนอย่างกลึง   งามประหนึ่งวิษณุกรรม์มาสรรค์ไว้
เขาลือว่าเขาลูกช้างอ๋ออย่างนี้   เป็นคีรีหลายหมู่ไม่สู้ใหญ่
เป็นก้อนก้อนกลาดกลุ้มคุ่มคุ่มไป   มองแต่ไกลห่างห่างเหมือนช้างนอน
มิได้อยู่แห่งเดียวเที่ยวเกะกะ   ดูระดะซ้อนซับสลับสลอน
แต่สีนั้นไม่เหมือนหินในดินดอน   ดำทุกก้อนโตถนัดน่าอัศจรรย์
เป็นเหวห้วยกรวยโกรกชะโงกเงื้อม   ศิลาเลื่อมแลวิไลในไพรสัณฑ์
ที่ลางเขาดูสิงขรขึ้นซ้อนกัน   เป็นเชิงชั้นบรรพตรจนา
ยิงก้อนหนึ่งรูปรีรีกลางมีรู   ฉันยืนดูหินนั้นนักหนา
แล้วยังมีน้ำพุดุออกมา   มีต้นหญ้ารายรอบขอบลำราง
ชรอยจะมีสัตว์ป่าเข้าอาศัย   ที่ปากถ้ำนั้นไซร้จึงใหญ่กว้าง
พิเคราะห์ดูป่านี้จะมีช้าง   ที่ตรงกลางคีรินหินก็มี
อีกเขาหนึ่งชอบกลมีคนตั้ง   เป็นหินเพิงแทบจะพังลงยังที่
บ้างซ้อนกันหมิ่นหมิ่นหินรีรี   ลางคีรีขึ้นไปซ้อนบนก้อนเล็ก
กูไม่น่าจะธำรงทรงอยู่ได้   ก้อนหนึ่งใหญ่เท่าลำกำปั่นเหล็ก
ยิ่งก้อนหนึ่งโตเท่าสำเภาเจ๊ก   ก้อนหนึ่งเล็กเล็กเหลือเหมือนเรือกุและ
อีกก้อนหนึ่งเปรียบยังเหมือนหลังเต่า   ก้อนหนึ่งเล่าอยู่ข้างบนเหมือนคนแกะ
ดูรูปเหมือนฝาชีมีออกแยะ   บ้างก็แบะบิดเบี้ยวเป็นเลี้ยวลด
พิศดูภูผาก็น่าเพลิน   ฉันเที่ยวเดินเที่ยวไปมิได้หมด
ดูตั้งร้อยตั้งพันล้วนบรรพต   เหลือที่จดจำทำเป็นกลอน
ยังเขาหนึ่งสูงกว่าเขาตามเหล่านั้น   งามเฉิดฉันยอดยิ่งกว่าสิงขร
ถ้ามองทั่วมีหัวซึ่งกุญชร   สง่างอนดูเหมือนหน้าเอราวัณ
บนคีรีเขาว่ามีรอยพระบาท   ของพระศาสดานราสรรค์
ประดิษฐานไว้ในไพรวัน   แต่เดิมนั้นเมื่อจะแจ้งแห่งคดี
ได้รู้เพราะยายชราบ้านศาลาเห็ด   ทำการเสร็จนอนหลับอยู่กับที่
จึงดลใจให้ฝันไปทันที   ว่ายังมีตาปะขาวหูยาวยาน
มาบอกว่ารอยฝ่าพระบาทพระ   อยู่เหนือยอดสิงขรคชสาร
อย่านอนใจจงไปนมัสการ   ประดิษฐานไว้บนมอมีกอข้าวนก
แม้นเห็นหญ้าคงพบพระบาทแล้ว   ไม่คลาดแคล้วคงปะอย่ากระหนก
จงสืบเสาะแสวงหาหญ้าข้าวนก   ยายแก่ตกใจตื่นฟื้นกายา
แกสอบสวนจำได้ที่ในฝัน   เกษมสันต์เปิดหน้าต่างล้างหน้า
จึงชักชวนลูกผัวของตัวมา   มิทันช้าครู่หนึ่งถึงคีรี
แกขึ้นไปบนเขาเห็นข้าวนก   ใบไม้ปกรอยบาทพระชินศรี
จึงเปลื้องผ้านั้นลงปัดผงคลี   จึงเห็นมีลายลักษณ์ประจักษ์ตา
คำบุราณท่านอ้างไว้อย่างนี้   รอยจะมีจริงจังเหมือนดังว่า
ก็ควรเราท่านจะวันทา   มิทันช้าจรจรัลขึ้นบรรพต
ครั้นถึงจึงเห็นรอยบาทา   อยู่เหนือยอดบรรพตามีปรากฏ
ความดีใจเหมือนพบองค์พระทรงพรต   น้อมประณตตั้งสัตย์ปฏิญาณ
สาธุสะขอเดชะพระจอมโลก   ซึ่งโปรดสัตว์ข้ามโอฆวนสงสาร
นะโมตั้งมนัสนมัสการ   หัตถ์ประสานจำนงเนียนต่างเทียนทอง
เป็นกุศลล้นลบพบพระบาท   สักแสนชาติใคร่จะพบประสบสอง
ฉันกรานกราบแล้วก็ตรึกระลึกตรอง   เดชะกองกุศลผลทาน
แม้นเวียนว่ายอยู่ในสายกระแสเชี่ยว   ยังท่องเที่ยวอยู่ตราบใดในสงสาร
เกิดมาเหมือนชาตินี้นี่ป่วยการ   แสนกันดารยุบยับแทบอับจน
ทั้งบิดรมารดาข้างขวาซ้าย   ก็วอดวายเกิดวิบัติจะขัดสน
เป็นกำพร้ายังมิหนำกลับซ้ำจน   อยู่สองคนด้วยคุณยายนั้นหลายปี
จนประมาณชันษาได้ห้าขวบ   เคราะห์ประจวบพอคุณยายตายเป็นผี
แล้วอยู่กับแม่น้าหลายราตรี   ท่านปรานีเลี้ยงไว้จนใหญ่มา
ครั้นอายุได้สิบสามรู้ความชัด   ไปอยู่วัดตื้นลึกได้ศึกษา
ด้วยอาจารย์เป็นเชื้อสายฝ่ายมารดา   ท่านเมตตาชุบเลี้ยงด้วยเที่ยงธรรม
ความลำบากมากมายนั้นหลายท่า   เกิดชาติหน้าบุญช่วยชุบอุปถัมภ์
ฉันเกิดมาชาตินี้นี่มีกรรม   ช่วยชักนำอย่าให้เป็นคนเข็ญใจ
สตรีหนึ่งหึงผัวมัวละโมภ   คนหลงโลภไม่อยากคิดพิศมัย
ถ้าแม้นจะมีคู่ที่ชูใจ   ขอให้ได้ดังจิตเจตนา
รูปให้สวยรวยทั้งทรัพย์นั้นนับแสน   นั่งเท้าแขนบนเก้าอี้หับสี่ขา
ทั้งเมียน้อยเกลื่อนกลาดดาษดา   ให้พักตราโฉมแฉล้มนั้นแช่มช้อย
อธิษฐานแล้วก็ลาฝ่าพระบาท   ให้หวั่นหวาดคิดไปให้ละห้อย
ด้วยมีความอาลัยที่ในรอย   อะไรสักหน่อยไม่เห็นมีเป็นที่บัง
ต้องตากแดดตากลมน่าสมเพช   ถ้าเรืองเดชจะนิมิตด้วยจิตหวัง
จะก่อสร้างปราสาทราชวัง   มณฑปตั้งครอบรอยพระบาทา
ฉันจนจิตฤทธีหามีไม่   มาจนใจด้วยว่าตนคนคาถา
ทั้งต่ำต้อยน้อยทรัพย์อับปัญญา   ถึงศรัทธาชาติไหนจะได้ทำ
บุราณว่ามีเงินทองพูดจาได้   มิไม้ไหล้เหย้าเรือนก็งามขำ
อันข้อนี้ฟังสำนวนเราควรจำ   เป็นของคำอุปไมยแต่ได้จริง ฯ


  ฉันกราบกรานแล้วก็ลาคงมาพลัน   ด้วยการนั้นของนายยังหลายสิ่ง
จะต้องปลูกปะรำทำที่อิง   เป็นตำหนักพักพิงผ่อนสบาย
ไว้สำหรับเสด็จมาวันทาพระ   ที่ตั้งเต๊นท์เป็นระยะตามจดหมาย
ทั้งสองข้างทางวิถีคีรีราย   ทั้งดินทรายขุดถมระดมกัน
จะประมาณได้เวลากลับมาที่   ต่างเปรมปรีดิ์ชักชวนกันสรวลสันต์
ก็พอจวนพระสุริยาเข้าสายัณห์   ก็ชวนกันหลับนอนเพราะอ่อนใจ
พอรุ่งแจ้งแสงทองขึ้นส่องหล้า   พื้นนภาเหลืองแอร่มอยู่แจ่มใส
ทั้งลิงค่างร่ำร้องกึกก้องไพร   สกุไณชูคอเสียงจอแจ
ต่างคนต่างฟื้นตื่นนิทรา   บ้างพูดจากันออจ้อประจ๋อประแจ๋
บ้างก็ร้องละครมอญทะแย   ร้องทแวต่างนักเลงเพลงทวาย
พอสนุกแก้ทุกข์บรรเทาถอย   ที่เศร้าสร้อยความอาดูรค่อยสูญหาย
แล้วก็มาทำงานการของนาย   ประมาณหลายราตรีอยู่ที่นั้น ฯ


  ถึงเดือนสี่ปีจอพอสำเร็จ   อันการงานก็เสร็จทุกสิ่งสรรพ์
ได้กำหนดจดจำเป็นสำคัญ   พอถึงวันสามค่ำหยุดทำการ   * (๒๔ กุมภาพันธ์ ๒๔๒๙)
พอรุ่งขึ้นราตรีวันสี่ค่ำ   ทรวงระกำหายทุกข์สนุกสนาน
ทั้งผู้คนเกลื่อนกลาดข้าราชการ   นามขนานฉายามหานิกร
ไปด้วยกันสองคนพระชลยุทธ   ฤทธิรุทรนายทหารชาญสมร
แต่นามเมืองของเขานั้นชื่อลันดอน   ตัวต้องจรมาอยู่เขตประเทศไทย ฯ


  ส่วนพระองค์เจ้าสายพอบ่ายอ่อน   ทรงกุญชรกูบทองอันผ่องใส
มีรับสั่งให้ตั้งเต๊นท์ไวไว   พระชลยุทธวุฒิไกรรับบัญชา
แล้วตั้งร่างวางเต๊นท์เป็นจังหวะ   ไม่เกะกะท่วงทีดีนักหนา
คล้ายคล้ายเหมือนเวียงวังอลังการ์   ดูสง่างามแม้นแดนวิมาน
แต่ก่อนไกลใครได้เห็นเต๊นท์อย่างนี้   พึ่งเกิดมีเมื่อข้าวถูกชั้นลูกหลาน
ดูเลิศแล้วเหมือนแก้วเจ็ดประการ   แลละลานดูราวดาวดารา
ในมณเฑียรยิ่งกว่าเวียนเขาวงกต   กว่าจะหมดเดินเหนื่อยแทบเมื่อยขา
ยิ่งชมแล้วยิ่งเพลินเจริญตา   เหลือปัญญาที่จะเล่าให้เข้าใจ ฯ


  พอตั้งเต๊นท์นั้นเสร็จเสด็จถึง   เสียงอื้ออึงอลหม่านสะท้านไหว
ทั้งรถรัตน์อัศดรกุญชรชัย   พลไกรเกลื่อนกลาดดาษดา
แต่องค์พระปรมินทร์ปิ่นจังหวัด   เป็นกษัตริย์ครองกรุงศรีนั้นที่ห้า
เสด็จนั่งอยู่บนหลังอาชา   ดูสง่ารูปทรงดังองค์อินทร์
พร้อมไปด้วยข้าเฝ้าเหล่าเสนา   เร่งรีบมาตามองค์พระทรงศิลป์
ทั้งไพร่นายพร้อมหน้าข้าแผ่นดิน   พอถึงถิ่นหิมวาท่ากบชี ฯ


  พระจักรพงศ์ลงจากม้าพระที่นั่ง   เสด็จยังเต๊นท์ผ้าพลับพลาศรี
แต่ตัวฉันดีใจใช่พอดี   ครั้นได้ที่น้อมกายถวายบังคม
ด้วยพระองค์ทรงสมมุติเทวา   เป็นวาสนาเราได้พบประสบสม
ก็ควรที่หญิงชายถวายบังคม   จะอุดมไชโยเดโชชัย
เราอยู่เย็นเป็นสุขไม่ทุกข์ร้อน   ครั้งก่อนก่อนศึกเสือทั้งเหนือใต้
มาเดี๋ยวนี้ราษฎรไม่ร้อนใจ   ทั้งโพยภัยมิได้มีมาบีฑา
ถึงว่าพวกข้าศึกนึกขยาด   ใครไม่อาจเกรงฤทธิ์ทั่วทิศา
ยอมถวายเครื่องหิรัญสุวรรณา   ทุกภาษาจีนจามทั้งพราหมณ์ชี
ทั้งหัวเมืองเนืองไปทั้งใหญ่น้อย   ดูกว่าร้อยขึ้นผดุงแก่กรุงศรี
ถึงบาทมูลทูลกระหม่อยจอมโมลี   เอกโทตรีจัตวาบรรดาเมือง
บำรุงราษฎร์ศาสนาก็ผาสุก   พระสงห์ทุกอาวาสก็ปราดเปรื่อง
ทรงประทานเครื่องยศหมดทุกเมือง   ดูรุ่งเรืองรจนาสถาพร
ขอพระองค์ยงยืนหมื่นพรรษา   พระเดชาชาญชัยดังไกรสร
ให้เหมือนองค์จักรีพระสี่กร   ครองนครกรุงศรีอยุธยา
ทั้งผู้คนถึงเต๊นท์พอเย็นย่ำ   ตีฆ้องค่ำสิ้นแสงทุกแหล่งหล้า
จุดโคมแก้วแวววามอร่ามตา   พระจันทราทรงกลดหมดราคี
ทั้งผู้คนกลาดกลุ้มทั้งหนุ่มแก่   เสียงเซ็งแซ่สวยสมบ้างห่มสี
ทั้งรูปร่างใครไม่รู้ว่าผู้ดี   ชั้นท่วงทีพูดจาหล่อนน่าฟัง
นึกจะเกี้ยวเลี้ยวเล่นเช่นเจ้าชู้   นึกอดสูกลัวหวายเสียดายหลัง
เขาไม่หยอกดอกสาวสาวพวกชาววัง   แม้นพลากพลั้งตากลวงถึงพวงคอ
ที่เขาเคยเชยโชมประโลมประเล้า   ที่อยู่เดียวเปลี่ยวเปล่าเหมือนเราหนอ
มิได้พาเมียมาน้ำตาคลอ   นั่งจอนจ๋ออยู่คนเดียวนึกเปลี่ยวใจ
ที่เพื่อนกันกลาดกลุ้มหนุ่มตะกอ   เขาโดนอ๋อดีกว่าฉันนั้นไหนไหน
สู้หักจิตให้เนื้อเย็นหล่อนเห็นใจ   ถึงนางในชั้นอินทร์ไม่ยินดี ฯ
</tpoem>
==== ====
<tpoem>
  เห็นสาวสาวชาวในใจยิ่งโศก   แสนวิโยคถึงน้องยิ่งหมองศรี
รักคนอื่นไม่เท่ารักภัคินี   ถึงห่มสีฉันเห็นก็เป็นรอง
รักคนอื่นไม่ถึงพักรักก็หาย   ไม่มุ่งหมายที่จะอยู่เป็นคู่สอง
จิตจำเพาะเจาะจงที่ตรงน้อง   ถึงเงินทองจะให้ฉันเท่าบรรพต
ไม่ดีใจเหมือนได้ดวงสมร   ตั้งแต่จรจากมาถ้าจะจด
อันความรักแม้นจะใส่ลงในรถ   เห็นไม่หมดบรรทุกเรือก็เหลือลำ ฯ


  พอดึกดื่นเดือนดับพยับพโยม   เสียงประโคมแตรสังข์ฝรั่งร่ำ
พวกหนุ่มหนุ่มนั้นคะนองนั่งร้องลำ   เอาปากทำปี่พาทย์ระนาดฆ้อง
ที่บางคนดูชำนาญในการรัก   ร้องลำสักวาดีไม่มีสอง
ช่างเรียงร้อยถ้อยคำแลทำนอง   ดูเพราะพร้องแทบจะหลับฟังจับใจ
แล้วมานั่งฟังตาเฒ่าเล่านิทาน   แก้รำคาญทุกข์ทนที่หม่นไหม้
ฟังสำเนียงไก่แก้วแจ้วจับใจ   เสียงเรไรร่ำร้องก้องพนา
ต่างคนต่างก็เอนระเนนนอน   ศศินทรลับไม้ไพรพฤกษา
ดูมืดมัวทั่วกระทั่งยังสุธา   จวนเวลาจะสว่างน้ำค้างเชย
สุมาลีคลี่คลายขยายกลีบ   ดูเร่งรีบบานขยายพระพายเชย
หอมดอกแก้วแนวพนมลมรำเพย   หอยระเหยกลิ่นเจือเหมือนเนื้อน้อง
เพลาใดได้กลับไปรับขวัญ   นั่นแหละฉันจะค่อยคลายหายหม่นหมอง
แม้นอยู่ดงฉันคงไม่วายตรอง   ถ้าปะน้องพี่จะเล่าให้เจ้าฟัง
ตั้งแต่จากน้องไปอยู่ในป่า   ผู้หญิงมาพูดเกี้ยวไม่เหลียวหลัง
ชั้นแต่เรียมหนอไม่ขอฟัง   ให้นึกชังน้ำหน้าไม่ว่าใคร
แต่คร่ำครวญจวนสว่างกระจ่างจบ   ทั่วพิภพเสียงปักษาทั้งกาไก่
กำลังโศกเศร้าสร้อยนอนม่อยไป   ตื่นตกใจลุกขึ้นมาล้างหน้าพลัน
ต่างคนต่างก็ตื่นฟื้นกาย   ทั้งไพร่นายรีบรี่ขมีขมัน
บ้างผูกม้าผูกรถหมดทั้งนั้น   ช้างสำคัญหลายเชือกเลือกเอามา
ทหารดาบทหารปืนยืนขยาย   มีตัวนายถือกระบี่เป็นทีท่า
หมู่ทหารหมาดเล็กและเด็กชา   ตำรวจหน้าถือหวายนายทั้งนั้น ฯ


  ฝ่ายพระองค์พงศ์กษัตริย์ขัติเยศ   ทอดพระเนตรเห็นพหลพลขันธ์
ทั้งข้าเจ้าท้าวพระยาพร้อมหน้ากัน   ถวายอัญชลีดีพระทัย
พระจักรพงศ์ทรงพระยาอาชาชาญ   หมู่ทหารสังข์แตรแซ่ไสว
ฟังเสียงเมริกันสนั่นไพร   บัดเดี๋ยวใจถึงพลับพลาหน้าคีรี
พระจักรพงศ์ลงจากม้าที่นั่ง   ประทับยังบนยอดคีรีศรี
จุดธูปเทียนบุปผาไม่ช้าที   อัญชุลีรอยบาทพระศาสดา
ฝ่ายพระองค์พงศ์กษัตริย์ตรัสประภาษ   ว่าพระบาทรอยนี้ดีนักหนา
ก็ควรที่กราบไหว้ได้บูชา   เป็นสง่ารุ่งเรืองกับเมืองเพชร
แล้วจึงตรัสเจาะจงกับองค์เจ้าสาย   จงยักย้ายคิดทำให้สำเร็จ
มณฑปครอบบาทาพระสารเพชญ์   แล้วเสด็จทรงพระยาอาชาใน
เที่ยวลอดลัดทัศนาภูผาเผิน   พระทรงเพลินเสร็จรอบขอบไศล
พวกข้าหลวงน้อยน้อยสอยลูกไม้   บ้างเด็ดได้ดอกดวงพวงพะยอม
บ้างก็วิ่งชิงกันสนั่นป่า   บ้างเที่ยวหาดอกกระถินมีกลิ่นหอม
ที่รูปร่างเฉิดฉายผู้ชายตอม   บ้างเที่ยวก้อมดุ่มดุ่มตามพุ่มไม้
บ้างก็ขึ้นคีรีเป็นที่ลับ   บ้างจูบจับพูดจาต่างปราศรัย
ทั้งชายหญิงหลายคนปนกันไป   ที่ผู้ใดมีเมียเดินเคลียคลอ
แสนสนุกหนักหนาเวลานั้น   แต่ตัวฉันเศร้าใจมิได้ปร๋อ
เข้าอาศัยอยู่ใต้ต้นตะคร้อ   นั่งจอนจ๋อเพื่อนถามเป็นความใน
บิดตะกูดพูดประสมว่าลมจับ   อันความลับไม่ต้องการจะขานไข
นอกจากน้องมิให้รู้ถึงหูใคร   ถ้าแม้นไม่เหมือนหมายตายเสียดี ฯ


  จอมนรินทร์ปิ่นอาณาประชาราษฎร์   เที่ยวประพาสปรีดิ์เปรมเกษมศรี
แล้วเสด็จลงมาท่าพาชี   สถิตที่เต๊นท์สุวรรณพรรณราย
จักรพงศ์ทรงประทับอยู่พลับพลา   สามเพลาราตรีแล้วมีหลาย
ให้รู้ตัวทั่วไปทั้งไพร่นาย   ต้องเตรียมกายตามกำหนดที่กตชา
วันพรุ่งนี้ที่สิบเจ็ดเสด็จกลับ   ตรวจกำชับทุกกระบวนนั้นถ้วนหน้า
พอสิ้นแสงสุริยนสนธยา   บ้างหุงหาอาหารสำราญใจ
เวลานั้นฉันนั่งฟังกระแส   ก็รู้แน่มั่นคงไม่สงสัย
นึกกระหยิ่มอิ่มเอิบกำเริบใจ   เหมือนหนึ่งได้เพชรนิลดวงจินดา
แต่จากนางห่างเรือนมาเดือนเศษ   ไม่ทราบเหตุมิ่งมิตรขนิษฐา
น้องอยู่ดีหรือว่ามีซึ่งโรคา   ไม่รู้ว่าข้างหลังเป็นอย่างไร
วันพรุ่งนี้พี่จะกลับไปรับขวัญ   จะโศกศัลย์เคืองเข็ญเป็นไฉน
แม้นใครกวนเล่นกันให้บรรลัย   ถ้าเจ็บใจแล้วไม่คิดชีวิตเลย
แต่คร่ำครวญจวนสว่างน้ำค้างหยัด   พระพายพัดกลิ่นลำดวนหวนระเหย
ในดวงจิตคิดจะกลับไม่หลับเลย   แล้วแหงนเงยชมจันทร์พรรณราย
โอ้พระจันทร์แจ่มกระจ่างสว่างโฉม   ลอยพโยมแล้วก็กลับไปลับหาย
มาล้อโลกให้ระทมตรมไม่วาย   อกกระต่ายเห็นจะแห้งด้วยแสงจันทร์
เหมือนตัวพี่แรกสมัครรักสมร   ให้อาวรณ์คลั่งไคล้เฝ้าใฝ่ฝัน
ดูยิ่งกว่าอกกระต่ายที่หมายจันทร์   แสนกระสันสู้อุตส่าห์พยายาม
ต้องไปหาแม่สื่อเขาถือสาร   จะว่าขานน้องเองก็เกรงขาม
กลัวสมรหล่อนจะว่าพี่บ้ากาม   เพราะรักงามอกกระต่ายก็คล้ายกัน ฯ


  พอนาทีตีสว่างกระจ่างฟ้า   โกกิลาเจื้อยแจ้วไก่แก้วขัน
ต่างก็ตื่นนิทราพร้อมหน้ากัน   บ้างจัดสรรคอยองค์พงศ์นารายณ์
พอพร้อมเสร็จก็เสด็จยุรยาตร   ทั้งข้าบาทประณมบังคมถวาย
แล้วก็เร่งรีบไปทั้งไพร่นาย   แต่พี่ชายยังค้างอยู่กลางดง
ด้วยธุระของนายนั้นหลายสิ่ง   ยังยุ่งยิ่งไม่สำเร็จเสร็จประสงค์
พอเพลาสายัณห์ตะวันตรง   เอาของลงเกวียนเสร็จสำเร็จการ
ฉันผินพักตร์ตรงคีรีที่พระบาท   อิภวาทด้วยศรัทธานั้นกล้าหาญ
ขอกราบลาบาทบงสุ์พระทรงญาณ   มาอยู่นานจะต้องลาฝ่าธุลี
แล้วเลยลาป่าไม้ในไพรชัฏ   ใบระบัดร่มรุกข์เคยสุขี
จึงเหลียวหลังอำลาท่ากบชี   โอ้วันนี้แล้วหนอฉันขอลา
จงอยู่เย็นเป็นสุขอย่าทุกข์ร้อน   ทั้งสาครฝูงสัตว์หมู่มัจฉา
แล้วน้อมเศียรลงคำนับที่พลับพลา   ทั้งเมวาเจ้าไพรที่ในดง
นิจจาเอ๋ยเคยได้อาศัยพัก   อยู่สำนักเย็นใจในไพรระหง
จงสุขีเป็นสุขนั้นทุกองค์   เทพจงเมตตาได้ปรานี
แล้วขึ้นเกวียนพลันในทันใด   ดังว่าได้ผ่านพิภพท้าวโกสีย์
ตัวยังค้างกลางป่าพนาลี   ใจของพี่รีบตะบึงไปถึงน้อง
ที่เคยโศกนั้นก็หายกลายเป็นสุข   อันความทุกข์ค่อยบรรเทาหายเศร้าหมอง
ด้วยจิตหวังตั้งหน้าไปหาน้อง   ดังได้ทองธรรมชาติสะอาดตา
เจ้าของเกวียนขับเกวียนไม่เวียนวน   จรดลมาในไพรพฤกษา
โคทั้งสองย่องย่างเหมือนอย่างม้า   เสียงร้องท่าโคก็มาทางขวามือ
พอเจ้าของร้องทือมาทางซ้าย   รู้กำหนดจดหมายกันเจียวหือ
เจ้าของช่างเจนจัดเขาหัดปรือ   ลงปะฏักหนักมือวิ่งตื๋อไป
ฟังเสียงแอกนั้นเบียดออดเดียดอาด   โคนั้นพลาดย่างเท้าก้าวไถล
ล้วนพวกเกวียนมาด้วยกันสนั่นไพร   ด้วยตั้งใจหมายจะมาเคหาตน
บ้างก็รีบขึ้นหน้าอยากมาก่อน   แต่ตัวฉันนั้นอยากจรขึ้นเวหน
แม้นมีฤทธิ์คงจะคิดขึ้นเดินบน   จะได้ยลจอมขวัญให้ทันใจ
พี่เรืองเดชเหมือนพระยาวายุบุตร   จะให้นุชชมเปาะว่าเหาะได้
จะโลมเล้าเข้าประคองถึงห้องใน   นี้จนใจเป็นมนุษย์สุดปัญญา ฯ


  แล้วรีบร้นพ้นระยะหลายสถาน   ตำบลบ้านบึงบางในกลางป่า
จรดลย่นย่อมรรคา   พอถึงท่าคอยค่ำหยุดสำนัก
ครั้นรุ่งแจ้งแสงตะวันหิรัญเรื่อ   ฝูงนกเนื้อบินบนจับต้นสัก
ฉันขึ้นเดิมรีบรุดไม่หยุดพัก   คิดถึงรักเร่าร้อนไม่นอนใจ ฯ


  พอบ่ายแสงสุริยาถึงท่าโพ   หยุดให้โคกินหญ้าชลาไหล
แล้วออกจากท่านั้นด่วนครรไล   เจ้าของไล่ขับโควิ่งโร่มา ฯ


  ถึงกะฎีที่เขาสร้างชื่อนางป้อม   คนเขาย่อมเกรงฤทธิ์ทั่วทิศา
ให้พรแล้วลินลาศคลาศคลา   มิทันช้าถึงสถานสำราญใจ
พอสิ้นโหยหวนรัญจวนหา   ในอุราหม่นหมองค่อยผ่องใส
พอสิ้นทุกข์สิ้นโศกสิ้นโรคภัย   ตั้งแต่ไปถ้าจะนับจนกลับมา
ไปเดือนหนึ่งพอดีไม่มีเศษ   จดหมายเหตุระยะทางในกลางป่า
อย่าสงสัยใช่นิราศคลาศคลา   ท่านเมธาจงแจ้งแห่งคดี
ธรรมดาด้วยเป็นข้าราชการ   ต้องคิดอ่านกล่าวกลอนอักษรศรี
แม้นใครถามไม่ต้องบอกออกวาที   หนังสือมีอ่านดูพอรู้ความ
ทำไว้เพื่อผู้ที่มีศรัทธา   ด้วยหวังว่าไปคล่องคล่องไม่ต้องถาม
รอยพระบาทปรากฏมีงดงาม   ไม่เชื่อถามคนที่ไปคงได้รู้
ไม่ไกลนักคืนหนึ่งก็ถึงที่   มิใช่มีเกินมนุษย์ไปสุดกู่
อย่ามัวแต่ท้าวแขนใส่แหวนงู   เชิญไปดูไปแลเห็นแก่ตา
ถึงผู้ชายอย่าเที่ยวกรายอยู่ตามบ้าน   ไปมัสการเสียสักทีเถิดพี่ขา
แต่เขาอยู่ถึงบางกอกยังออกมา   พระมหากษัตริย์เสด็จไป
แก้วมาเกิดขึ้นในเมืองออกเลื่องลือ   เราจะดื้อนิ่งอยู่หาดูไม่
เปรียบเหมือนคนตามืดจืดทั้งใจ   เชิญท่านไปดูเล่นให้เห็นจริง
ใช่จะแต่งกลอนมาค่อนว่า   ขอสมาท่านทั้งหลายทั้งชายหญิง
ฉันช่วยเตือนใจดอกบอกจริงจริง   อย่าค้านติงข้อคำที่รำพัน ฯ


  ข้าพเจ้าผู้แสดงแต่งนิราศ   มิใช่ปราชญ์ปรีชาปัญญาขยัน
ด้วยจากเรือนไปกับนายนั้นหลายวัน   แสนกระสันอยู่ในป่าพนาลี
ฉันแต่งเล่นพอหายคลายวิโยค   เพราะแสนโศกคิดถึงบ้านสถานที่
ฉันมิใช้ตัวเอ้ผู้เมธี   ข้าเจ้านี้ยังเยาว์เบาปัญญา
พอสนุกแก้ทุกข์บรรเทาถอย   ยังรู้น้อยไม่สู้เปรื่องเรื่องเลขา
เป็นแต่เรียนรู้งูปลาปลา   ใช่ปรีชาเปรื่องปราดฉลาดกลอน
มิได้เรียนมุตโตคิดโวหาร   ฉันท์กรองกานท์พอใช้ได้อักษร
ไม่เผ่นโผนเหมือนโจนชโลทร   ถึงแง่งอนก็ไม่งามเหมือนความใน
เชิญนักปราชญ์ผู้บัณฑิตคิดสงสาร   ถ้าเห็นการสูงต่ำที่คำไหน
ช่วยติเตียนเสมือนช่วยเตือนใจ   ขออย่าได้รังเกียจพูดเบียดแทง
ไว้อ่านเล่นแก้รำคาญดอกท่านเอ๋ย   อย่าเยาะเย้ยพูดแยบให้แอบแฝง
อันถ้อยคำจุกจิกไม่พลิกแพลง   อย่านึกแหนงโปรดให้อภัยเอย ฯ

     ฯ นายต่วน ๘๙๐ คำ ฯ
</tpoem>
== เชิงอรรถ ==
== ที่มา ==
ประชุมนิราศเมืองเพชรบุรี พ.ศ.๒๕๒๕