พลเอกพระยาพหลพลพยุหเสนา (พจน์ พหลโยธิน) เป็นบุตรคนที่ 5 ของพันเอกพระยาพหลพลพยุหเสนา (กิ่ม พหลโยธิน) ส่วนมารดาคือคุณหญิงจับ พหลพลพยุหเสนา อายุประมาณ 3 ปีเด็กชายพจน์เริ่มเรียนหนังสือกับท่านบิดา กระทั่งอายุครบ 5 ปีเขาถูกส่งมารับการศึกษาบ้านแม่ครูตูภรรยาสมุห์บัญชีด้วง เวลาที่ท่านบิดาไปไหนมาไหนมักพาบุตรคนที่ 5 ไปด้วยเสมอ เพื่อฝึกให้ใจกล้าและได้เรียนรู้สิ่งต่างๆ อันเป็นวิชารอบตัวของเด็ก
เมื่อเด็กชายพจน์อายุประมาณ 8 หรือ 9 ปี ท่านบิดานำไปฝากขุนอนุกิจวิทูร (มหาหนอ) อาจารย์ใหญ่โรงเรียนวัดจักรวรรดิราชาวาส เพื่อให้เข้าเรียนหนังสือเหมือนดั่งนักเรียนทั่วไป อายุย่างเข้า 11 ปีพันเอกพระยาพหลพลพยุหเสนาตั้งใจจัดพิธีโกนจุกให้กับบุตรคนที่ 5 บังเอิญถึงแก่อนิจกรรมก่อนทำพิธีกรรมเพียงเล็กน้อย เด็กชายพจน์จึงย้ายมาอยู่วัดพิชัยญาติการาม (วัดพระปรางค์เหลือง) เพื่อศึกษาต่อโรงเรียนสุขุมาลลัยและสอบไล่ได้ชั้น 3 ของสนามมหามงกุฎวิทยาลัย (วัดบวรนิเวศน์)
วันที่ 7 สิงหาคม 2444 พระศรีณรงค์วิชัยซึ่งเป็นพี่ชาย พาพจน์ซึ่งอายุ 12 ปีไปขึ้นทะเบียนเป็นนักเรียนนายร้อยทหารบก เริ่มศึกษาในชั้นที่ 2 รับพระราชทานเงินเดือนๆ ละ 2 บาทกับเบี้ยเลี้ยงวันละ 2 สลึง เมื่อสอบไล่ได้ขึ้นชั้นที่ 4 จึงได้รับพระราชทานเงินเดือนๆ ละ 4 บาทกับเบี้ยเลี้ยงตามเดิม (เบี้ยเลี้ยงสมุห์บัญชีเป็นผู้รับเพื่อใช้เป็นค่าเลี้ยงดู)
นักเรียนนายร้อยพจน์มีผลการเรียนน่าประทับใจ เขาสอบไล่เลื่อนจากชั้น 2 เป็นชั้น 3 ได้ที่ 9 สอบไล่เลื่อนจากชั้น 3 เป็นชั้น 4 ได้ที่ 6 สอบไล่เลื่อนจากชั้น 4 เป็นชั้น 5 ได้ที่ 4 และสอบไล่เลื่อนจากชั้น 5 เป็นชั้น 6 ได้ที่ 1 ส่งผลให้ตัวเองได้รับทุนหลวงไปศึกษาวิชาทหารที่ประเทศเยอรมัน แซงหน้าเพื่อนทุกคนเข้าเส้นชัยได้อย่างไม่มีใครคาดฝัน
เรื่องการศึกษาพระยาพหลพลพยุหเสนาเคยอธิบายว่า ตัวเองไม่ใช่คนเรียนเก่งต้องอาศัยความขยันเป็นใบเบิกทาง ทุกวันเขาจะตื่นนอนประมาณตี 4 เพื่ออ่านตำราทบทวนความรู้ตามลำพัง ครั้นถึงตี 5 ครึ่งจึงเริ่มทำกิจวัตรประจำวันเหมือนดั่งนักเรียนทั่วไป
สำหรับเรื่องนี้ผมมีข้อสงสัยเล็กน้อย ปี 2446 ประเทศไทยไม่น่ามีไฟฟ้าใช้อย่างแพร่หลาย อยากรู้ว่านักเรียนนายร้อยพจน์แอบไปนั่งอ่านตำราทบทวนความรู้ที่ไหน?
