พื้นที่ปริศนาปลายถนนบำรุงเมือง

[เพ็ญชมพู]

บ้านพักของเจ้าพระยาอภัยราชาฯ ที่อำเภอสระปทุม❓

บน  - The General Advisor’s Residence, in the Sapatum, District.
ภาพจากบทความเรื่อง
ROLIN-JAEQUEMYNS (CHAO PHYA APHAY RAJA) AND THE BELGIAN LEGAL ADVISORS IN SIAM AT THE TURN OF THE CENTURY โดย Christian de Saint-Hubert

ล่าง - Bangkok. View on house with europeans. ca. 1890  
ภาพจาก Krul Antiquarian Books

[เพ็ญชมพู]

the Sapatum, District ในคำบรรยายภาพข้างบน อาจหมายถึง "ถนนสระปทุม"

คุณหนุ่มสยาม เล่าไว้ในกระทู้ รูปเก่าเล่าเรื่อง-เมืองบางกอก 3

ในแผนที่ระวางฉบับ พ.ศ. ๒๔๓๙ ซึ่งเป็นช่วงที่บ้านนี้มีแล้ว เป็นอาคารวางเรียงกัน ๘ ห้อง ขนาดพื้นที่ใหญ่พอดู มีซอยตรงกลาง ติดถนนสระปทุม (ต่อมาเรียกบำรุงเมือง)ด้านหน้าเป็นโรงเลี้ยงเด็กของพระอัครชายาเธอฯ



จากกระทู้ รูปเก่าเล่าเรื่อง-เมืองบางกอก 8

บันทึกของชาวเบลเยี่ยมที่เข้ามาพำนักที่วิลลาซูซาน ได้เล่าไว้ว่าท่านมาพำนักที่บ้านแห่งนี้ ตอนเช้าอากาศกลิ่นไอดินโชยมา ท่านไม่ยอมที่จะนอนขึ้เกียจอยู่บนเตียง หากแต่รีบออกไปขับจักรยานชมบรรยากาศในกรุงเทพ ท่านขี่จักรยานไปออกจากวิลลาซูซาน ที่ตั้งอยู่บนถนนสระปทุม

ได้เห็นพระสงฆ์รับบิณฑบาตร และบรรยากาศตอนเช้าอันแสนเชื่องช้าของชาวสยาม ที่เริ่มเปิดตั้งร้านค้าขายของ กุลีเริ่มออกเดินเท้าเพื่อไปยังสถานที่ทำงาน ท่านได้แวะไปร้านขายข้าวสาร และบรรยายข้าวประเภทต่าง ๆ เป็นที่น่าประทับใจ

แผนที่กรุงเทพที่แทรกในหนังสือนี้ บ่งชี้ว่า หมายเลข ๑๓ คือที่ตั้งของ Villa Suzanne ซึ่งตรงกับพื้นที่แผนที่ด้านบนจำนวน ๘ หลังครับผม

[เพ็ญชมพู]

ถนนสระปทุม ต่อมาจากถนนบำรุงเมือง ดังนั้นฝรั่งจึงอาจจะสับสนว่า ถนนสระปทุม กับ ถนนบำรุงเมือง เป็นถนนสายเดียวกัน (ถนนสระปทุม ปัจจุบันคือ ถนนพระราม ๑)

คุณหนุ่มสยามได้โพสต์แผนที่ไว้ในกระทู้ พรรณไม้จุฬาฯ ในอดีต

แผนที่ปี ๒๔๖๐ ครับ เพิ่งก่อสร้างจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัยไม่กี่ปีเอง

[เพ็ญชมพู]

ถนนบำรุงเมือง และ ถนนสระปทุม เชื่อมกันด้วยสะพานยศเส ข้ามคลองผดุงกรุงเกษม บ้านพักของเจ้าพระยาอภัยราชาฯ ก็อยู่ใกล้สะพานยศเสนี้เอง

ดังในคำกราบบังคมทูลรายงานของพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนพิทยาคมลาภพฤฒิธาดา เสนาบดีกระทรวงโยธาธิการ ลงวันที่ ๒๖ พฤษภาคม ร.ศ. ๑๑๖ (พ.ศ. ๒๔๔๐) ความสำคัญตอนหนึ่งกล่าวว่า

สะพานยศเสมีรางยื่นเข้ามาสำหรับชักเปิดเป็นที่กีกีดทางรถม้าที่จะเดินเลี้ยวไปทางถนนหน้าวัดเทพศิรินทราวาสมาก รถลงจากสะพานต้องเลยไปทางบ้านเจ้าพระยาอภัยราชาก่อนแล้วจึงกลับวกมาดูเป็นการลำบาก สะพานนี้หลาย ๆ  ปีจะมีเวลาชักครั้งหนึ่ง ไม่จำเป็นจะทอดรางไว้กีดทางเสมอ เนื่องจากสะพานนี้เกี่ยวข้องกับสะพานข้ามคลองที่ต้องชักเปิดได้เพื่อการรักษาป้องกันพระนครอย่างเก่าอยู่ จึงขอพระราชทานพระราชานุญาตรื้อรางเหล็กสำหรับชักสะพานนี้แล้วถมถนนให้ลาดเป็นเนินรับสะพานให้รถเดินไปมาสะดวกทั้งสามทาง

จาก บันทึกเทพศิรินทร์

[TeeVich]

ขออนุญาตเสริมเล็กน้อยครับ

จากการศึกษา พบว่าบ้านของเจ้าพระยาอภัยราชาฯ อยู่ในที่ดินหัวมุมถนนบำรุงเมืองก็จริง แต่เป็นตัวบ้านตึกสองชั้นที่มีระเบียง ซึ่งในหนังสือเจ้าพระยาอภัยราชามีภาพวาดสีน้ำมันโดยธิดาของท่าน เห็นรูปแบบการประดับตกแต่งอาคารที่ชัดเจนพอสมควรครับ

อย่างไรก็ดี ตัวอาคารที่เป็นตึกสามชั้นนั้นสร้างขึ้นในหรือหลังปี 2441 จากข้อมูลในจดหมายขอพระราชทานสร้างบ้านตึก 3 ชั้น ใน ร.ศ.117 (พ.ศ.2441) โดยกว่าจะประเมินราคาเสร็จก็ล่วงไปช่วงกลางปีนั้นแล้ว ซึ่งท่านเจ้าพระยาฯ เดินทางกลับเบลเยียมในปี 2442 จึงมีความเป็นไปได้อย่างสูงว่าท่านอาจจะไม่ได้ใช้งานตึก 3 ชั้นหลังนี้เลยครับ

[siamese]

ช่วยแนบแผนผังบ้านเรือนราษฎรตำบลคลองมหานาค โดยเขียนติดข้อมูลบริเวณกลุ่มเรือนและอาคารเริ่มแต่โรงเลี้ยงเด็กไปจรดแยกยศเส
.
เริ่มด้านซ้าย ตรอกป่าช้าแขก - ตึก 2 ชั้นของพระคลังข้างที่ ฝรั่งเช่าอยู่ - ที่ดินตึกสองชั้นฝรั่งเช่าอยุ่ - ที่ดินตึกสามชั้นฝรั่งเช่าอยุ่

[siamese]

ผังการใช้ที่ดิน พ.ศ. 2462

เริ่มจากที่ตั้งโรงพยาลบาลปาสตุระสภา ซึ่งเป็นต้นกำเนิดการศึกษาของนายปาสเตอร์ ซึ่งพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จพระราชดำเนินมาเปิดสถานค้นคว้าวิเคราะห์
.
ตามด้วยบ้านหลวง และบ้านของเจ้าพระยาอภัยภูเบศร์ และบ้านของพระยากัลยาณไมตรี อาศัยอยู่ในที่หลวง

[siamese]

แนบภาพถ่ายถนนบำรุงเมืองบริเวณสะพานยสเสขณะก่อสร้าง มองไปยังที่ดินแปลงดังกล่าว

[TeeVich]

ผังการใช้ที่ดิน พ.ศ. 2462

เริ่มจากที่ตั้งโรงพยาลบาลปาสตุระสภา ซึ่งเป็นต้นกำเนิดการศึกษาของนายปาสเตอร์ ซึ่งพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จพระราชดำเนินมาเปิดสถานค้นคว้าวิเคราะห์
.
ตามด้วยบ้านหลวง และบ้านของเจ้าพระยาอภัยภูเบศร์ และบ้านของพระยากัลยาณไมตรี อาศัยอยู่ในที่หลวง

สุดยอดเลยครับแผนที่นี้ ช่วยปะติดปะต่อช่วงเวลาที่หายไปของประวัติพื้นที่นี้พอดีเลย ขอบพระคุณคุณหนุ่มรัตนะเป็นอย่างสูงยิ่งขอรับ

ปล. ไม่ทราบว่าแผนที่นี้พอจะสามารถระบุช่วงปีที่พิมพ์ได้ไหมครับ (เดาว่าน่าจะพิมพ์ช่วงปี 2453-2458 ที่เป็นสมัยบ้านพระยากัลยาณไมตรี และน่าจะก่อน 246x ที่พื้นที่นี้กลายเป็นกรมสาธารณสุขแล้วครับ)

ปล.2 พระยากัลยาณไมตรีในแผนที่นี้ ใช่หมายถึง พระยากัลยาณไมตรี (เจนส์ ไอเวอร์สัน เวสเตนการ์ด) ไหมครับ

ปล.3 คุณหนุ่มรัตนะพอจะมีข้อมูลไหมครับว่ากรมสาธารณสุขเข้าใช้พื้นที่หัวมุมถนนบำรุงเมืองนี้ตั้งแต่ปีไหนครับ (ตามประวัติหน่วยงานกรมสาธารณสุขตั้งปี 2461 แต่ไม่แน่ใจว่าเริ่มทำการที่นี่ หรือย้ายมาภายหลังหน่ะครับ)

[เพ็ญชมพู]

พระยากัลยาณไมตรีในแผนที่นี้ ใช่หมายถึง พระยากัลยาณไมตรี (เจนส์ ไอเวอร์สัน เวสเตนการ์ด) ไหมครับ

บ้านเจ้าพระยาอภัยภูเบศร์ (ชุ่ม) (เป็นตึก ๕ ห้องที่ท่านปลูกให้คุณท้าวศรีสุนทรนารถ (แก้ว) ซึ่งเป็นยายของพระนางเจ้าสุวัทนาวรราชเทวี กับ คุณบัว บุนนาค ซึ่งท่านเรียกว่า "คุณพี่" ทั้งสองคน อยู่อาศัยจนตลอดชีพ - จากหนังสืออนุสรณ์ในงานพระราชทานเพลิงศพ พันตรี ควง อภัยวงศ์) อยู่ริมถนนบํารุงเมือง ติดกับที่บ้านพระยามหาอํามาตย์ และบ้านหลวงที่ให้พระยากัลยาณไมตรี (ฟรานซิส บี แซร์) อาศัยอยู่

ตารางแสดงตำแหน่งที่ตั้งบ้านและขนาดที่ดินในบริเวณใจกลางพระนคร  จากหนังสือ  บ้านในกรุงเทพฯ รูปเเบบเเละการเปลี่ยนเเปลงในรอบ ๒๐๐ ปี (พ.ศ. ๒๓๒๕-๒๕๒๕)

[TeeVich]

พระยากัลยาณไมตรีในแผนที่นี้ ใช่หมายถึง พระยากัลยาณไมตรี (เจนส์ ไอเวอร์สัน เวสเตนการ์ด) ไหมครับ

บ้านเจ้าพระยาอภัยภูเบศร์ (ชุ่ม) (เป็นตึก ๕ ห้องที่ท่านปลูกให้คุณท้าวศรีสุนทรนารถ (แก้ว) ซึ่งเป็นยายของพระนางเจ้าสุวัทนาวรราชเทวี กับ คุณบัว บุนนาค ซึ่งท่านเรียกว่า "คุณพี่" ทั้งสองคน อยู่อาศัยจนตลอดชีพ - จากหนังสืออนุสรณ์ในงานพระราชทานเพลิงศพ พันตรี ควง อภัยวงศ์) อยู่ริมถนนบํารุงเมือง ติดกับที่บ้านพระยามหาอํามาตย์ และบ้านหลวงที่ให้พระยากัลยาณไมตรี (ฟรานซิส บี แซร์) อาศัยอยู่

ตารางแสดงตำแหน่งที่ตั้งบ้านและขนาดที่ดินในบริเวณใจกลางพระนคร  จากหนังสือ  บ้านในกรุงเทพฯ รูปเเบบเเละการเปลี่ยนเเปลงในรอบ ๒๐๐ ปี (พ.ศ. ๒๓๒๕-๒๕๒๕)

ขอบพระคุณคุณเพ็ญชมพูครับ เพราะคิดอยู่ว่าเจ้าพระยาอภัยภูเบศร์ท่านน่าจะมีบ้านในกรุงเทพฯ ด้วย ไมใช่แค่ที่ปราจีนบุรีหน่ะครับ

ทั้งนี้ในส่วนของพระยากัลยาณไมตรี ผมกลับเห็นแย้งกับท่านอาจารย์ผุสดีเล็กน้อยครับ ผมคิดว่าน่าจะเป็นพระยากัลยาณไมตรี (เจนส์ ไอเวอร์สัน เวสเตนการ์ด) เนื่องจากข้อสังเกตดังนี้ครับ

1.พระยากัลยาณไมตรี (ฟรานซิส บี. แซร์) รับราชการเป็นที่ปรึกษาด้านการต่างเทศในสมัยรัชกาลที่ 6 เมื่อ พ.ศ.2466 และได้รับโปรดเกล้าฯ เป็นพระยากัลยาณไมตรีเมื่อ พ.ศ.2468 ซึ่งเป็นช่วงที่ก่อตั้งกรมสาธารณสุขแล้ว 7 ปี (ทั้งนี้ กรมสาธารณสุขอาจจะเข้าใช้พื้นที่หลังจาก พ.ศ.2468 ก็ได้)

2.ในแผนที่ของคุณหนุ่มรัตนะ ซึ่งที่หัวมุมถนนบำรุงเมืองได้เป็นบ้านของพระยากัลยาณไมตรีแล้ว ระบุว่ามีสถานปาสเตอร์ (โรงพยาบาลปาสตุระสภา) ตั้งอยู่ถัดไปทางด้านทิศตะวันตก ซึ่งในประวัติของสภากาชาด สถานปาสเตอร์ก่อตั้งเมื่อ พ.ศ.2454 ได้ย้ายไปที่สถานเสาวภา ถนนพระรามที่ 4 เมื่อ พ.ศ.2465 ก่อนที่ฟรานซิส บี. แซร์ จะได้รับโปรดเกล้าเป็นพระยากัลยาณไมตรี (พ.ศ.2468)

3.ในรูปถ่ายเก่าขณะสร้างสะพานกษัตริย์ศึก (พ.ศ.2471-2472) พื้นที่หัวมุมได้ใช้งานเป็นกรมสาธารณสุขแล้ว หากสถานที่แห่งนี้เป็นบ้านของพระยากัลยาณไมตรี (ฟรานซิส บี. แซร์) จะเป็นในช่วง พ.ศ.2468 - ก่อน พ.ศ.2471 ซึ่งเป็นช่วงเวลาสั้นๆเพียง 2 ปี (แต่ก็มีความเป็นไปได้ครับ)

ทั้งนี้ จากข้อสังเกตดังกล่าว โดยเฉพาะในข้อ 2 ประกอบกับความสอดคล้องของเหตุการณ์ จึงสามารถสรุปได้ว่าบ้านหลังนี้เป็นของพระยากัลยาณไมตรี (เจนส์ ไอเวอร์สัน เวสเตนการ์ด) อย่างน้อยจนกระทั่ง พ.ศ.2458 ส่วนจะเป็นบ้านของพระยากัลยาณไมตรี (ฟรานซิส บี. แซร์) ด้วยหรือไม่ อันนี้ต้องสืสบหาหลักฐานกันต่อไปครับ

ปล. แต่ถ้าพี่ๆท่านใดมีบันทึกอื่นๆที่มีข้อมูลเพิ่มเติม ชี้ทางสว่างให้กระผมได้นะครับ

[เพ็ญชมพู]

บ้านพระยาสฤษดิพจนกร (เส็ง) (ต่อมาได้รับพระราชทานบรรดาศักดิ์เป็น พระยามหาอำมาตยาธิบดี) เดิมเป็นที่หลวงอยู่ในกรมราชพัสดุ กระทรวงพระคลังฯ ต่อมาได้รับพระราชทานทั้งที่และบ้าน เนื้อที่ ๓ ไร่ ๑๐ ตารางวา อยู่ริมคลองผดุงกรุงเกษม หลังบ้านพักของเจ้าพระยาอภัยราชาสยามานุกูลกิจ (โรลัง ยัคมินส์)



บ้านพักของเจ้าพระยาอภัยราชาสยามานุกูลกิจ (โรลัง ยัคมินส์) น่าจะเป็นตึก ๓ ชั้น หลังเดียวกับที่พระยากัลยาณไมตรีทั้ง ๒ ท่าน คือ เจนส์ ไอเวอร์สัน เวสเตนการ์ด และ ฟรานซิส บี แซร์ พำนักขณะดำรงตำแหน่งในเมืองไทย



ตำแหน่งบ้านเรือนในบริเวณนี้ ได้ข้อมูลจากจดหมายเหตุรัชกาลที่ ๖ ชุดต่าง ๆ และข้อมูลจากการสำรวจ

ตารางแสดงตำแหน่งที่ตั้งบ้านและขนาดที่ดินในบริเวณใจกลางพระนคร จากหนังสือ  บ้านในกรุงเทพฯ รูปเเบบเเละการเปลี่ยนเเปลงในรอบ ๒๐๐ ปี (พ.ศ. ๒๓๒๕-๒๕๒๕)

[เพ็ญชมพู]

บ้านพระยาสฤษดิพจนกร (เส็ง) (ต่อมาได้รับพระราชทานบรรดาศักดิ์เป็น พระยามหาอำมาตยาธิบดี) เดิมเป็นที่หลวงอยู่ในกรมราชพัสดุ กระทรวงพระคลังฯ ต่อมาได้รับพระราชทานทั้งที่และบ้าน เนื้อที่ ๓ ไร่ ๑๐ ตารางวา

ในระหว่างสงครามโลกครั้งที่ ๒  บ้านของพระยามหาอำมาตยาธิบดี (เส็ง) ทาหลังคาเป็นลายกาชาด กากบาทสีแดงบนพื้นขาว อันบ่งบอกถึงว่าเป็นสถานพยาบาล ไม่ให้เครื่องบินของฝ่ายสัมพันธมิตรทิ้งระเบิดทำลาย

ภาพถ่ายเมื่อ พ.ศ. ๒๔๘๙ โดย ปีเตอร์ วิลเลียมส์ ฮันท์ (Peter Williams-Hunt) นักบินและช่างภาพ ชาวอังกฤษ  ลงสี โดย คุณหนุ่มสยาม (หนุ่มรัตนะ)

[เพ็ญชมพู]

อดีต - ปัจจุบัน

บ้านเจ้าพระยาอภัยภูเบศร์ ปัจจุบันคือ โรงพยาบาลหัวเฉียว  ส่วนนาม พระยามหาอำมาตย์ เปลี่ยนจาก ชื่อบ้านเป็นชื่อซอย