มัทนะพาธา

จาก ตู้หนังสือเรือนไทย

เนื้อหา 1 ข้อมูลเบื้องต้น 1.1 คำนำ 1.2 คำอำนวย 2 บทประพันธ์ 2.1 ตัวละคร 2.2 ลำดับฉาก 2.3 องก์ที่ ๑ 2.4 องก์ที่ ๒ 2.4.1 ตอนที่ ๑ 2.4.2 ตอนที่ ๒ 2.4.3 ตอนที่ ๓ 2.5 องก์ที่ ๓ 2.6 องก์ที่ ๔ 2.6.1 ตอนที่ ๑ 2.6.2 ตอนที่ ๒ 2.6.3 ตอนที่ ๓ 2.7 องก์ที่ ๕ 2.7.1 ตอนที่ ๑ 2.7.2 ตอนที่ ๒ 3 ที่มา

ข้อมูลเบื้องต้น

แม่แบบ:เรียงลำดับ พระราชนิพนธ์: พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว

คำนำ

ละครเรื่องนี้ไม่ใช่ได้เนื้อเรื่องหรือตัดตอนมาจากแห่งใด ๆ เลย จึ่งขอบอกไว้ให้ผู้อ่านทราบเพื่อไม่ต้องเสียเวลาไปเที่ยวค้นหาเรื่องนี้ในหนังสือโบราณใด ๆ แก่นแห่งเรื่องนี้ได้เคยมีติดอยู่ในใจของข้าพเจ้ามาช้านานแล้ว แต่เพราะเหตุต่าง ๆ ซึ่งไม่จำจะต้องแถลงในที่นี้ ข้าพเจ้ามิได้ลงมือแต่งเรื่องนี้ จนมาเมื่อกลางปี พ.ศ. ๒๔๖๖ เมื่อได้บังเกิดมีเหตุบังคับให้ข้าพเจ้าต้องอยู่นิ่ง ๆ เงียบ ๆ ข้าพเจ้าจึงได้หวลนึกขึ้นถึงเรื่องนี้ เมื่อนึกตั้งโครงเรื่องขึ้นได้แล้ว ข้าพเจ้าได้นำไปเล่าให้สมเด็จพระนางเจ้าอินทรศักดิศจี พระบรมราชินีและถามว่าเธอจะให้นางในเรื่องนี้ถูกสาปเป็นดอกไม้อย่างใด เธอตอบว่าต้องให้เป็นดอกกุหลาบแน่ละ เพราะเป็นดอกไม้ที่คนทั้งโลกทุกชาติทุกภาษานิยมว่างาม และหอมชื่นใจยิ่งกว่าดอกไม้อย่างอื่น ๆ ข้อนี้ก็จริงอยู่ แต่ก็ได้ทำให้ข้าพเจ้าออกอึดอัดอยู่ไม่น้อย เพราะข้าพเจ้าตรองและตรวจดูเท่าใดก็นึกไม่ออกและไม่พบ ณ ที่ใด ๆ ว่าดอกกุหลาบนั้นมีนามว่ากระไรในภาษามคธหรือสันสกฤต และเมื่อเป็นเช่นนี้ก็รู้สึกว่าขาดศัพท์สำหรับใช้ในกวีนิพนธ์ไปนั้นอย่าง ๑ กับอีกอย่าง ๑ ซึ่งข้าพเจ้ารู้สึกว่าสำคัญกว่า คือถ้าชื่อดอกกุหลายไม่มีในภาษามคธหรือสันสกฤตดังนั้น จะมิต้องเข้าใจละหรือว่าในภารตะวรรษ (อินเดีย) อันกำหนดจะเป็นภูมิลำเนาแห่งเรื่องนี้ มิได้เคยมีดอกกุหลาบในโบราณสมัย? ถ้าในภารตะวรรษไม่เคยมีดอกกุหลาบ จะแต่งลงไปว่ามีดูเป็นการฝ่าฝืนธรรมดาไป อาจทำให้ถูกติว่าเป็นคนตื้นได้

แต่ข้าพเจ้ายังไม่ยอมปลงใจเชื่อว่าดอกกุหลาบไม่มีชื่อในภาษามคธหรือสันสกฤต ข้าพเจ้าจึ่งได้ใช้ให้รองอำมาตย์โท ตรี นาคะประทีป เปรียญ ค้นดู นายตรี นาคะประทีปได้ไปปรึกษาพราหมณ์กุปปุสวามิ อารย ที่หอพระสมุดวชิรญาณแล้ว และ ได้รายงานมา ดังต่อไปนี้

ชั้นแรก เจตสิกของนักเรียนบาลี ผู้ได้ยินคำว่า “กุหลาบ” ย่อมนึกปราดไปถึงศัพท์ “ชปา” ตัวนายตรี นาคะประทีป ครั้นมีพราหมณ์ กุปปุสวามิ อารย เป็นที่ปรึกษาได้ความว่า “ชปา” หาใช่ “กุหลาบ” ไม่ ที่ประติเษธเด็ดขาดเช่นนี้เพราะ “ชปา” มิใช่ไม้มีหนาม และกุหลายไม่มีหนามไม่มีผลแห่งการค้นต่อไปเป็นได้ศัพท์ “กุพชก” ซึ่งโมเนียร์ วิลเลียมส์ แปลไว้ในปทานุกรมสันสกฤตอังกฤษ ว่า “Roso moschata” และซึ่งมีกล่าวในคัมภีร์ธันวันตรียนิฆัณฏุ ดังนี้

โศลกที่ ๑ กล่าวถึงลักษณะแห่งดอก “กุพชก” มีคำแปลว่า “กุพชกงามดังสาวรุ่น มีดอกใหญ่ มีเกสรยิ่ง ทนมาก สะพรั่งด้วยหนาม มีฝูงผึ้งเขียวเป็นกลุ่ม “

โศลกที่ ๒ กล่าวถึงสรรพคุณ มีคำแปลว่า “กุพชกมีกลิ่นหอม กินอร่อย หวาน มีรสเลิศ (เมื่อกินแล้ว) ระงับตรีโทษ (คือกำเริบแห่งลม ดี เสมหะ) เจริญราค เย็นสบายแก้วโรค เช่น ท้องร่วง “

ตามที่นายตรี นาคะประทีป ค้นได้ความมาเช่นนี้ ข้าพเจ้าคเณว่าผู้ที่เป็นนักเลงหนังสือ และนักเรียน คงจะพอใจที่จะได้ทราบด้วย ข้าพเจ้าจึงได้นำมาลงไว้ในที่นี้ และข้าพเจ้าถือเอาโอกาสนี้เพื่อขอบใจ นายตรี นาคะประทีป ในการที่ได้เอาใจใส่ค้นศัพท์นี้ได้สมปรารถนาของข้าพเจ้า

ก่อนที่ได้ทราบว่าดอกกุหลาบเรียกว่าอย่างไรในภาษาสันสกฤตนั้น ข้าพเจ้าได้นึกไว้ว่าจะให้ชื่อนางเอกในเรื่องนี้ตามนามแห่งดอกไม้ แต่เมื่อได้ทราบแล้วว่าดอกกุหลาบคือ “กุพชก” เลยต้องเปลี่ยนความคิด เพราะถ้าแม้ว่าจะให้ชื่อนางว่า“กุพชก” ก็จะกลายเป็นนางค่อมไป ข้าพเจ้าจึ่งค้นหาดูศัพท์ต่าง ๆ ที่ พอจะใช้ได้เป็นนามสตรี ตกลงเลือกเอา “มัทนา” จากศัพท์ “มทน” ซึ่งแปลว่าความลุ่มหลงหรือความรัก เผอิญในขณะที่ค้นนั้นเองได้พบศัพท์ “มทนพาธา” ซึ่งโมเนียร์ วิลเลียมส์ แปลไว้ว่า “ the pain or disquietude of love “ (ความเจ็บหรือเดือดร้อนแห่งความรัก ) ซึ่งข้าพเจ้าได้ฉวยเอาทันที เพราะเหมาะกับลักษณะแห่งเรื่องทีเดียว เรื่องนี้จึ่งได้นามว่า “มัทนะพาธา หรือตำนานแห่งดอกกุหลาบ” ด้วยประการฉะนี้

เรื่องละครนี้ ความตั้งใจเดิมของข้าพเจ้าจะแต่งขึ้นเป็นแต่หนังสือสำหรับอ่านอย่างกวีนิพนธ์เท่านั้นแต่พระราชินีเธอตรัสขอให้จัดเล่นออกโรงในงานวันฉลิมพระชนมพรรษาของเธอ ข้าพเจ้าจึงตกลงตามใจเธอ ส่วนนักประพันธ์อื่น ๆ จะรู้สึกอย่างไรก็ตาม แต่ส่วนตัวข้าพเจ้าต้องสารภาพว่า เมื่อข้าพเจ้าได้แต่งหนังสือตั้งรูปขึ้นเป็นละครแล้ว ก็ย่อมจะรู้สึกพอใจเมื่อมีผู้ขอให้เล่นเรื่องละครนั้น และถ้าแม้ว่ามิได้พอใจหรือปรารถนาที่จะให้ผู้ใดเอาเรื่องของเราไปเล่นออกโรงเป็นละคร เราจะประดิษฐ์รูปเรื่องของเราขึ้นไว้เป็นอย่างละครทำไม ?

ส่วนวิธีเล่นเรื่อง “มัทนะพาธา” นี้ ข้าพเจ้ากำหนดไว้ให้ตัวละครพูดบทของตนเอง ไม่ใช่ร้องบท นั้น ๆ อย่างแบบที่เรียกกันว่า “ละครดึกดำบรรพ์” ต่อเมื่อบทใดเป็นบทขับร้องจึ่งให้ร้อง กับให้มีดนตรีเล่นคลอเบา ๆ ในเวลาที่เจรจา และมีหน้าพาทย์กำหนดลงไว้บางแห่งเพื่อช่วยการดำเนินแห่งเรื่อง

อนึ่งเพื่อประดับหนังสือเรื่องนี้ ข้าพเจ้าได้ให้จางวางตรี พระยาอนุศาสน์จิตรกร (จันทร์ จิตรกร) เขียนภาพขึ้นเพื่อสอดไว้ในที่อันควร และข้าพเจ้าขอขอบใจพระยาอนุศาสน์จิตรกร ในที่นี้ด้วย

สมเด็จพระรามาธิบดีศรีสินทร

มหาวชิราวุธ

ทรงพระราชนิพนธ์

พระที่นั่งไวกูณฐ์เทพสถาน, พญาไท

วันที่ ๑๘ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๖๖

คำอำนวย

บทประพันธ์

ตัวละคร

ชาวฟ้า

สุเทษณะเทพบุตร

จิตระเสน , หัวหน้าคนธรรพ์ของสุเทษณ์

จิตระเสน , สาระถีของสุเทษณ์

มายาวิน , วิทยาธร

มัทนา , เทพธิดา

เทพบุตร, คนธรรพ์, และอัปสร บริวารของสุเทษณ์

ชาวดิน

พระกาละทรรศิน, คณาจารย์อยู่ในป่าหิมะวัน

โสมะทัต, หัวหน้าศิษย์ของพระกาละทรรศิน

นาค และ ศุน, ศิษย์ของพระกาละทรรศิน

ท้าวชัยเสน, กษัตริย์จันทรวงศ์ผู้ทรงราชย์ในนครหัสตินาปุระ

ศุภางค์, นายทหารคนสนิทของท้าวชัยเสน.

นันทิวรรธนะ, อมาตย์ของท้าวชัยเสน,

ชาวสวนหลวง,

วิทูร, พราหมณ์หมอเสน่ห์.

พระนางจัณฑี, มเหสีของท้าวชัยเสน.

ปริยัมวะทา, นางกำนัลของท้าวชัยเสน.

อราลี, นางค่อมข้าหลวงพระนางจัณฑี.

เกศินี, ข้าหลวงพระนางจัณฑี

ศิษย์พระฤษี ; นายทหาร, พราน , ราชบริพาร, และข้าหลวง

ลำดับฉาก

องก์ที่ ๑

ลานหน้ามุขเด็จแห่งวิมานของสุเทษณะเทพบุตร, บนสวรรค์.

องก์ที่ ๒

ตอนที่ ๑ : ในกลางหิมะวัน.

ตอนที่ ๒ : ทางเดินในดง.

ตอนที่ ๓ : ลานหน้าอาศรมของพระกาละทรรศิน.

องก์ที่ ๓

ลานหน้าอาศรมของพระกาละทรรศิน

องก์ที่ ๔

ตอนที่ ๑ : สวนหลวงข้างพระราชวัง, ในกรุงหัสตินาปุระ.

ตอนที่ ๒ : ริมรั้วค่ายหลวง, ตำบลกุรุเกษตร

ตอนที่ ๓ : สวนหลวงข้างพระราชวัง, ในกรุงหัสตินาปุระ.

องก์ที่ ๕

ตอนที่ ๑ : พลับพลาในค่ายหลวงที่ตำบลกุรุเกษตร

ตอนที่ ๒ : ในกลางหิมะวัน.

หมายเหตุ

เรื่องนี้สมมติว่าเป็นไปในภารตะวรรษในโบราณสมัย.

องก์ที่ ๑

ฉาก : ลานหน้ามุขเด็จแห่งวิมานของสุเทษณะเทพบุตร์, บนสวรรค์.

[ก่อนเปิดม่าน, ตัวละครเหล่านี้ต้องพร้อมอยู่บนเวที, คือ สุเทษณะเทพบุตร์, เอกเขนกอยู่บนเตียงที่บนมุขเด็จ, มีนางอัปสรอยู่งานพัดคน ๑ ; จิตระเสนนั่งอยู่หน้ามุขเด็จ, และมีบริวารของสุเทษณ์นั่งรายเป็นแถวทั้ง ๒ ข้างเวที ; กลางเวทีมีพวกคนธรรพ์สำรับ ๑, ถือช่อดอกไม้ทั้ง ๒ มือทุกคน. พิณพาทย์ทำเพลงโหมโรงจนถึงเวลาควรจะเปิดม่าน, จึงทำเพลงเหาะ, พอเปิดม่าน, พวกคนธรร์ก็เริ่มร้องและรำอย่างแบบรำโคม, ดนตรีเล่นคลอเสียงไปตลอด, ไม่ต้องรับ. ]

บทร้องของคนธรรพ์

(ลำเหาะ)

บทร้องของอัปสร

(ลำนางนาค.)

(เพลงเร็ว. อัปสรจับระบำสักสามท่าแล้ว, สุเทษณ์ยกมือห้าม, จิตระเสนก็สั่งพวกนางให้เลิกการระบำ, และพวกนางถวายบังคมแล้ว, พิณพาทย์ทำลา, พวกอัปสรเข้าโรง, พวกเทพบริวารก็คลานเข้าโรงไปด้วย.)

(จิตระรถออก, ไปไหว้สุเทษณ์, แล้วหมอบคอยฟังรับสั่ง.)

(จิตระรถเรียกคนใช้ให้นำรูปออกมา, แล้วเอาขึ้นไปถวายสุเทษณ์ทอดพระเนตรพลาง, จิตระรถแถลงลักษณะแห่งรูปไปพลาง.)

(จิตระรถส่งรูปถวายสุเทษณ์, และสุเทษณ์รับไปดูผาด ๆ, แล้วส่งคืนให้แก่จิตระรถ, จิตระรถส่งให้คนใช้นำเข้าโรงไป.)

(คนใช้นำเครื่องทำพิธีออกมา, คือบายศรี ๑, หัวหมู เป็ด ไก่, มะพร้าวอ่อน,ขันเหมสำหรับจุดไฟ, และเทียนชนวนจุดไฟ พร้อม; ของเหล่านี้เอาไปตั้งตรงหน้ามายาวิน,และมีคนเอาหญ้าคามาทอดแล้วเอาหนังกวางปูบนหญ้าคาเป็นอาสนะ. มายาวินขึ้นนั่งขัดสมาธิบนอาสนะ, จุดไฟในขันเหม, แล้วกล่าวคำบูชาต่อไปนี้.)

(พิณพาทย์ทำเพลงสาธุการมายาวินไหว้บูชาสี่ทิศ,แล้วร่ายมนตร์ต่อไป.)

(มายาวินประนมมือและนั่งบริกรรม พิณพาทย์ทำเพลงตระสันนิบาต, ทุก ๆ คน ตั้งตาคอยมองดูพอรัวท้ายตระ มัทนาเดินออกมา ตาจ้องเป๋งไม่แลดูใครและกิริยาอาการเป็นอย่างคนที่ยังหลับอยู่ และพูดหรือแสดงกิริยาอย่างคนที่ฝัน. สุเทษณ์ลุกจากบัลลังก์ลงมาต้อนรับด้วยความยินดี แต่ครั้นเห็นมัทนาจังงังอยู่ไม่ยิ้มแย้มก็ชะงัก แล้วหันไปพูดกับมายาวิน.)

(สุเทษณ์จ้องดูนาง, แต่นางยังคงตาลอยไม่จับตาอยู่ สุเทษณ์ออกฉงน, จึงลองพูดไปอีก.)

(สุเทษณ์ไม่พอใจในคำตอบของนาง, จึ่งหันไปพูดกับมายาวิน.)

(มายาวินประนมมือแล้วร่ายมนตร์ต่อไปนี้)

(พิณพาทย์ทำเพลงรัว. มายาวินยกมือไหว้แล้วเสกเป่าไปทางมัทนา. ฝ่ายมัทนาค่อย ๆ รู้สึกตัว, เอามือลูบตาเหมือนคนตื่นนอน, และพอจบรัวก็พอได้สติบริบูรณ์. บัดนี้นางเหลียวแลไปเห็นสุเทษณ์ก็ตกใจ, ตั้งท่าเหมือนจะหนีไป, แต่สุเทษณ์ขวางทางไว้.)

(มัทนาร้องได้. พิณพาทย์ทำเพลงโอด สุเทษณ์ปลอบ.)

(มัทนากราบแล้วตั้งท่าจะไป, แต่สุเทษณ์จับข้อมือไว้ด้วยกิริยาออกจะโกรธ)

(พิณพาทย์ทำเพลงคุกพาทย์, สุเทษณ์แผลงฤทธิ์, ฟ้าแลบแวบวาบตลอดเพลง พอถึงรัวท้าย มัทนาร้องกรี๊ดและล้มลมกับพื้น)

(ปิดม่าน.)

องก์ที่ ๒

ตอนที่ ๑

ฉาก : ในกลางหิมะวัน.

[เป็นลานหญ้าอยู่ในระหว่างต้นไม้ใหญ่งาม ๆ, ที่ตรงกลางแห่งด้านหลังของเวที มีต้นกุหลาบอยู่ต้น ๑, ซึ่งมีดอกแต่ดอกเดียว, เป็นดอกใหญ่, สีชมพูแก่. นอกจากต้นกุหลาบ มีต้นดอกไม้อย่าอื่นอีกบ้างก็ได้, และตามต้นไม้มีกล้วยไม้กำลังออกดอกไสวอยู่หลายช่อ.]

(เปิดม่านขึ้นเห็นเวทีว่างอยู่. แล้วนาค และศุน, ศิษย์ของพระกาละทรรศินมุนี, จึงออกมา.)

(โสมะทัตไปพิจารณาดูกุหลาบด้วยความพิศวงอยู่ครู่ใหญ่ ๆ แล้วจี่งกลาวคำชม.)

(พระกาละทรรศิน คณาจารย์ออก, มีศุนกับบริวารอื่น ๆ ถือจอบเสียมตามมาหลายคน.)

(พระกาละทรรสินไปนั่งบนตอไม้. ฝ่ายนาคกับศุนนั้นต่างวิ่งแย่งกันไปเก็บดอกกุหลาบ นาคเปืนผู้ยื่นมือเข้าไปถูกหนามเข้าก็หดมือกลับโดยอาการตกใจ, ฝ่ายศุนหัวเราะเยาะและยื่นมือเข้าไป, ก็ถูกหนามบ้างต้องหดมือกลับออกมาเหมือนกัน.)

(โสมะทัตตรงเข้าไปจะเด็ดดอกกุหลาบ, ถูกหนามเข้าบ้างต้องหดมือออกมา ศิษย์สองคนหัวเราะ ซี่งทําให้โสมะทัตขัดใจ, ชักมีดเหน็บออกจะฟันกิ่งกุหลาบ.)

(โสมะทัตสั่งพวกบริวารให้ขุดต้นกุหลาบ. พอบริวารเอาเครื่องมือขุดลงก็มีเสียงเหมือนผู้หญิงร้อง "โอ๊ย !" พวกบริวารตกใจ, โจษกันต่าง ๆ นานา โสมะทัตบังคับให้ขุดอก ก็มีเสียงร้องเช่นนั้นอีกทุกคราวเล่นตลกพูดกันเองพอสมควร, แล้วในที่สุดพวกบริวารไม่มีใครกล้าขุด โสมะทัตจะลงมือขุดเอง,แต่พระกาละทรรศินยกมือห้ามไว้)

(พระกาละทรรศินลุกขึ้นไปที่ต้นกุหลาบ แล้วพูดกับต้นกุหลาบต่อไป.)

(พระกาละทรรศินเรียกเอาหม้อน้ำไปหลั่งที่โคนต้นกุหลาบ. พิณพาทย์ทำเพลงรัวฉิ่ง. พอพระกาละทรรศินหลั่งนํ้าเสร็จแล้ว.. สั่งให้บริวารขุดต้นกุหลาบ.คราวนื้ไม่มีเสียงร้องเช่นครั้งก่อน; พิณพาทย์ทำเพลงฉิ่งในเวลาที่ขุดตลอดจนขุดเสร็จ, และพวกบริวารจัดการยกต้นกุหลาบขึ้นจากหลุมแล้ว, พิณพาทย์จี่งหยุด)

(พิณพาทย์ทำเพลงเชิด.พระกาละทรรศิน.เดินนำเข้าโรง, บริวารนำต้นกุหลาบตามไป.)

ตอนที่ ๒

ทางเดินในดง

[ใช้เป็นม่านม้วนทิ้งระหว่างหลบ, เขียนเป็นภาพต้นไม้และกอหนาม.]

(ท้าวชัยเสนออก, พร้อมด้วยศุภางค์, กับทหารและพรานอีกสี่ห้าคน.)

(ศุภางค์สอบถามพวกพราน. พูดกันเบา ๆ แล้วจึงกราบทูล.)

(ศุภางค์ถวายปังคมท้าวชัยเสนและเข้าโรงไปกับพวกพราน.)

(ศุภางค์กลับออกมาถวายบังคมท้าวชัยเสน.)

(ท้าวชัยเสน,ศุภางค์, และบริวารเข้าโรง.)

ตอนที่ ๓

ลานหน้าอาศรมของพระกาละทรรศิน

[ด้านหลังเวทีเป็นลานมุขหน้าแห่งอาศรม, ซี่งเป็นเรือนเครื่องไม้หลังคามุงแฝก,มีบันได ๓ ขั้นขื้นจากพื้นดินไปสู่ระเบียง, และจากระเบียงมีประตูเข้าไปในอาศรม.สองข้างเวทีเป็นหลืบสวน. มีต้นไม้ใหญ่อยู่ต้น ๑ ค่อนไปข้างขวาแห่งเวที และใต้ต้นไม้นั้นมีแท่นศิลาอ่อน,มีหนังกวางปูลาด, พระกาละทรรศินนั่งอยูบนแท่นนี้.]

(มัทนา,ถือกระเช้าเต็มไปด้วยดอกไม้, เดินออกมาทางขวาและตรงไปคุกเข่าลงที่ตรงหน้าแท่นศิลา, และพูดกับพระกาละทรรศิน)

(โสมะทัตพาศุภางค์ออกมาทางซ้าย ; ต่างกระทำความเคารพพ่อพระฤษี.)

(พระกาละทรรศินกับมัทนาเดินไปขื้นบันไดและหายเข้าไปในอาศรม.)

(พิณพาทย์ทำเพลงพระยาเดิน. ท้าวชัยเสนออก. พร้อมด้วยบริวาร พระกาละทรรศินออกมาจากในอาศรม ลงบันไดมาต้อนรับท้าวชัยเสน; พิณพาทย์หยุด.)

(มัทนาออกมาจากในอาศรม. ท้าวชัยเสนเห็นก็จ้องจนตะลึง.)

(กราบพระกาละทรรศิน, และกราบท้าวชัยเสน แล้วกลับเข้าโรง)

(พระกาละทรรศินยืนคอยอยู่จนเห็นท้าวชัยเสนตรัสกับนายทหารจบลงจี่งพูดขื้น)

(พระกาละทรรศินกับท้าวชัยเสนเดินหายเข้าไปในอาศรม.)

(ศุภางค์เดินก้มหน้าเข้าโรงไปทางหลืบซ้าย,คนอื่น ๆ ยืนจ้องดูตามไป.)

(ปีดม่าน)

องก์ที่ ๓

ฉาก : ลานหน้าอาศรมของพระกาละทรรศิน

[คือฉากเดียวกันกับตอนที่ ๓ แห่งองก์ที่ ๒ นั่นเอง,แต่หนังกวางที่ปูบนแท่นศิลาใต้ต้นไม้นั่นเก็บไปเสีย ; และสมมติว่าเป็นเวลากลางคืน, มีแสงเดือนหงายแจ่มอย่างในวันเพ็ญ.]

(ท้าวชัยเสนออกทางหลืบซ้าย.)

(ท้าวชัยเสนเลี่ยงเข้าไปแฝงอยูหลังกอไม้ข้างซ้าย มัทนาเดินออกมาจากอาศรมและมายืนพงเสาระเบียง, มองดูดวงเดือน.)

(เดินออกจากที่แฝงมายืนหน้าอาศรม.)

(ท้าวชัยเสนไปจูงมือมัทนาจากระเบียงและจูงมากลางเวที.)

(บัดนื้สมมติว่าเริ่มจะรุ่ง,ฉะนั้นให้มีแสงแดงขื้นที่ท้องฟ้า, แล้วคอยเปิดไฟขาวมากขึ้นทีละน้อย ๆ ระหว่างเวลาที่สองคนพูดกันต่อไปนื้.)

(ท้าวชัยเสนกับมัทนาจูงมือเดินเข้าโรงทางหลืบซ้าย.)

(บัดนื้สว่างแจ้งแล้วเวทีว่างอยู่สักครู่ ๑. เสียงไก่ขันและนกร้องในโรง แล้วมีพวกบริวารของพระกาละทรรศิน.ออกมากวาดลานหน้าอาศรม, ศุนเป็นผู้กำกับ พวกทำงาน. อีกสักครู่ ๑ นาค.จี่งออกจากทางหลืบขวา, หน้าตาตื่น.)

(พวกศิษย์และบริวารเข้าโรงทางหลืบขวาทั้งหมด)

(โสมะทัตขึ้นสู่อาศรมแล้วหายเข้าโรงไปทางประตูอาศรม ฝ่ายศุภางค์ไปนั่งแท่นศิลาใต้ต้นไม้, ท่าทางรำพึงอยู่. สักครู่ ๑ นาคกับศุนจึงพากันย่องออกมาทางหลืบขวา, และตรงไปไหว้ศุภางค์.)

(พระกาละทรรศินออกทางประตูอาศรมมายืนอยู่ที่ระเบียง : โสมะทัตตามออกมาด้วย. ศุภางค์ลุกขึ้นกระทำความเคารพ. ฝ่ายนาคและศุนเลี่ยงเข้าโรงทางหลืบขวา)

(ท้าวชัยเสนกับมัทนาจูงมือกันออกทางหลืบซ้าย, ไปเคารพพระกาละทรรศิน)

(โสมะทัตไหว้แล้วเข้าโรงไปทางประตูอาศรม)

(ศุภางค์เข้าโรงทางหลืบซ้าย.)

(โสมะทัตกับพวกศิษย์ออกมาเตรียมการพิธี, คือบางคนเอาหญ้ามาโรยบนแท่นศิลา แล้วเอาหนังกวางปูทับอีกที ๑ ; บางคนยกแท่นกูณฑ์ออกมาตั้งตรงหน้าแท่นศิลา, เอาโถน้ำมันและช้อนมาวางบนแท่นศิลา และขนเชื้อเพลิงมากองไว้พร้อมข้างแท่นกูณฑ์ ; บางคนเครื่องสังเวยเทวดา, สังข์สำหรับรดน้ำ, และแป้งเจิมมาตั้ง. ระหว่างที่เตรียมการนี้, พระกาละทรรศินเรียกท้าวชัยเสนกับมัทนาขึ้นไปสนทนากันเบา ๆ ที่บนระเบียงอาศรม, เพื่อให้โอกาสให้พวกที่จัดเตรียมพิธีได้พูดกันตามควร. เมื่อจัดของต่าง ๆ ตั้งตามที่แล้ว, พวกศิษย์ยกตั่ง ๒ อันมาตั้งตรงหน้าแท่นกูณฑ์, แล้วโสมะทัตเรียกนักสวด ๔ คน กับคนเป่าสังข์ ๒ คน มาคอยไว้. ฝ่ายศุภางค์บัดนี้ก็นำนายทหารและบริวารของท้าวชัยเสนออกทางหลืบซ้าย, และนั่งเรียงรายทางด้านซ้ายแห่งเวที. พอพร้อมหมดแล้ว, พระกาละทรรศินชวนท้าวชัยเสน และมัทนาลงมาจากระเบียงอาศรม, พาคู่บ่าวสาวไปนั่งตามที่, คือหันหน้าไปทางแท่นกูณฑ์ทั้ง ๒ คน ให้ท้าวชัยเสนนั่งตั่งขวา, มัทนานั่งตั่งซ้าย, แล้วพระกาละทรรศินไปนั่งบนแท่นศิลา. โสมะทัต นำไต้จุดไฟออกมาจากในอาศรมไปส่งให้พระกาละทรรศิน พระกาละทรรศินรับไปจบ แล้วก่อไฟในกูณฑ์พลาง, เสกมนตร์เบา ๆ พลาง. บัดนี้นักสวดจึ่งยืนขึ้นและสวดดังต่อไปนี้.)

(ในระหว่างที่สวดบทข้างบนนี้ พระกาละทรรศิน นั่งบริกรรม, ตักน้ำมัน เนย หยอดในไฟเป็นครั้งคราว ; พอถึงบทที่เริ่มด้วยคำว่า “แด่ราชาธิบดี ฯลฯ “ พระกาละทรรศินรินน้ำจากหม้อกลศลงในสังข์ และเปิดตลับแป้งเจิม, ส่งสังข์ให้โสมะทัตและตลับแป้งเจิมให้ศิษย์อีกคน ๑ ถือตาม, แล้วเดินไปยังที่คู่บ่าวสาวนั่ง. พอเขาสวดว่า “จะถวาย ฯลฯ” พระกาละทรรศินก็รดน้ำให้คู่บ่าวสาว, และพราหมณ์เป่าสังข์เมื่อรับตะโพน; ในระหว่างเขาสวดว่า “อีกเฉลิมพระพักตรา ฯลฯ “ พระฤาษีเจิมคู่บ่าวสาว, และพราหมณ์เป่าสังข์เช่นครั้งก่อน; ในระหว่างเวลาที่เขาสวดบทสุดท้ายนั้น, พระฤษีกลับไปนั่งแท่นตามเดิม. แล้วคู่บ่าวสาวจึ่งยืนขึ้นและกล่าวคำปฏิญญาดังนี้.)

(พราหมณ์เป่าสังข์. คู่บ่าวสาวจูงมือกันเดินประทักษิณเวียนรอบไฟและพระฤษี ๓ รอบช้า ๆ. ในระหว่างที่คู่บ่าวสาวเดินประทักษิณดังนี้ นักสวดสี่คนสวดฉันท์สดุดีดังต่อไปนี้.)

(คู่บ่าวสาวประทักษิณไฟเสร็จแล้ว, ไปยืนประนมมืออยู่ที่ตรงหน้าพระกาละทรรศิน, และพระกาละทรรศินอำนวยพรเป็นภาษามคธดังต่อไปนี้.)

(ปิดม่าน)

* คำแปลคาถาข้างบนนี้

ดังข้าวิงวอน ขอ (พระเจ้าชัยเสนมหาราช) จงทรงพระสวัสดี ทรงพระเจริญพิเศษ ทรงพระชนมายุยืนนาน ปราศจากทุกข์, ปราศจากภัย, ไร้ความไม่สำราญ, ด้วยอานุภาพเทวดา ทุกเมื่อ ฯ ขอกิจที่สำเร็จ, การงานที่สำเร็จ, ลาภที่สำเร็จ, ชัยชนะชัยชนะที่สำเร็จ, จงมีแด่พระเจ้าชัยเสนมหาราชผู้ประเสริฐ ในกาละทั้งปวง ฯ

องก์ที่ ๔

ตอนที่ ๑

สวนหลวงข้างพระราชวัง, ในกรุงหัสตินาปุระ.

[ ฉากเป็นสวนดอกไม้, มีต้นไม้ร่มรื่น, และไม้ดอกปลูกเรียงรายไว้อย่างเรียบร้อย ด้านหลังมีศาลา, มีเตียงสำหรับนั่งเล่น. ในตอนนี้เป็นเวลากลางวัน.]

(เมื่อเปิดม่านมีชาวสวนคน ๑ กวาดใบไม้อยู่. สักครู่ ๑ อราลี, นางค่อม, ถือกระเช้าออกทางซ้าย, และจะไปเก็บดอกไม้ที่ต้น ๑, แต่ชาวสวนยกมือห้ามไว้.)

(ศุภางค์เดินจะไปทางขวาก็พอปริยัมวะทาออกมาทางนั้น.)

(ท้าวชัยเสนกับมัทนาออกทางหลืบขวา, และพานางตรงไปนั่งเตียงบนพลับพลา. ศุภางค์กับปริยัมวะทา และชาวสวนคลานเข้าโรงทางหลืบขวา.)

(พระนางจัณฑีออกทางหลืบซ้าย, มีข้าหลวงตามหลังตามสมควร. จัณฑียืนดูท้าวชัยเสนกับมัทนาอยู่ครู่ ๑ แล้วจึ่งเข้าไปบังคมท้าวชัยเสน)

(ท้าวชัยเสนจูงมือมัทนา พากันเข้าโรงไปทางหลืบขวา. พอสองคนนี้ไปพ้นอราลีก็ออกมาทางหลืบซ้าย.)

(พระนางจัณฑี, อราลี, และข้าหลวงเข้าโรงทางหลืบซ้าย.)

ตอนที่ ๒

ริมรั้งค่ายหลวง, ตำบลกุรุเกษตร์.

[ใช้เป็นม่านม้วนทิ้งระหว่างหลืบ, เขียนเป็นภาพรั้วค่ายระเนียด.]

(ท้าวชัยเสน, แต่งเครื่องรบ, ออกพร้อมด้วยศุภางค์และนายทหารอีกสองสามคน.)

(ท้าวชัยเสนและบริวารเข้าโรงทั้งหมด.)

ตอนที่ ๓

(สวนหลวงข้างพระราชวัง, ในกรุงหัสตินาปุระ.)

[ฉากเหมือนตอนที่ ๑ แห่งองก์นี้เองแต่ในตอนนี้เป็นเวลากลางคืน.]

(พระนางจัณฑีนั่งอยู่บนเตียงบนศาลา; อราลีนั่งที่ระเบียงศาลา, และพราหมณ์วิทูรนั่งกับพื้นตรงหน้าศาลา. ที่กลางเวทีมีฟืนจัดสุมไว้พร้อมให้จุดไฟขึ้นได้ง่าย ๆ.)

(เกศินีออกทางหลืบซ้าย, ตรงไปหาอราลี)

(วิทูรลุกไปจัดการจุดกองไฟ, และนั่งขัดสมาธิประนมมือ, เอาย่ามวางไว้ข้างตัว.)

(จัณฑีกับอราลีเข้าโรงไปทางขวา. ฝ่ายวิทูรคงนั่งหลับตาและเล่ามนตร์พึมพำอยู่, และเกศินีนั่งดูพราหมณ์ด้วยอาการเอาใจใส่มาก. อีกครู่ ๑ ท้าวชัยเสนออกทางซ้าย, มีศุภางค์ นันทิวรรธนะ, และบริวารอีก ๓-๔ คนตามมาด้วย. ท้าวชัยเสนเห็นวิทูรนั่งอยู่ก็ชะงัก.)

(มหาดเล็กคน ๑ เข้าโรงไปทางขวา. ท้าวชัยเสนขึ้นนั่งบนเตียงบนศาลา.)

(มหาดเล็กกลับออกมาทางขวา, และปริยัมวะทามาด้วย.)

(นันทิวรรธนะถวายบังคม, แล้วพาตัวศุภางค์,ปริยัมวะทา, วิทูรและเกศินีเข้าโรงไปทางหลืบขวา. ท้าวชัยเสนนั่งตะลึงอยู่บนเตียงครู่ ๑ แล้วซบหน้าลงกับหมอนร้องไห้, พระนางจัณฑีออกทางหลืบขวา, ตรงไปกราบท้าวชัยเสน, และสำออย. อราลีแอบมองจากหลืบขวา.)

(ท้าวชัยเสนลุกขึ้นกระทบตีนแล้วเดินดุ่มเข้าโรงทางซ้าย, พร้อมด้วยบริวารฝ่ายพระนางจัณฑีนั่งตะลึงอยู่. อราลีก็ชะเง้อมองอยู่ด้วยความตกใจ.)

(ปิดม่าน)

องก์ที่ ๕

ตอนที่ ๑

พลับพลาในค่ายหลวงที่ตำบลกุรุเกษตร์

[ฉากเป็นห้องประทับที่ข้างในพลับพลา, ซึ่งมีม่านทองกั้นแทนฝาทั้งด้านขวาและด้านซ้าย; ด้านหลังมีม่านรวบผูกให้แหวกตรงกลางเป็นช่องเข้าออก, มีลับแลตั้งบังช่องนี้, ทางด้านซ้ายมือมีเตียงตั้งอยู่ชิดม่านมีราชอาสน์และหมอนทอด, และเครื่องราโชปโภคตั้งพอสมควร.]

(เมื่อเปิดม่าน, ท้าวชัยเสนเอกเขนกอยู่บนเตียง, มีมหาดเล็กอยู่งานพัดคน ๑, หมอบอยู่ทางด้านขวาอีก ๒ คน. สักครู่หนึ่ง นันทิวรรธนะแหวกม่านด้านขวาแล้วคลานออกมาถวายบังคม.)

(นันทิวรรธนะถวายบังคมแล้วคลานไปที่ม่านด้านขวา แหวกม่านหน่อยหนึ่งและกวักเรียกเข้าไปในโรงพราหมณ์วิทูรออก จึ่งพากันคลานเข้าไปเฝ้า..)

(ท้าวชัยเสนชักดาบออกและทำท่าจะแทงตัว, แต่นันทิวรรธนะรีบไปจับมือไว้ได้ทัน,และในขณะนั้นเองพูดต่อไปนี้.)

(พราหมณ์วิทูรถวายบังคมท้าวชัยเสนแล้วคลานถอยไปเข้าโรงทางขวา.)

(ท้าวชัยเสนเข้าโรงทางช่องกลาง, และมหาดเล็กคลานตามเข้าโรงทางนั้นด้วย. ส่วนนันทิวรรธนะเข้าโรงทางขวา.)

(ระหว่างเปลี่ยนฉากพิณพาทย์ทำเพลงพญาโศก)

ตอนที่ ๒

กลางป่าหิมะวัน

[นี้คือฉากเดียวกับฉากตอนที่ ๑ องก์ที่ ๒ นั่นเอง ผิดแต่ในตอนนี้มิได้มีต้นกุหลาบเท่านั้น.]

(มัทนานั่งอยู่บนตอไม้ ปริยัมวะทานั่งอยู่กับพื้นข้างตอไม้ มีนางสาวใช้อีก ๒ คนนั่งอยู่ห่าง ๆ ทางด้านขวาแห่งเวที และมีพวกบริวารของพระกาละทรรศิน กำลังขนฟืนมากองที่กลางเวที. เตรียมสำหรับจุด ศุนเป็นผู้กำกับพวกบริวารให้ ขนฟืนและจัดเครื่องพลีในระหว่างเวลาที่ปริยัมวะทากับมัทนาพูดกันต่อไปนี้.)

(บัดนี้ศุนมารายงานกับปริยัมวะทาว่าพร้อมแล้ว, มัทนาจึ่งลุกจากตอไม้ไปนั่งที่หน้ากองฟืนและก่อไฟ. คนอื่นนั่งในที่อันควร. มัทนาจุดไฟเสร็จแล้วกล่าวคำวอนเทวดา.)

                  (ตักน้ำมันเนยหยอดที่กองไฟ, แล้วกล่าวต่อไป.)

(พิณพาทย์ทำเพลิงตระเชิญ. พอถึงรัวท้ายตระ เมฆด้านหลังเวทีแหวกออกและสุเทษณ์ลอยอยู่ในระหว่างเมฆ, แต่สมมติว่าไม่มีใครเห็นนอกจากมัทนา.)

(มัทนาก้มหน้านิ่งนึกอยู่สักครู่ ๑ ก่อน แล้วจึ่งคลานเข้าไปทางด้านหลังและยกมือไหว้ แล้วทูลตอบอย่างฉาดฉาน.)

(พิณพาทย์ทำเพลงรัวสามลา. มัทนาฟุบตัวก้มหน้าลงและนิ่งไปเหมือนตาย, แล้วค่อย ๆ กลายเป็นต้นกุหลายอย่างเช่นที่เห็นในต้นองก์ที่ ๒ สุเทษณ์ดูอยู่จนนางกลายเป็นกุหลาบไปแล้วก็หายไปในกลีบเมฆ, คนอื่น ๆ จ้องดูมัทนาอยู่ด้วยความประหลาดใจอย่างมิรู้ทางเหนือทางใต้ จนจบเพลงจึ่งต่างคนต่างสะกิดกันและพูดกันซุบซิบ, เว้นแต่ปริยัมวะทาวิ่งเข้าไปที่ต้นกุหลาบ และกล่าวคำครวญ)

(พิณพาทย์ทำเพลงโอด ; ปริยัมวะทาร้องไห้สะอึกสะอื้น.. พอจบหน้าพาทย์ก็พอพระกาละทรรศินเดินนำเสด็จท้าวชัยเสนออกมาทางซ้าย นันทิวรรธนะ, โสมะทัต และนายทหารตามออกมาด้วย. ในชั้นต้นผู้ที่มาใหม่ยังไม่มีใครเห็นต้นกุหลาบ.)

(ระหว่างนี้โสมะทัตได้แลเห็นต้นกุหลาบแล้ว จึ่งเข้าไปไหว้อาจารย์และพูด.)

(ปริยัมวะทาคลานมากราบท้าวชัยเสน.)

(ปริยัมวะทาซบหน้าลงร้องไห้.. ท้าวชัยเสนก็ให้ด้วย, และแข็งใจดับโศกและพูด.)

(ท้าวชัยเสนสั่งนันทิวรรธนะให้เตรียมเครื่องมือ ฝ่ายพระกาละทรรศินไปที่ต้นกุหลาบ และพูดกับต้นไม้นั้น.)

(พระกาละทรรศิน เรียกสังข์มาหลั่งน้ำที่โคนต้นกุหลาบ, แล้วทูลเชิญท้าวชัยเสนให้ตรัสชวนเอง. ท้าวชัยเสนจึ่งไปกล่าวคำขวนดังต่อไปนี้.)

(ท้าวชัยเสน เรียกสังข์หลั่งน้ำที่โคนต้นกุหลาบ, แล้วให้คนขุดก็ขุดได้โดยสะดวก. นันทิวรรธนะก็เรียกวอทองออกมา, และให้ยกต้นกุหลบขึ้นบนวอ.)

(ท้าวชัยเสนคุกเข่าลงไว้รับพรพระฤษี, แล้วให้ตั้งกระบวนแห่วอทรงต้นกุหลาบ, องค์เองเดินนำหน้าวอ. พิณพาทย์ทำเพลงกลอนโยน, กระบวนแห่เดินผ่านจากหลืบขวาเลยไปเข้าโรงทางหลืบซ้าย.)

(ปิดม่าน)

จบเรื่องมัทนะพาธาเท่านี้

ที่มา

๑๐๐ ปี โรงเรียนวชิราวุธ จังหวัดสงขลา

(ขอขอบคุณ คุณ gignoi สมาชิก kaewkao.com ผู้พิมพ์เป็นวิทยาทาน)