โคลงนิราศพระประธม
จาก ตู้หนังสือเรือนไทย
(ความแตกต่างระหว่างรุ่นปรับปรุง)
(หน้าที่ถูกสร้างด้วย '== ข้อมูลเบื้องต้น == {{เรียงลำดับ|คลโงนิราศพระประธม}}…') |
(→ข้อมูลเบื้องต้น) |
||
| แถว 6: | แถว 6: | ||
[[หมวดหมู่:นิราศ]] | [[หมวดหมู่:นิราศ]] | ||
'''พระนิพนธ์:''' [[พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงวงษาธิราชสนิท]] | '''พระนิพนธ์:''' [[พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงวงษาธิราชสนิท]] | ||
| + | |||
| + | |||
| + | '''คำนำของผู้ชำระ''' | ||
| + | |||
| + | |||
| + | พระเจ้าบรมวงศเธอ กรมหลวงวงษาธิราชสนิท ทรงพระนิพนธ์นิราศนี้ในรัชกาลที่ ๓ เมื่อพระชนม์ ๒๖ พรรษา เวลานั้นยังทรงพระยศเป็นกรมหมื่น เสด็จอยู่วังในคลองตลาด ซึ่งเรียกตามตำนานวังเก่าว่าวังท้ายหับเผยวังที่ ๓ ต่อมาพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดเกล้า ฯ ให้สมเด็จย้ายไปอยู่วังริมแม่น้ำเจ้าพระยาใต้วัดพระเชตุพน ซึ่งเป็นวังเดิมของสมเด็จกรมพระยาเดชาดิศร ครั้นถึงรัชกาลที่ ๔ เมื่อพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงรับพระราชทานบวรราชาภิเษกเสด็จย้ายจากพระราชวังเดิม (ธนบุรี) เข้าไปประทับในพระราชวังบวรแล้ว พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว จึงโปรดเกล้า ฯ ให้กรมหลวงวงษาธิราชสนิทเสด็จย้ายไปอยู่พระราชวังเดิม ได้เสด็จอยู่ที่นั้นต่อมาจนสิ้นพระชนม์ | ||
| + | |||
| + | |||
| + | ผู้อ่านโคลงนิราศนี้ ถ้ายังมิได้เห็นมาก่อนแล้ว ก็คงจะเห็นเหมือนกันหมดในบัดนี้ว่า กรมหลวงวงษาธิราชสนิททรงพระปรีชาในเชิงกวีเป็นอันมาก นิราศนี้นับว่าเป็นกาพย์กลอนรุ่นแรกที่ทรงแต่ง ก่อนหน้านั้นคงจะได้ทรงแต่งแต่สั้น ๆ เป็นท่อนเล็กท่อนน้อยมามากแล้ว แต่หากไม่เป็นล่ำเป็นสันจึ่งไม่มีเหลืออยู่ โคลงจินดามณีซึ่งเป็นหนังสือสำคัญอยู่อย่างหนึ่งในกาพย์กลอนไทยนั้น ทรงแต่งภายหลังนิราศนี้ราว ๑๕ ปี | ||
| + | |||
| + | |||
| + | การแต่งนิราศนั้น แต่ก่อนมาไม่ว่าใครแต่ง คงจะเดิรความทำนองเดียวกันแทบทั้งนั้น ขึ้นต้นยอพระเกียรติ์พระเจ้าแผ่นดิน แล้วปรารภไปทางไกล กล่าวละห้อยละเหี่ยเป็นห่วงเมีย บางคนแสดงวิตกว่าเมียอยู่ข้างหลังจะไม่รักษาสัตย์ต่อผัว ที่กล่าวเช่นนั้นถ้าคิดดูตามความเห็นธรรมดาในสมัยนี้ก็ดูเป็นการดูหมิ่นอย่างร้ายแรง แต่อันที่จริงเป็นของซึ่งแต่ก่อนเขาไม่ถือ หรือเป็นของให้อภัยแก่ผู้แต่งนิราศ เพราะการกล่าวเป็นห่วงเมียว่าเกรงชายอื่นจะมาลอบลักเป็นชู้นั้น เป็นวิธีกล่าวยกยอความงามเลิศลอยซึ่งเป็นที่ต้องตาชายทั้งหลาย ใครเห็นก็ต้องอยากได้ เหมือนถ้ากล่าวเป็นห่วงเพ็ชร์ว่ากลัวถูกโขมย ก็หาเป็นการดูหมิ่นเพ็ชรไม่ ที่พูดเช่นนี้ฟังเหมือนหนึ่งหาว่าหญิงไม่ใช่คน แต่ถ้าจะพูดตามทางที่เขาแต่ง หญิงก็ไม่ใช่คนจริง ๆ เขาแต่งประสงค์จะเชิดความงามให้เด่น แลความงามนั้นเป็นคุณนามถึงจะมีในตัวมนุษย์ก็หาใช่มนุษย์ไม่ ตามนัยเช่นนี้อาจกล่าวต่อไปได้อีกชั้นหนึ่งว่า เมียที่กล่าวในนิราศนั้นเป็นของไม่จพเป็นจะต้องมีตัวมีตน เป็นแต่ความคิดเป็นเครื่องนึกขึ้นสำหรับช่วยให้แต่งโคลงไพเราะเท่านั้น เมียจริง ๆ อาจเป็นคนแก่หรือหญิงปราศจากความงาม ซึ่งถ้านึกถึงจริง ๆ ก็ไม่เป็นเครื่องนำปัญญาให้กาพย์กลอนไพเราะเกิดขึ้นได้ บางทีเมื่อเวลาไปจากบ้านนั้นเมียไปด้วย หรือนิราศนั้นแต่งเมื่อกลับถึงบ้านแล้ว หรือแต่งสำเร็จเมื่อกลับถึงบ้านแล้วช้านานก็เป็นได้ ข้าพเจ้าเองก้เคยแต่งโคลงนิราศเมื่อไม่ได้ไปไหนเลย แลในเวลานั้นเมียก็ยังไม่มี ข้อที่ไม่ได้ไปไหนแลไม่มีเมียนั้น หาเป็นเครื่องกีดกั้นไม่ให้แต่งโคลงนิราศไม่ ที่นำมากล่าวเช่นนี้เพื่อจะแสดงว่าเมียในนิราศนั้นเป็น''ความคิด''เท่านั้น ไม่ใช่''คน''เลย | ||
| + | |||
| + | |||
| + | วิธีแต่งนิราศ เมื่อกล่าวเป็นห่วงเมียแล้ว ถึงตอนเดิรทาง เมื่อไปถึงไหนก็เอาชื่อตำบลนั้น หรือที่นั้นมากล่าวเทียบโยงไปให้ถึงเมียจนได้ ตอนเดิรดงเมื่อกล่าวถึงต้นไม้แลสัตว์ต่าง ๆ ก็เกลือกเอาแต่ต้นไม้แลสัตว์ซึ่งพอจะพูดวกเข้าหาเมียได้อย่างเดียวกัน วิธีแต่งเช่นนี้จะว่ายากก็ไม่ใช่จะว่าง่ายก็ไม่เชิง ที่ว่าไม่ยากนั้นก็เพราะความเปรียบนั้นมักจะนึกได้ในทันที แลไม่จำเป็นจะพูดถึงอะไรที่จะวกเข้าเปรียบกับนางไม่ได้ วิธีเปรียบนั้นเป็นต้นว่านกแก้วหรือต้นแก้วก็เปรียบว่านางคือแก้ว หรือแก้วตาแก้วใจ แล้วเลยใช้แก้วแปลว่า นางทีเดียว ฉะนี้เป็นตัวอย่าง ส่วนที่ว่าไม่ง่ายก็เพราะการเปรียบเช่นนั้นเขาทำกันมามากแล้ว ผู้แต่งใหม่จำจะต้องหลีกเลี่ยงไม่ให้เหมือนของเก่า ต้องให้ดีกว่า หรืออย่างนั้ยก็ไม่ให้เลวกว่า มิฉะนั้นก็ขายหน้า | ||
| + | |||
| + | |||
| + | กรมหลวงวงษาธิราชสนิททรงพระนิพนธ์ก็ทำนองนี้ แต่ไม่ทรงดำเนิรตามรอยทางเก่าที่เอาอย่าง (มักใช้ว่า "ล้อ") กันเป็นทอด ๆ เหมือนนรินทร์อินเอาอย่างศรีปราชญ์ ๆ เอาอย่างคนอื่นต่อขึ้นไปอีก เช่นรำพึงว่าจะฝากนางกับใครดี ฝากพระอินทร์ก็เกรงจะเป็นชู้ ฝากนั่นก็เกรงอย่างนั้น ฝากนี่ก็เกรงอย่างนี้ ในที่สุดก็ฝากนางกับใจนางเอง ดังนี้เป็นต้น กรมหลวงวงษาธิราชสนิททรงระบุชื่อนิราศซึ่งนิยมกันว่าดี คือ กำสรวญทวาทศมาส นิราศของพระพิพิธสาลี (เดิมเป็นพระศรีภูมิปรีชา ผู้แต่งอุเทนคำฉันท์ พระสุธนคำฉันท์ แลสูตรธนูคำฉันท์) นิราศพระยาตรัง แล นิราศนรินทร์ แต่ทรงกล่าวว่า "ไป่ลักเทีบยคำบุราณอื่นอ้าง" ซึ่งความจริงโดยประการที่มิได้ทรงเพ่งเล็งเอาอย่างใครเป็น แต่ทรงเดิรรูปตามแบบนิราศ และถ้าไม่ทรงเช่นนั้นก็ไม่เป็นนิราศ | ||
| + | |||
| + | |||
| + | ในการชำระครั้งนี้ได้ความรู้ใหม่อย่างหนึ่งว่า เมื่อกรมหลวงวงษาธิราชสนิททรงพระนิพนธ์นิราศนี้แล้ว ได้ทรงนำถวายพระอาจารย์ คือ สมเด็นกรมพระปรมานุชิตชิโนรส ให้ทอดพระเนตรแลทรงแก้ไข สมเด็จกรมพระปรมานุชิตทรงอ่านแล้ว จะได้ทรงแก้บ้างหรือไม่ไม่ทราบ ปรากฏแต่ว่าในสมุดไทยตัวดินสอขาวของกรมหลวงวงษาธิราชสนิท (ซึ่งเดี๋ยวนี้อยู่ในหอสมุดวชิรญาณ) นั้น เขียนเป็นตัวบรรจงฝีมืองาม แต่มีรอยขีดฆ่าบรรจงแล้วเขียนตัวหวัดแก้เปลี่ยนไปหลายแห่ง ที่แก้นั้นดีขึ้นกว่าเดิมทุกแห่ง ผู้แก้จะเป็นสมเด็จกรมพระปรมานุชิต หรือกรมหลวงวงษาธิราชสนิทจะทรงเองก็ทราบไม่ได้ ทราบได้แต่ว่า เมื่อสมเด็จกรมพระปรมานุชิตทรงอ่านตลอดแล้ว ก็ทรงโคลงเติมลงข้างท้ายว่า | ||
| + | <tpoem> | ||
| + | ๏ กรมวงษาสนิทผู้ ปรีชา เชี่ยวแฮ | ||
| + | เรียบรจเรขกถา เพราะพร้อง | ||
| + | เนืองเนกคณเมธา ทุกทั่ว อ่านเอย | ||
| + | ควรจักยอยศซร้อง แซ่ซั้นสรรเสริญ ฯ | ||
| + | </tpoem> | ||
| + | การชำระหนังสือนี้ เมื่อแรกได้ใช้ฉบับที่พิมพ์ในหนังสือ "วชิรญาณ" ใน พ.ศ.๒๔๔๕ เป็นต้นฉบับ แต่เมื่ออ่านตรวจไปได้หน่อยหนึ่งก็เห็นได้ว่ามีผิดจนเสียความไปหลายแห่ง ที่สงสัยว่าผิดเพราะอ่อนไปกว่าฝีโอษฐ์กรมหลวงวงษาธิราชสนิท แต่ไม่ถึงเสียความก็มี จึงได้ให้หยอบฉบับสมุดไทยที่กล่าวมาแล้วออกมาสอบ ก็ได้ความที่ถูกแลดังที่คาดโดยมาก เห็นได้ทันทีว่าฉบับสมุดไทยนั้นเป็นฉบับดี ตลอดจนตัวสกดแลการันต์ก็ไม่พลัด ๆ เพลิด ๆ เหมือนหนังสือสมุดไทยโดยมาก ตัวสกดแลการันต์นั้นใช้เหมือนกับที่เราเคยใช้กันก่อนสมัยปัจจุบัน เข้าใจว่ากรมหลวงวงษาธิราชสนิทคงจะทรงใช้อย่างนั้น ผู้ชำระเห็นว่าเป็นความเปลี่ยนแห่งตัวสกดซึ่งเดิรเป็นหลั่นแต่โบราณมาจนปัจจุบันนั้น เป็นของซึ่งผู้ศึกษาพึงสังเกต เพราะฉะนั้นเมื่อได้ต้นฉบับที่เรียบร้อยถูกต้องตามวิธีซึ่งผู้มีความรู้เขียนกันมาในกรุงเทพ ฯ เมื่อประมาณ ๙๐ ปีมาแล้ว ก็ควรพิมพ์ไว้ให้เห็นเป็นเครื่องเทียบกับวิธีตัวสกดในสมัยนี้ เหตุดังนั้นจึงได้ชำระหนังสือนิราศเล่มนี้ ตามที่กรมหลวงวงษาธิราชสนิททรงเขียน แต่ในที่บางแห่งซึ่งผู้ชำระมีคำจะกล่าว ก็หมายเลขแลเขียนกล่าวลงไว้เป็นตัวหนังสือเล็กในเบื้องล่างแห่งน่านั้น ๆ | ||
| + | |||
| + | |||
| + | พิทยาลงกรณ | ||
| + | |||
| + | กรุงเทพ ฯ วันที่ ๖ ตุลาคม พ.ศ.๒๔๖๘ | ||
| + | |||
== บทประพันธ์ == | == บทประพันธ์ == | ||
==== ==== | ==== ==== | ||
รุ่นปัจจุบันของ 07:22, 31 ตุลาคม 2552
เนื้อหา |
ข้อมูลเบื้องต้น
แม่แบบ:เรียงลำดับ พระนิพนธ์: พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงวงษาธิราชสนิท
คำนำของผู้ชำระ
พระเจ้าบรมวงศเธอ กรมหลวงวงษาธิราชสนิท ทรงพระนิพนธ์นิราศนี้ในรัชกาลที่ ๓ เมื่อพระชนม์ ๒๖ พรรษา เวลานั้นยังทรงพระยศเป็นกรมหมื่น เสด็จอยู่วังในคลองตลาด ซึ่งเรียกตามตำนานวังเก่าว่าวังท้ายหับเผยวังที่ ๓ ต่อมาพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดเกล้า ฯ ให้สมเด็จย้ายไปอยู่วังริมแม่น้ำเจ้าพระยาใต้วัดพระเชตุพน ซึ่งเป็นวังเดิมของสมเด็จกรมพระยาเดชาดิศร ครั้นถึงรัชกาลที่ ๔ เมื่อพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงรับพระราชทานบวรราชาภิเษกเสด็จย้ายจากพระราชวังเดิม (ธนบุรี) เข้าไปประทับในพระราชวังบวรแล้ว พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว จึงโปรดเกล้า ฯ ให้กรมหลวงวงษาธิราชสนิทเสด็จย้ายไปอยู่พระราชวังเดิม ได้เสด็จอยู่ที่นั้นต่อมาจนสิ้นพระชนม์
ผู้อ่านโคลงนิราศนี้ ถ้ายังมิได้เห็นมาก่อนแล้ว ก็คงจะเห็นเหมือนกันหมดในบัดนี้ว่า กรมหลวงวงษาธิราชสนิททรงพระปรีชาในเชิงกวีเป็นอันมาก นิราศนี้นับว่าเป็นกาพย์กลอนรุ่นแรกที่ทรงแต่ง ก่อนหน้านั้นคงจะได้ทรงแต่งแต่สั้น ๆ เป็นท่อนเล็กท่อนน้อยมามากแล้ว แต่หากไม่เป็นล่ำเป็นสันจึ่งไม่มีเหลืออยู่ โคลงจินดามณีซึ่งเป็นหนังสือสำคัญอยู่อย่างหนึ่งในกาพย์กลอนไทยนั้น ทรงแต่งภายหลังนิราศนี้ราว ๑๕ ปี
การแต่งนิราศนั้น แต่ก่อนมาไม่ว่าใครแต่ง คงจะเดิรความทำนองเดียวกันแทบทั้งนั้น ขึ้นต้นยอพระเกียรติ์พระเจ้าแผ่นดิน แล้วปรารภไปทางไกล กล่าวละห้อยละเหี่ยเป็นห่วงเมีย บางคนแสดงวิตกว่าเมียอยู่ข้างหลังจะไม่รักษาสัตย์ต่อผัว ที่กล่าวเช่นนั้นถ้าคิดดูตามความเห็นธรรมดาในสมัยนี้ก็ดูเป็นการดูหมิ่นอย่างร้ายแรง แต่อันที่จริงเป็นของซึ่งแต่ก่อนเขาไม่ถือ หรือเป็นของให้อภัยแก่ผู้แต่งนิราศ เพราะการกล่าวเป็นห่วงเมียว่าเกรงชายอื่นจะมาลอบลักเป็นชู้นั้น เป็นวิธีกล่าวยกยอความงามเลิศลอยซึ่งเป็นที่ต้องตาชายทั้งหลาย ใครเห็นก็ต้องอยากได้ เหมือนถ้ากล่าวเป็นห่วงเพ็ชร์ว่ากลัวถูกโขมย ก็หาเป็นการดูหมิ่นเพ็ชรไม่ ที่พูดเช่นนี้ฟังเหมือนหนึ่งหาว่าหญิงไม่ใช่คน แต่ถ้าจะพูดตามทางที่เขาแต่ง หญิงก็ไม่ใช่คนจริง ๆ เขาแต่งประสงค์จะเชิดความงามให้เด่น แลความงามนั้นเป็นคุณนามถึงจะมีในตัวมนุษย์ก็หาใช่มนุษย์ไม่ ตามนัยเช่นนี้อาจกล่าวต่อไปได้อีกชั้นหนึ่งว่า เมียที่กล่าวในนิราศนั้นเป็นของไม่จพเป็นจะต้องมีตัวมีตน เป็นแต่ความคิดเป็นเครื่องนึกขึ้นสำหรับช่วยให้แต่งโคลงไพเราะเท่านั้น เมียจริง ๆ อาจเป็นคนแก่หรือหญิงปราศจากความงาม ซึ่งถ้านึกถึงจริง ๆ ก็ไม่เป็นเครื่องนำปัญญาให้กาพย์กลอนไพเราะเกิดขึ้นได้ บางทีเมื่อเวลาไปจากบ้านนั้นเมียไปด้วย หรือนิราศนั้นแต่งเมื่อกลับถึงบ้านแล้ว หรือแต่งสำเร็จเมื่อกลับถึงบ้านแล้วช้านานก็เป็นได้ ข้าพเจ้าเองก้เคยแต่งโคลงนิราศเมื่อไม่ได้ไปไหนเลย แลในเวลานั้นเมียก็ยังไม่มี ข้อที่ไม่ได้ไปไหนแลไม่มีเมียนั้น หาเป็นเครื่องกีดกั้นไม่ให้แต่งโคลงนิราศไม่ ที่นำมากล่าวเช่นนี้เพื่อจะแสดงว่าเมียในนิราศนั้นเป็นความคิดเท่านั้น ไม่ใช่คนเลย
วิธีแต่งนิราศ เมื่อกล่าวเป็นห่วงเมียแล้ว ถึงตอนเดิรทาง เมื่อไปถึงไหนก็เอาชื่อตำบลนั้น หรือที่นั้นมากล่าวเทียบโยงไปให้ถึงเมียจนได้ ตอนเดิรดงเมื่อกล่าวถึงต้นไม้แลสัตว์ต่าง ๆ ก็เกลือกเอาแต่ต้นไม้แลสัตว์ซึ่งพอจะพูดวกเข้าหาเมียได้อย่างเดียวกัน วิธีแต่งเช่นนี้จะว่ายากก็ไม่ใช่จะว่าง่ายก็ไม่เชิง ที่ว่าไม่ยากนั้นก็เพราะความเปรียบนั้นมักจะนึกได้ในทันที แลไม่จำเป็นจะพูดถึงอะไรที่จะวกเข้าเปรียบกับนางไม่ได้ วิธีเปรียบนั้นเป็นต้นว่านกแก้วหรือต้นแก้วก็เปรียบว่านางคือแก้ว หรือแก้วตาแก้วใจ แล้วเลยใช้แก้วแปลว่า นางทีเดียว ฉะนี้เป็นตัวอย่าง ส่วนที่ว่าไม่ง่ายก็เพราะการเปรียบเช่นนั้นเขาทำกันมามากแล้ว ผู้แต่งใหม่จำจะต้องหลีกเลี่ยงไม่ให้เหมือนของเก่า ต้องให้ดีกว่า หรืออย่างนั้ยก็ไม่ให้เลวกว่า มิฉะนั้นก็ขายหน้า
กรมหลวงวงษาธิราชสนิททรงพระนิพนธ์ก็ทำนองนี้ แต่ไม่ทรงดำเนิรตามรอยทางเก่าที่เอาอย่าง (มักใช้ว่า "ล้อ") กันเป็นทอด ๆ เหมือนนรินทร์อินเอาอย่างศรีปราชญ์ ๆ เอาอย่างคนอื่นต่อขึ้นไปอีก เช่นรำพึงว่าจะฝากนางกับใครดี ฝากพระอินทร์ก็เกรงจะเป็นชู้ ฝากนั่นก็เกรงอย่างนั้น ฝากนี่ก็เกรงอย่างนี้ ในที่สุดก็ฝากนางกับใจนางเอง ดังนี้เป็นต้น กรมหลวงวงษาธิราชสนิททรงระบุชื่อนิราศซึ่งนิยมกันว่าดี คือ กำสรวญทวาทศมาส นิราศของพระพิพิธสาลี (เดิมเป็นพระศรีภูมิปรีชา ผู้แต่งอุเทนคำฉันท์ พระสุธนคำฉันท์ แลสูตรธนูคำฉันท์) นิราศพระยาตรัง แล นิราศนรินทร์ แต่ทรงกล่าวว่า "ไป่ลักเทีบยคำบุราณอื่นอ้าง" ซึ่งความจริงโดยประการที่มิได้ทรงเพ่งเล็งเอาอย่างใครเป็น แต่ทรงเดิรรูปตามแบบนิราศ และถ้าไม่ทรงเช่นนั้นก็ไม่เป็นนิราศ
ในการชำระครั้งนี้ได้ความรู้ใหม่อย่างหนึ่งว่า เมื่อกรมหลวงวงษาธิราชสนิททรงพระนิพนธ์นิราศนี้แล้ว ได้ทรงนำถวายพระอาจารย์ คือ สมเด็นกรมพระปรมานุชิตชิโนรส ให้ทอดพระเนตรแลทรงแก้ไข สมเด็จกรมพระปรมานุชิตทรงอ่านแล้ว จะได้ทรงแก้บ้างหรือไม่ไม่ทราบ ปรากฏแต่ว่าในสมุดไทยตัวดินสอขาวของกรมหลวงวงษาธิราชสนิท (ซึ่งเดี๋ยวนี้อยู่ในหอสมุดวชิรญาณ) นั้น เขียนเป็นตัวบรรจงฝีมืองาม แต่มีรอยขีดฆ่าบรรจงแล้วเขียนตัวหวัดแก้เปลี่ยนไปหลายแห่ง ที่แก้นั้นดีขึ้นกว่าเดิมทุกแห่ง ผู้แก้จะเป็นสมเด็จกรมพระปรมานุชิต หรือกรมหลวงวงษาธิราชสนิทจะทรงเองก็ทราบไม่ได้ ทราบได้แต่ว่า เมื่อสมเด็จกรมพระปรมานุชิตทรงอ่านตลอดแล้ว ก็ทรงโคลงเติมลงข้างท้ายว่า
| ๏ กรมวงษาสนิทผู้ | ปรีชา เชี่ยวแฮ | ||
| เรียบรจเรขกถา | เพราะพร้อง | ||
| เนืองเนกคณเมธา | ทุกทั่ว อ่านเอย | ||
| ควรจักยอยศซร้อง | แซ่ซั้นสรรเสริญ ฯ | ||
การชำระหนังสือนี้ เมื่อแรกได้ใช้ฉบับที่พิมพ์ในหนังสือ "วชิรญาณ" ใน พ.ศ.๒๔๔๕ เป็นต้นฉบับ แต่เมื่ออ่านตรวจไปได้หน่อยหนึ่งก็เห็นได้ว่ามีผิดจนเสียความไปหลายแห่ง ที่สงสัยว่าผิดเพราะอ่อนไปกว่าฝีโอษฐ์กรมหลวงวงษาธิราชสนิท แต่ไม่ถึงเสียความก็มี จึงได้ให้หยอบฉบับสมุดไทยที่กล่าวมาแล้วออกมาสอบ ก็ได้ความที่ถูกแลดังที่คาดโดยมาก เห็นได้ทันทีว่าฉบับสมุดไทยนั้นเป็นฉบับดี ตลอดจนตัวสกดแลการันต์ก็ไม่พลัด ๆ เพลิด ๆ เหมือนหนังสือสมุดไทยโดยมาก ตัวสกดแลการันต์นั้นใช้เหมือนกับที่เราเคยใช้กันก่อนสมัยปัจจุบัน เข้าใจว่ากรมหลวงวงษาธิราชสนิทคงจะทรงใช้อย่างนั้น ผู้ชำระเห็นว่าเป็นความเปลี่ยนแห่งตัวสกดซึ่งเดิรเป็นหลั่นแต่โบราณมาจนปัจจุบันนั้น เป็นของซึ่งผู้ศึกษาพึงสังเกต เพราะฉะนั้นเมื่อได้ต้นฉบับที่เรียบร้อยถูกต้องตามวิธีซึ่งผู้มีความรู้เขียนกันมาในกรุงเทพ ฯ เมื่อประมาณ ๙๐ ปีมาแล้ว ก็ควรพิมพ์ไว้ให้เห็นเป็นเครื่องเทียบกับวิธีตัวสกดในสมัยนี้ เหตุดังนั้นจึงได้ชำระหนังสือนิราศเล่มนี้ ตามที่กรมหลวงวงษาธิราชสนิททรงเขียน แต่ในที่บางแห่งซึ่งผู้ชำระมีคำจะกล่าว ก็หมายเลขแลเขียนกล่าวลงไว้เป็นตัวหนังสือเล็กในเบื้องล่างแห่งน่านั้น ๆ
พิทยาลงกรณ
กรุงเทพ ฯ วันที่ ๖ ตุลาคม พ.ศ.๒๔๖๘
บทประพันธ์
| ร่าย | |||
| ๏ เปรมปรีดารมเยศ เหตุกุศลสุจริต หวังบูชิตชินธาตุ พุทธไสยาศน์สถูปสถาน ในพนานต์นุประเทศ เขตแขวงแคว้นนครี นครไชยศรีสมญา โดยศรัทธาธิมุติ พิสุทธิสุนทรภาพ มละมล้างบาปบำบัติ สักการสกัจเคารพย์ อายัติภพหวังผล ทำงนงานการปราชญ์ เร่อมนิราศพจนา ปองปรีชาชำนิ ริงรงงสฤษดิกลกลอน อาวรณ์ศุขสำเรอง บำเทองธรรมบัณฑิตย์ กิจกระวีวรชาติ โอภาษแผ่นสุธา เฉลอมอยุทธยายงยศ เสาวภาคย์พจนบรรหาร ภอกระเษมสานต์อภิโมทน์ มาโนชนึกนิพนธ์ แสดงดำบลทุกด้าว ผดุงพระเกียรติไทท้าว ธิราชผู้ผ่านถวัลย ราชนา ฯ | |||
| ๑ | |||
| ๏ โกสินทร์บุรินทร์รัตนอ้าง | ไอสวรรย์ สวรรค์ฤๅ | ||
| ยศยิ่งอยุธยาอัน | ล่วงแล้ว | ||
| ไตรรัตน์จรัสเจียรจันทร์ | จรูญโลกย์ แลแฮ | ||
| โอภาษพระสาศน์แพร้ว | เพรอศหล้ากว่าเพรง ฯ | ||
| ๒ | |||
| ๏ มรกฎใหญ่ยอดแก้ว | ปฏิมา กรฤๅ | ||
| คืออนัคฆรัตนา | เลอศล้น | ||
| เมืองหมื่นอื่นห่อนหา | เทียมท่า ถึงเลย | ||
| เป็นดิลกโลเกศร์พ้น | พิภพด้าวใดเสมอ ฯ | ||
| ๓ | |||
| ๏ เรืองรัตน์ปริยัติพร้อม | ธรรมขันธ์ | ||
| แปดหมื่นเสศสี่พัน | ทั่วถ้วน | ||
| ภูวเรศสฤษดิรงงสรรค์ | จบฉบัพ หลายแฮ | ||
| ชิโนวาทศาสน์ล้วน | เลอศล้นผลบุญ ฯ | ||
| ๔ | |||
| ๏ แสนสงฆ์ปริสุทธิสร้าง | สิกขา ไตรเฮย | ||
| สำมถะธรรมธิรา | อะคร้าว | ||
| เถือกถ่องทวัชกาสา | วพัตรเพรอศ ภพพ่อ | ||
| สังฆรัตน์จรัสรุ่งด้าว | ดื่นพื้นแผ่นผไท ฯ | ||
| ๕ | |||
| ๏ ปราสาทสูงสุดห้อง | เวหา ดลแฮ | ||
| อร่ามรัตน์ประภัษศร์ประภา | ผ่องแผ้ว | ||
| สึงหาศน์ราชทวารา | รจเรข แลฤๅ | ||
| เถกองก่องทองแกมแก้ว | กระจ่างแจ้งแสงสูริย์ ฯ | ||
| ๖ | |||
| ๏ โสภาอาวาศล้วน | โอฬาร หลายเฮย | ||
| อุโบสถสถูปธาตุ์สถาน | ทั่วสร้าง | ||
| เจดีย์วิหารการ | บุเรียนเทศ ธรรมนา | ||
| รเบียงรเบียบเพียบพระสร้าง | ประเสรอฐสิ้นถิ่นสงฆ์ ฯ | ||
| ๗ | |||
| ๏ เสร็จสารขานยศเผ้า | อยุทธยา ภพแฮ | ||
| ห่อนวิถารกฤษฎา | ย่อยั้ง | ||
| จักเร่อมเรื่องรจนา | นิราศพร่ำ พจน์พ่อ | ||
| ไปภิวาทมหาธาตุ์ตั้ง | ชื่ออ้างประธมประโทน ฯ | ||
| ๘ | |||
| ๏ ถวิลวันเรียมร้างรัก | แรมโรย | ||
| ไปแต่กายใจโหย | ห่วงน้อง | ||
| จักภาสุดสวาดิ์โดย | ใดสดวก แดนา | ||
| เพราะแม่อยู่แยกห้อง | ห่อนได้สมประสงค์ ฯ | ||
| ๙ | |||
| ๏ สุดาดวงดื่นห้องห่อน | ภาไป | ||
| เลือกภักตร์จักเสียใจ | โศกเศร้า | ||
| เมื้อหมดทุรัศสถานไกล | เรือมาก ลำแม่ | ||
| ลำบากบ่าวไพร่เต้า | ต่างต้องติดตาม ฯ | ||
| ๑๐ | |||
| ๏ ประสงค์แต่สุดสวาดิ์สร้อย | สายสมร เดียวแม่ | ||
| คิดใคร่พาขนิษฐจร | เพื่อนพร้อง | ||
| แรมเรือเมื่อหนาวนอน | แนบอุ่น อกเอย | ||
| ยุงกัดหวังวานน้อง | ปัดเบื้องปฤษฎางค์ ฯ | ||
| ๑๑ | |||
| ๏ สายัณห์สุริเยศเยื้อง | อัษฎงค์ | ||
| นายมหาดขนเครื่องลง | เสร็จแล้ว | ||
| พลพายบ่ายเรือตรง | ประทับท่า รับแฮ | ||
| หวนห่วงสุดสวาดิ์แก้ว | เกษน้องนางเดียว ฯ | ||
| ๑๒ | |||
| ๏ จวบลงเรือจากแล้ว | แลหา นุชเฮย | ||
| ใคร่สั่งสารสมรลา | สักน้อย | ||
| จนใจจักไปหา | ลาแม่ แล้วมา | ||
| ได้แต่สั่งลมถ้อย | บ่ายหน้าลาสมร ฯ | ||
| ๑๓ | |||
| ๏ นาวาคลาเคลื่อนคล้อย | สพานมอญ | ||
| ถวิลบ่วายอาวรณ์ | สวาดิ์ร้าง | ||
| เกลือกพี่ห่างแหสมร | จักกลับ ใจแม่ | ||
| วิตกแต่รักจักค้าง | คู่ขึ้นคานแขวน ฯ | ||
| ๑๔ | |||
| ๏ โอ้ศรีเสาวภาคย์ผู้ | เพ็ญภักตร์ พี่เอย | ||
| ยามนิราศรศรัก | เรอศร้าง | ||
| ปรานีนุชนงลักษณ์ | ลาญเทวศ เดียวแม่ | ||
| ใครจักแอบแนบข้าง | คู่เคล้าคลึงถนอม ฯ | ||
| ๑๕ | |||
| ๏ ถึงสพานกรงข้ามคิด | อธิษฐาน ใจเอย | ||
| เดชสัตย์สุจริตสมาน | มิตรหมั้น | ||
| เรียมจากนุชไปนาน | เนาเนิ่น วันแม่ | ||
| ขอจิตร์สุดเสน่ห์นั้น | แน่วเพี้ยงสพานกรง ฯ | ||
| ๑๖ | |||
| ๏ เอนดูเยาวอยู่ห้อง | โหยหวล | ||
| ภักตร์ที่ผ่องผิวนวล | จักคล้ำ | ||
| รันทวยรทดครวญ | ใครปลอบ เปลื้องแม่ | ||
| เสวยสุชลต่างน้ำ | เนตรน้ำนองเขนย ฯ | ||
| ๑๗ | |||
| ๏ มาลุะสพานช้างช่อง | ฉุกคิด | ||
| สพานก็ก่อกอปอิฐ | แน่นแท้ | ||
| ขอสุดเสน่ห์สนิจจิตต์ | จงแน่น | ||
| ด่งงสพานช้างแล้ | ลากล้อฤๅไหว ฯ | ||
| ๑๘ | |||
| ๏ ออกคลองตลาดคลาศเศร้า | เสียใจ | ||
| แลลับชลไนยไหล | หลั่งย้อย | ||
| ใจหนึ่งจากจรไป | ใจหนึ่ง เนาแม่ | ||
| โอ้ว่ากำม์จำคล้อย | คลาศคล้ายวายชนม์ ฯ | ||
| ๑๙ | |||
| ๏ ภอออกแม่น้ำค่ำ | แขหงาย | ||
| เห็นแต่เรือแพราย | เรียบร้อย | ||
| บเห็นสาวเหล่าแพขาย | สรรพสิ่ง ของนา | ||
| ยิ่งสลดใจละห้อย | ห่วงน้องนางเดียว ฯ | ||
| ๒๐ | |||
| ๏ วัดกัลยาณมิตรแม้น | มิตรกุศล ร่วมฤๅ | ||
| ผดุงร่วมรศฤดีดล | แนบน้อง | ||
| บำเพ็ญเพื่อนกุศลผล | เพรงภพ ฤๅแม่ | ||
| ในภพนี้จึ่งพ้อง | เสน่ห์สร้อยสุดสมาน ฯ | ||
| ๒๑ | |||
| ๏ บางหลวงชลเชี่ยวซึ้ง | เวียนวน | ||
| เป็นชวากแฉวรคน | คลื่นคล้อย | ||
| เสมอเรียมเมื่อจรดล | เด็ดสวาดิ์ มาแม่ | ||
| ใจพี่วนกลร้อย | ตระหลบรื้อคืนสมาน ฯ | ||
| ๒๒ | |||
| ๏ วิไชเยนทรก่อป้อม | ปราการ | ||
| ป้อมก็ปรากฎนาน | อยู่ช้า | ||
| เรียมก่อรักสมัคสมาน | เสมอชีพ | ||
| ขออยู่คู่ดินฟ้า | อย่ารู้เสื่อมสลาย ฯ | ||
| ๒๓ | |||
| ๏ วงงขุนหลวงตากสร้าง | สรัพสรรค์ ไว้แฮ | ||
| สิ้นกุศลกรรมทัน | ปลิดเปลื้อง | ||
| ราชถานบ่ยืนพลัน | ตกต่าง กรมแม่ | ||
| แต่ราชวงงยังเยื้อง | ยักย้ายหลายกล ฯ | ||
| ๒๔ | |||
| ๏ เห็นสถานสถิตย์ราชร้าง | เรียมกรม ทรวงเอย | ||
| พระนิเวศน์ยังนิยม | ยักย้าย | ||
| เรียมจากนุชแรมชม | ทันกลับ มาแม่ | ||
| รักเกลือยักรักร้าย | เรอศร้างแรมเรียม ฯ | ||
| ๒๕ | |||
| ๏ นาวาลุหน้าวัด | เชตุวัน | ||
| ไพรจิตรพิศสบสรรพ์ | ราชสร้าง | ||
| โอฬารตระการบรร | เจอดเนตร์ ยิ่งพ่อ | ||
| อาวาศใดไป่อ้าง | เทียบแท้ถึงสอง ฯ | ||
| ๒๖ | |||
| ๏ หวลหวลป่วนจิตรพ้น | รำพรรณ | ||
| เห็นแต่ดวงดาวจันทร์ | แจ่มฟ้า | ||
| พิศพื้นชลาผัน | ภบแต่ ชลเอย | ||
| บงบ่สบหนุ่มหน้า | แม่หน้านวลเฉลอม ฯ | ||
| ๒๗ | |||
| ๏ วัดอรุณคิดนิ่มเนื้อ | นามอรุณ เรียมเอย | ||
| เคยประทับทรวงลมุน | แนบน้อง | ||
| ยามหนาวแม่มีคุณ | แอบอก อุ่นเอย | ||
| เฉกอรุณเรืองห้อง | ส่องให้หายหนาว ฯ | ||
| ๒๘ | |||
| ๏ คลองนครบาลซื่อ | แต่บูรพ์ | ||
| บัดนครบาลสูญ | เสื่อมบ้าน | ||
| คิดยามพิโยคพอูล | เออาตม์ มาแม่ | ||
| สูญเสื่อมสังวาศค้าน | ขาดค้างห่างเขนย ฯ | ||
| ๒๙ | |||
| ๏ ถึงท่านาเวศจ้าง | เอาทรัพย์ | ||
| ข้ามทุกหญิงชายรับ | ส่อซร้อง | ||
| บำนานแจกจักนับ | เงินค่า จ้างนา | ||
| จ้างรับนุชเนาห้อง | เร่งเต้าตามเรียม ฯ | ||
| ๓๐ | |||
| ๏ ฉางน้ำตาลเฉกน้ำ | คำหวาน อรเอย | ||
| พร้องพร่ำสัตย์ปัติญาณ | ว่าไว้ | ||
| เว้นเรียมฤห่อนสมาน | สมัครอื่น เลยนา | ||
| จิตร์ไม่ไว้ใจได้ | เล่ห์ลิ้นลมหวาน ฯ | ||
| ๓๑ | |||
| ๏ โบราณท่านว่าไว้ | ใจความ | ||
| ชู้รูปสวยสอาดงาม | อยู่ห้อง | ||
| ไว้ใจแต่ใจตาม | ใจห่อน เที่ยงแฮ | ||
| กลัวเกลือกลมปากต้อง | ติดเต้าตามลม ฯ | ||
| ๓๒ | |||
| ๏ กะดีเจ้าเซ็นแขกเต้น | ตีอก | ||
| ไห้รักจนตาฟก | ฟอกช้ำ | ||
| เสมอพี่จากสุดวิตก | แต่ทุ่ม อุระเอย | ||
| ไห้บ่วายไห้น้ำ | เนตร์ล้นนองเขนย ฯ | ||
| ๓๓ | |||
| ๏ ถึงฉนวนดำหนักน้ำ | ในสินธุ์ | ||
| งามเงื่อนไพชยนต์อินทร์ | เอี่ยมฟ้า | ||
| นฤนารถประพาศวาริน | รมเยศ | ||
| มีที่ฝ่ายในหน้า | สนุกนิล้ำเหลือเกษม ฯ | ||
| ๓๔ | |||
| ๏ ถวิลกาลกติกะมาศเมื้อ | ลอยกะทง | ||
| เคยพี่ภาอรอนงค์ | นุชน้อง | ||
| เที่ยวชมกระทงบง | ประทีปดอก ไม้นา | ||
| แสงบุหลันส่องต้อง | ภักตร์เพี้ยงเพ็ญแข ฯ | ||
| ๓๕ | |||
| ๏ วัดระฆังฝ่งงฟากโพ้น | ชลธาร | ||
| คิดระฆังเสียงขาน | คู่ฆ้อง | ||
| ยามสมสมรมาลย์ | สดับศับท์ ระฆังนา | ||
| พลางพี่โลมลาน้อง | รีบร้างปางอรุณ ฯ | ||
| ๓๖ | |||
| ๏ ท่าพระเชิญพระขึ้น | หึงกาล | ||
| ชื่อก็ปรากฏนาน | เหมาะหมั้น | ||
| แต่คำแม่ปัติญาณ | กับพี่ ณะแม่ | ||
| จงอยู่ถ้าเสน่ห์นั้น | อย่ารู้ลืมหลง ฯ | ||
| ๓๗ | |||
| ๏ วัดมหาธาตุชื่อตั้ง | เถลองนาม | ||
| สังฆราชสถิตย์อาราม | เขตร์นั้น | ||
| เป็นปิ่นแก่สงฆ์สยาม | ยศยิ่ง ยงเอย | ||
| ขอพระเตชกางกั้น | คู่ข้อยคนเดียว ฯ | ||
| ๓๘ | |||
| ๏ มาดลฉนวนน้ำพระ | บัณฑูร ประทับเฮย | ||
| ตำหนักก็ร้างแรมสูญ | เสื่อมเศร้า | ||
| เสมอแดพี่อาดูร | เด็ดสวาดิ์ มาแม่ | ||
| ชมแต่ชื่อต่างเจ้า | จากแล้วแลหาย ฯ | ||
| ๓๙ | |||
| ๏ วงงน่าคิดหน้านุช | นวลฉม หอมเฮย | ||
| งามเนตรเนตรขำคม | แช่มช้อย | ||
| บังเงาพี่ประลองชม | ขวัญข่วน พี่นา | ||
| รอยนขานิ้วน้อย | ติดเนื้อมาชม ฯ | ||
| ๔๐ | |||
| ๏ วงงหลังเลอนาถโอ้ | อนิจจัง | ||
| ไร้ราชผู้ผ่านวงง | วิบัติสิ้น | ||
| ถวิลนุชแม่เนาหลัง | ลับเนตร พี่เอย | ||
| ร้างคู่ดูจักดิ้น | ประดาษเพี้ยงวงงหลัง ฯ | ||
| ๔๑ | |||
| ๏ เห็นวงงร้างคิดร้าง | แรมสมร แม่ฤๅ | ||
| ร้างเริศรักเรียมจร | จากน้อง | ||
| เจียรใจจักขานรอน | รนสวาดิ์ ราแม่ | ||
| หวลกลับคิดอายต้อง | ตัดน้ำใจจร ฯ | ||
| ๔๒ | |||
| ๏ ถับถึงบางกอกน้อย | นอนรบม | ||
| เรียมอยากกอกรักรม | ตรากตรึ้ง | ||
| วานกอกช่วยกอกรดม | ดูดอก เรียมเอย | ||
| กอกรักเรียมเหลือทึ้ง | ทอดทิ้งกอกถอน ฯ | ||
| ๔๓ | |||
| ๏ ปรานีสุดเสน่ห์น้อง | เนาวงง | ||
| สัดจักโศกสืบฟัง | ข่าวเศร้า | ||
| กรรแสงสุดจักหวัง | ใครปลอบ เปลื้องนา | ||
| แต่แม่เดียวจักเข้า | สู่ห้องสุดโหย ฯ | ||
| ๔๔ | |||
| ๏ รันทวยระทดท้อ | ถอนฤไทย | ||
| ทวีเทวศถวิลใน | อุระร้อน | ||
| ผ่าวผ่าวพิศม์พิสมัย | พิศม์ยิ่ง พิศม์นา | ||
| แสนโศกแสบทรวงสท้อน | แสบเศร้าเสียใจ ฯ | ||
| ๔๕ | |||
| ๏ โรงเรือเรียดฝั่งต้งง | ตาดู | ||
| ไชยกิ่งโขนขู | ท่านไว้ | ||
| วานเรือช่วยรับพธู | พลันพราก มาเฮย | ||
| เชอญร่วมนาเวศให้ | สว่างร้อนเรียมโรย ฯ | ||
| ๔๖ | |||
| ๏ เห็นเรือคิดแม่เมื้อ | เรือเก๋ง | ||
| เรียมรีบเรือตามเล็ง | ภักตร์น้อง | ||
| เนตรสบเนตรเรียมเขม็ง | เนตรนุช หลบนา | ||
| ศรสวาดิ์เนตรน้องต้อง | แทบสิ้นสมปรดี ฯ | ||
| ๔๗ | |||
| ๏ อัมรินทราวาสเพี้ยง | อัมรินทร์ สฤษดิ์ฤๅ | ||
| โสภาคย์พ่างภพอินทร์ | อาจอ้าง | ||
| ขอเดชสุชามบดินทร์ | พำนักนิ์ นุชแม่ | ||
| กำจัดดัษกรมล้าง | เหล่าชู้ชิงโฉม ฯ | ||
| ๔๘ | |||
| ๏ บ้านบุะบุะภาชนพ้อง | อุระภางค์ พี่เอย | ||
| ข่อนข่อนเพียงจักวาง | ชีพย์ม้วย | ||
| สูเอยพี่ไกลนาง | นับทุ่ม โมงแม่ | ||
| แม้แม่มาได้ด้วย | ดับร้อนข่อนหาย ฯ | ||
| ๔๙ | |||
| ๏ โอ้สายสุดสาวดิ์ล้ำ | เลอสมร พี่เอย | ||
| เรียมบ่วายอาวรณ์ | ว่างเว้น | ||
| ชมนักษัตร์ศศิธร | แทนภักตร์ แม่แม่ | ||
| น้ำเนตรคลอเนตรเร้น | ซ่อนหน้าจาบัลย์ ฯ | ||
| ๕๐ | |||
| ๏ วัดสุวรรณ์บรรโบสถ์ล้ำ | ลายสุวรรณ์ | ||
| กระจ่างแจ้งแสงจันทร์ | แจ่มจ้า | ||
| ถวิลภักตร์ภพิมลพรร | โณภาษ นาแม่ | ||
| ยามเมื่อผัดผิวหน้า | พิศหน้าชวนชม ฯ | ||
| ๕๑ | |||
| ๏ หอมพิกุลฉุนกลิ่นฟุ้ง | นาสา | ||
| เฉกกลิ่นบุหงายิหวา | ห่อให้ | ||
| รินรินกลิ่นมลิลา | หอมตระหลบ ลมเอย | ||
| เหมือนกลิ่นน้ำดอกไม้ | เทศแป้งขนิษฐ์ปรุง ฯ | ||
| ๕๒ | |||
| ๏ ชีประขาวนามชื่ออ้าง | ชีฉงน | ||
| ฤๅว่าชีสัปรดน | แต่กี้ | ||
| ชวนตาปะขาวซน | โลนลวก หอยแฮ | ||
| เหตุจึ่งปรากฏชี้ | ชื่อไว้สำคัญ ฯ | ||
| ๕๓ | |||
| ๏ ถวิลปางรเด่นคลั่งไคล้ | แอหนัง | ||
| เสมออกเรียมแรมวงง | คลั่งน้อง | ||
| ห่วงหน้าระวังหลัง | หลายห่วง ห่วงแฮ | ||
| ห่วงสุดห่วงห่างห้อง | ห่วงให้ใจโหย ฯ | ||
| ๕๔ | |||
| ๏ บางขุนนนชื่ออ้าง | แต่ปาง | ||
| รอยชื่อขุนนายบาง | บอกไว้ | ||
| ขุนเอยนิราศนาง | นอนเปลี่ยว มาพ่อ | ||
| ขุนช่วยบอกเยาวให้ | รีบร้อนตามเรียม ฯ | ||
| ๕๕ | |||
| ๏ เสียงนกกดกูดก้อง | เรียกนาง นกเอย | ||
| เสมออกตูแรมสุรางค์ | ร่ำไห้ | ||
| ถวิลวันละพันพาง | ชีพย์มอด ม้วยแฮ | ||
| แต่ทุกข์ทุกข์จนจะไข้ | คิดแล้วใจหาย ฯ | ||
| ๕๖ | |||
| ๏ บางผักหนามนึกเสี้ยน | ศัตรู นุชนา | ||
| เรียมบำราศเยาวยู | รยาตรแล้ว | ||
| อยู่หลังเกลือกปวงริปู | ปองเสน่ห์ | ||
| ใครจักกรรขนิษฐ์แผ้ว | แผกพ้นพาลไภย ฯ | ||
| ๕๗ | |||
| ๏ เห็นค้างคาวท่องท้อง | เวหา หนแฮ | ||
| แสวงรศผลเพลา | ค่ำคล้อย | ||
| เสมอพี่ลอบไปมา | สมเสน่ห์ นุชฤๅ | ||
| จอบรุ่งเรียมลาร้อย | ชั่งเต้าคืนสถาน ฯ | ||
| ๕๘ | |||
| ๏ บางบำหรุะเหมือนพี่ไร้ | บำรุง | ||
| จากสถิตย์สถานกรุง | กลิ่นสิ้น | ||
| เคยเนานุชปรนปรุง | สุคนธ์ส่ง พี่นา | ||
| มาตรากแดดลมริ้น | เริศร้างบำเรอห์ ฯ | ||
| ๕๙ | |||
| ๏ หอมปาหนันกลิ่นกล้ำ | กระหลบอวล หอมเฮย | ||
| เฉกเช่นแพรศรีนวล | นุชย้อม | ||
| หยิบผ้าห่มหอมชวน | ภาชื่น น่อยนา | ||
| ใจแม่สุดโอบอ้อม | ฝากผ้ามาแทน ฯ | ||
| ๖๐ | |||
| ๏ มาถึงศาลเจ้าที่ | ท้ายบาง | ||
| พลางพี่บ่นพนพลาง | พร่ำไว้ | ||
| จ้าวเอยช่วยระวังนาง | เนานิเวศน์ หลังนา | ||
| ท้งงสุดสายสวาดิ์ให้ | อยู่ห้องผ่องโฉม ฯ | ||
| ๖๑ | |||
| ๏ ลาจากศาลจ้าวล่อง | ชลที | ||
| ถึงวัดสุวรรณคีรี | เรียกอ้าง | ||
| ขอคุณพระชินศรี | สรวมจิตร์ น้องนา | ||
| แน่นดุจศีขรง้าง | งัดรื้อฤๅไหว ฯ | ||
| ๖๒ | |||
| ๏ รุ่นเริ่มแรกรักชู้ | เชยชม | ||
| ฤๅห่อนเคยนิยม | อย่างนี้ | ||
| ชรอยแรงกุศลสม | เคยคู่ สร้างฤๅ | ||
| รักยิ่งรักกว่านี้ | มากชู้หลายเมีย ฯ | ||
| ๖๓ | |||
| ๏ บางรมาดนามแม้นมาท | หมายมิตร | ||
| ประมาณสี่ห้าปีคิด | มาทน้อง | ||
| มาทนุชหนึ่งสุจริต | เรียมมาท | ||
| ห่อนมาทรักอื่นพ้อง | เฉพาะสร้อยสุดาเดียว ฯ | ||
| ๖๔ | |||
| ๏ เมอลดอกเบ็ญมาศแม้น | ผิวอนงค์ | ||
| เหลืองแม่เหลืองลออองค์ | อร่ามจ้า | ||
| งามรูปรัดเอวทรง | สมสุด สวยเอย | ||
| แป้งแม่ผัดผิวหน้า | ภักตรน้องผ่องนวล ฯ | ||
| ๖๕ | |||
| ๏ เรือถึงวัดไก่เตี้ย | ตาแสวง | ||
| หาไก่ป่าปู่แปลง | แต่กี้ | ||
| ภาลอลิลาศสมแพง | เพื่อนพี่ น้องนา | ||
| วานช่วยนำนุชชี้ | ช่องเต้าตามเรียม ฯ | ||
| ๖๖ | |||
| ๏ ถวิลลอราชคลั่งไคล้ | ใหลหลง | ||
| ถึงเพื่อนแพงสององค์ | พี่น้อง | ||
| เสมอพี่คลั่งไคล้พวง | หวังสุด สวาดิ์นา | ||
| รักฤสมเสน่ห์น้อง | ขัดค้างขวางเชิง ฯ | ||
| ๖๗ | |||
| ๏ วัดท่าถวิลถ้านุช | วันจร จากเอย | ||
| ถ้าจัดสั่งสารสมร | แม่แคล้ว | ||
| ถ้าถ้าแต่ทินกร | ยังเที่ยง | ||
| จนล่วงสายัณห์แล้ว | สุดถ้าลาอนงค์ ฯ | ||
| ๖๘ | |||
| ๏ หน้าวัดต้นโศกขึ้น | สาขา | ||
| เห็นโสกพฤกษ์ยิ่งพา | โศกเศร้า | ||
| พิศใบอ่อนโสกปรา | กฏเช่น สไบแม่ | ||
| ฝากเมื่อวันเรียมเต้า | บอกเบื้องโศกสมร ฯ | ||
| ๖๙ | |||
| ๏ วัดน้อยนึกแน่งน้อย | ทรงนาง | ||
| โฉมนุชสุดสำอาง | สอาดเนื้อ | ||
| งามทรงสบสรรพางค์ | เพ็ญลักษณ เลอศแฮ | ||
| ควรภิรมย์รศเกื้อ | กอดไว้หว่างทรวง ฯ | ||
| ๗๐ | |||
| ๏ สพานวัดไม้สวาดขึ้น | รุงรัง | ||
| เหมือนพี่มุ่งสวาดิ์หวัง | แน่งน้อย | ||
| สวาดต้นพิศพึงชัง | ใช่สวาดิ์ เรียมแม่ | ||
| สวาดิ์พี่หวังสวาดิ์คล้อย | คลาศแคล้วสวาดิ์คลา ฯ | ||
| ๗๑ | |||
| ๏ สวนแดนมาลุด้าว | แดนสวน | ||
| ถวิลบ่วายรำจวน | จิตร์ไหม้ | ||
| เห็นสวนคิดใคร่ชวน | สมรเที่ยว สวนแม่ | ||
| แม้ไม่ขัดมาได้ | หยุดค้างสวนชม ฯ | ||
| ๗๒ | |||
| ๏ เสนาะห์เสียงจักรจั่นแจ้ว | จับใจ | ||
| หวาดว่าเสียงทรามไวย | หวีดร้อง | ||
| ผวาปลอบเปล่าหฤไทย | ทุกข์เทวศ ถวิลแม่ | ||
| หลงเรียกรับขวัญน้อง | นิ่มเนื้อนฤมล ฯ | ||
| ๗๓ | |||
| ๏ วัดพิกุลฉุนคิดคล้าย | พิกุลมา ไลยเลย | ||
| นงนุชสุดเสน่หา | แม่ร้อย | ||
| ถุงยาสูบใส่บุหงา | ผจงส่ง เรียมฤๅ | ||
| ฉมชื่นหื่นหายลห้อย | เสื่อมสิ้นเสาวคนธ์ ฯ | ||
| ๗๔ | |||
| ๏ ถวิลรศยามเมื่อนร้าง | แรมขวัญ เนตรฤๅ | ||
| ริกริกฤๅดียรร | ยั่วเย้า | ||
| พิกุลพิกันกรร | ณิกาเกษ แก้วเอย | ||
| แม้แม่โดยสดวกเต้า | พี่ชี้ชวนชม ฯ | ||
| ๗๕ | |||
| ๏ บางขวางขวางขัดห้าม | ฤๅไฉน | ||
| ขวางบ่ให้ครรไลย | ละน้อง | ||
| จักคืนลาจักไคล | ใดแน่ ไฉนนา | ||
| ถวิลยิ่งวุ่นขุ่นข้อง | ขัดค้านการกุศล ฯ | ||
| ๗๖ | |||
| ๏ ริ้วริ้วเรือวิ่งน้ำ | ใจคลอ | ||
| เร็วแต่เรือเรียมรอ | เรียดคุ้ง | ||
| ตนจากแต่จิตร์ขอ | เนาเพื่อน แม่นา | ||
| นอนบ่เปนนอนสดุ้ง | เด็ดน้ำใจจร ฯ | ||
| ๗๗ | |||
| ๏ มาลุศาลเจ้าปาก | บางสนาม | ||
| สนามเล่นสิ่งใดถาม | ห่อนแจ้ง | ||
| เทพารักษ์แถลงความ | บอกหน่อย หนึ่งพ่อ | ||
| สนามสนุกนิ์เรียมแล้ง | ขาดเศร้าเซาเขษม ฯ | ||
| ๗๘ | |||
| ๏ ศาลสถิตศักดิ์สิทธิ์ท้าว | เทพา พ่อฤๅ | ||
| เชิญผดุงกานดา | แม่ด้วย | ||
| ใครอย่าริเร่อมตุนา | หงันแม่ อีกแม่ | ||
| แม้หลุดสุดมือม้วย | สวาดิ์แล้วเผาศาล ฯ | ||
| ๗๙ | |||
| ๏ วัดเกษนึกเกษน้อง | นงพงา พี่เอย | ||
| หอมยิ่งหอมบุหงา | ตระหลบฟุ้ง | ||
| ยามแนบนุชนิทรา | รมย์รื่น รวยแม่ | ||
| กลิ่นตระหลบอบมุ้ง | ห่อนสิ้นกลิ่นหอม ฯ | ||
| ๘๐ | |||
| ๏ สงสารสมรเกษแก้ว | กานดา พี่เอย | ||
| ยามนิโยคเยาวชายา | อยู่ห้อง | ||
| จักไห้จักโหยหา | หายชื่น แล้วแม่ | ||
| ใครจักถ่อมถนอมน้อง | แนบเนื้อนวลองค์ ฯ | ||
| ๘๑ | |||
| ๏ วัดชลอคิดใคร่จ้าง | คนจร | ||
| ไปลอบชลอบรรฐรณ์ | แท่นน้อง | ||
| มาร่วมที่เรือนอน | แนบหน่อย หนึ่งนา | ||
| คิดบ่สมคิดข้อง | ขัดแค้นคำชลอ ฯ | ||
| ๘๒ | |||
| ๏ ฉิวฉิวลมพัดชื้อ | เชยทรวง | ||
| หนาวนอกกำเดาดวง | จิตร์เศร้า | ||
| ตากตนประดาษตวง | เตอมเทวศ มาแม่ | ||
| ลมพัดเพียงพิศม์เร้า | อกสท้านสุดทน ฯ | ||
| ๘๓ | |||
| ๏ บางสีทองชื่อพ้อง | แพรศรี ทองแม่ | ||
| หนังไก่พุดตานมี | แก่เอ้ง | ||
| ภอใจห่มตาปี | ไปปะ ย่อยนา | ||
| เห็นดอกดวงเต่งเต้ง | ติดต้องตาเรียม ฯ | ||
| ๘๔ | |||
| ๏ รฤกทรงสภักน้อง | รัญจวน ใจเอย | ||
| พลางพี่หยิบศรีนวล | ขนิษฐ์ให้ | ||
| คลุมองค์ยิ่งหอมหวล | ยวลเสน่ห์ นุชนา | ||
| ได้แก่แพรเคล้นไคล้ | คลี่เคล้าคลึงชม ฯ | ||
| ๘๕ | |||
| ๏ บางอ้อยช้างเฉกอ้อย | อบปรุง | ||
| คิดแม่เคยบำรุง | ทุกครั้ง | ||
| งามเครื่องปรักผูกถุง | อรเทียบ ไว้แม่ | ||
| ยามจากรักแรมท้งง | รศอ้อยอบปรุง ฯ | ||
| ๘๖ | |||
| ๏ ถวิลบางอ้อยช้างชื่อ | เรียมฟัง | ||
| ฤๅว่าพลายแรมพงง | เผื่อนกว้าง | ||
| เสมือนอกพี่แรมวงง | ถวิลสวาดิ์ วายฤๅ | ||
| ช้างก็พลัดพงงก็ร้าง | พี่ก็ร้างแรมอนงค์ ฯ | ||
| ๘๗ | |||
| ๏ ดลวัดสักน้อยน่งง | อนาถใจ | ||
| น้อยศักดิ์จึ่งโศกใน | อกอึ้ง | ||
| เจ็บรักจากรักไกล | กลอยเสน่ห์ มาแม่ | ||
| โศกไม่น้อยหน้าตรึ้ง | ตรากตรึ้งทรวงเสมอ ฯ | ||
| ๘๘ | |||
| ๏ หอมโศกยิ่งโศกเศร้า | อึมครึม | ||
| จิตร์พี่เพ้อพำพึม | พร่ำพร้อง | ||
| สดับเสียงวิหคคระหึม | หวลสวัสดิ์ | ||
| ถวิลแต่ทุกข์เทวศต้อง | นิราศร้างแรมชม ฯ | ||
| ๘๙ | |||
| ๏ แก้วฟ้าอาวาศไว้ | สมญา วัดฤๅ | ||
| เฉกชื่อแก้วขนิษฐา | พี่ร้าง | ||
| แก้วทิพย์เทียบแก้วตา | ตูเพรอศ กว่าแฮ | ||
| แก้วทั่วฟ้าหล้าอ้าง | เปรียบได้ไป่เสมอ ฯ | ||
| ๙๐ | |||
| ๏ เห็นพวงแก้วช่อช้อย | เลวงฉม | ||
| เฉกกลิ่นแก้วเรียมภิรมย์ | รศรู้ | ||
| แก้วเองพี่ขอชม | ภอชื่น ใจนา | ||
| แทนกลิ่นแก้วนุชรู้ | ที่ร้างแรมเกษม ฯ | ||
| ๙๑ | |||
| ๏ บางขนุนขนุนหนึ่งต้น | ผลดก | ||
| ผลละผลใหญ่ยก | หนักตึ้ง | ||
| เหมือนทุกข์ที่ทับอก | เออาตม์ มาแม่ | ||
| แรมรักหนักอกอึ้ง | ปลดปล้ำทำไฉน ฯ | ||
| ๙๒ | |||
| ๏ ขนุนหนามแต่นอกเนื้อ | ในหวาน | ||
| เฉกเช่นหญิงรูปประมาณ | ห่อนพริ้ง | ||
| แต่รู้จักประกอปการ | กิจสัต ตรีนา | ||
| ชายฤหน่ายเสน่ห์ทิ้ง | ทอดน้องนางแหนง ฯ | ||
| ๙๓ | |||
| ๏ บ้านกระเบื้องนามกระเบื้องบอก | ดำบล | ||
| ไยกระเบื้องบยล | อย่างอ้าง | ||
| เฉกโฉมนุชนฤมล | ติดเนตร มาแม่ | ||
| ไยบ่ยลเยาวร้าง | เนตรไร้ไป่เห็น ฯ | ||
| ๙๔ | |||
| ๏ ทำไฉนจะได้มิตร | มาชม | ||
| ภอค่อยคลายอารมณ์ | ร่านเร้า | ||
| แสนทุกข์สุดทุกข์รทม | ถมอก อยู่เอย | ||
| กว่าจักกลับคืนเข้า | เขตรน้องยังนาน ฯ | ||
| ๙๕ | |||
| ๏ บางกร่างกร่างต้นใหญ่ | ไป่มี | ||
| ยลแต่ไกรริมนที | ร่มสอ้าน | ||
| ควรภาพงาลี | ลาเล่น ร่มฤๅ | ||
| กร่างแต่อ้างนามบ้าน | บอกไว้ไป่สม ฯ | ||
| ๙๖ | |||
| ๏ เรียมจากเสาวภาคย์สร้อย | โกสุม | ||
| เจ็บอุระรึงรุม | เร่าเร้า | ||
| เปรียบเปลวอัคนีประชุม | เผาผ่าว อกเอย | ||
| วันละวันครันเศร้า | กว่าร้อยคราครวญ ฯ | ||
| ๙๗ | |||
| ๏ ขุนกองรอยชื่อเจ้า | ของบาง | ||
| ตูจักถามอย่าพลาง | เร่งพร้อง | ||
| ยังไกลฤใกล้ทาง | ประทมพระ สถูปพ่อ | ||
| เรียมด่วนคืนถนอมน้อง | จักช้าฤๅเร็ว ฯ | ||
| ๙๘ | |||
| ๏ ถามใครใครห่อนแจ้ง | กิจจา | ||
| ภอเสื่อมโศกในอุรา | คล่องคล้อง | ||
| คิดได้แม่มานา | เวศร่วม เรียมแม่ | ||
| ยามพี่พร่ำแม่พร้อง | พร่ำพร้องภาเกษม ฯ | ||
| ๙๙ | |||
| ๏ ถึงบ้านจีนเจ๊กจ้อ | เจรจา | ||
| เหล่าเจ๊กเคียงภรรยา | หยอกเย้า | ||
| เรียมเจ็บจากสมรมา | พลัดคู่ | ||
| อายกับเจ๊กจิตร์เศร้า | โศกสท้อนทรวงสเทือน ฯ | ||
| ๑๐๐ | |||
| ๏ นาวาคลาท่องท้อง | แถวชล มารคเฮย | ||
| หลายล่วงบางดำบล | เคลื่อนคล้อย | ||
| หวลโหยห่างนฤมล | มาเปลี่ยว อกเอย | ||
| โศกยิ่งสุมทรวงสร้อย | หลั่งล้นชลไนย ฯ | ||
| ๑๐๑ | |||
| ๏ บางนายไกรชื่อบ้าน | นายไกร ทองฤๅ | ||
| นามบ่หายตนประไลย | ลับลี้ | ||
| ไกรเอยพระเวทไว | วานน่อย หนึ่งพ่อ | ||
| เคยเรียกกุมภีล์กี้ | เรียกน้องลองมนตร์ ฯ | ||
| ๑๐๒ | |||
| ๏ จำจรจำจากเจ้า | จอมขวัญ | ||
| พิไรรักร่ำรำพรรณ | พรากชู้ | ||
| กี่คืนจักคืนครร | ไลยสู่ สมนา | ||
| ช้าฤเร็วฤๅรู้ | เร่งร้อนใจถวิล ฯ | ||
| ๑๐๓ | |||
| ๏ อุทยานขานชื่อให้ | ใครชม ชื่นเอย | ||
| ยามวิโยคเยาวกรม | จิตร์ช้ำ | ||
| อุระเรียมระบอมระบม | ทุกขทุ่ม ทับนา | ||
| ใจจะฟกอกจะขว้ำ | ชื่นได้ฉันใด ฯ | ||
| ๑๐๔ | |||
| ๏ บุญใดดาลได้ประสบ | ภบกัน | ||
| บาปสิ่งใดดลทัน | จึ่งร้าง | ||
| จำเรียมนิราจรัล | แรมทุเรศ ราแม่ | ||
| บุญก่อบาปเกื้อบ้าง | แบ่งให้เห็นผล ฯ | ||
| ๑๐๕ | |||
| ๏ บางรนกนึกอนาถโอ้ | เอองค์ | ||
| ไยบ่เห็นนกลง | แหล่งนี้ | ||
| ยินแต่ชื่อนกคง | คำเรียก บางนา | ||
| นกก็ร้างเรียมก็ลี้ | ลับน้องนางมา ฯ | ||
| ๑๐๖ | |||
| ๏ คำนึงเสน่ห์นกแก้ว | กานดา พี่เอย | ||
| เคยหมอบรับพจนา | พี่พร้อง | ||
| ยามเรียมวิโยคอรอา | ดูรเปลี่ยว มาแม่ | ||
| นกนุชจักเนาห้อง | น่งงไห้นอนโหย ฯ | ||
| ๑๐๗ | |||
| ๏ คูเวียงใครขุดไว้ | เป็นคู | ||
| เวียงบ่พบพานดู | เปล่าอ้าง | ||
| เหมือนเรียมนิราศพธู | ลับเนตร มาแม่ | ||
| ชมแต่นามอ้างว้าง | อกว้าอาวรณ์ ฯ | ||
| ๑๐๘ | |||
| ๏ นอนเปลี่ยวเหลียวฝ่ายซ้าย | ขวาแล | ||
| เห็นแต่สายสินธุ์กระแส | เชี่ยวคว้าง | ||
| บสบสุดาแด | ดาลเทวศ | ||
| ถวิลนิรารศร้าง | เร่งร้อนรุมทรวง ฯ | ||
| ๑๐๙ | |||
| ๏ วัดโบสถ์โบสถ์ก่อไว้ | แต่ปาง | ||
| คิดคู่ภักตร์นวลนาง | โบดแป้ง | ||
| พิศภักตร์ผ่องผิวปราง | เปล่งปลั่ง ปลื้มนา | ||
| นวลบ่ร้างรู้แล้ง | พิลาศล้ำนวลจันทร์ ฯ | ||
| ๑๑๐ | |||
| ๏ คำนึงนุชอยู่ร้งง | แรมวงง | ||
| จักซื่อสนิทเนาหลัง | ห่อนรู้ | ||
| ยังคงต่อสัจจัง | จริงแน่ ไฉนนา | ||
| ฤๅแม่หลงลมชู้ | ชื่นแล้วลืมเรียม ฯ | ||
| ๑๑๑ | |||
| ๏ วัดหลวงคิดคู่ร้าง | เวียงหลวง | ||
| ร้างศุขสิ่งเกษมทรวง | เสื่อมสิ้น | ||
| มาเดียวอดูรดวง | แดเด็ด สวาดิ์แม่ | ||
| ยามดึกสดุ้งยุงริ้น | เหลือบล้อมตอมกวน ฯ | ||
| ๑๑๒ | |||
| ๏ เล็งรกำลำสละเกี้ยว | กอแกม | ||
| รกำคละสละหนามแหลม | เหน็บสล้าง | ||
| เสมออกอาตม์มาแรม | บำราศ สมรฤๅ | ||
| รกำอุระสละรักร้าย | เร่ร้อนนอนเรือ ฯ | ||
| ๑๑๓ | |||
| ๏ บางม่วงคิดม่วงน้อง | นางฝาน | ||
| จัดประจงใส่จาน | จอกแก้ว | ||
| รฦกรศสวายหวาน | วายโอษฐ์ พี่เอย | ||
| เห็นแต่บางม่วงแคล้ว | พี่คล้อยเรือคลา ฯ | ||
| ๑๑๔ | |||
| ๏ เมอลไม้ม่วงที่ท้าย | ทางบาง | ||
| เหมือนหนึ่งนามนุชนาง | ม่วงน้อง | ||
| พิศผลม่วงกลพาง | พิศคู่ ถันนา | ||
| ยามพี่โลมลูบต้อง | เต่งเต้าเต็มทรวง ฯ | ||
| ๑๑๕ | |||
| ๏ ถึงศาลอารักษ์ซ้าย | ทางจร | ||
| เรียมแวะบวงบนวอน | เทพยไท้ | ||
| ตูข้านิราสมร | เสมอชีพ นี้นา | ||
| ขอฝากสุดสวาดิ์ให้ | ห่างร้างอันตราย ฯ | ||
| ๑๑๖ | |||
| ๏ แสนถวิลสุดสวาดิ์เพี้ยง | หฤๅไทย พี่เอย | ||
| แสนยากยากรักใคร | เท่าน้อง | ||
| แสนทุกข์ทุกข์คราใด | ฤๅทุกข์ ถึงเลย | ||
| แสนโศกสุดโศกพ้อง | พี่พ้นทนทาน ฯ | ||
| ๑๑๗ | |||
| ๏ ถึงด่านชาวด่านต้งง | ตามอง เรือแฮ | ||
| ฤๅห่อนเห็นสิ่งของ | ราษฎร์ค้า | ||
| ยลเครื่องย่ทเครื่องทอง | ต่างตื่น ตระหนกเอย | ||
| เรือวิ่งเรียมหวาดว้า | เหว่ว้างวังเวง ฯ | ||
| ๑๑๘ | |||
| ๏ เห็นตาเหลวปักไว้ | สำคัญ | ||
| คุ้มด่านเผด็จไภยัน | อย่าข้อง | ||
| เรียมแรมนิราศขวัญ | เนตรลับ เนตรเอย | ||
| วานช่วยเกียจกรรป้อง | ศึกชู้ชิงเชย ฯ | ||
| ๑๑๙ | |||
| ๏ บางใหญ่ใหญ่เท่านี้ | ไหนปาน | ||
| รักพี่ใหญ่ฤประมาณ | ใหญ่แท้ | ||
| ดินฟ้าทั่วนทีธาร | ใหญ่เท่า ไฉนฤๅ | ||
| รักแม่สุดใหญ่แล้ | ใหญ่ล้ำรำพรร ฯ | ||
| ๑๒๐ | |||
| ๏ ไคลไคลนาเวศร้อน | เรวพาย | ||
| พลางพี่คำนึงสาย | สวาดิ์เศร้า | ||
| บเหือดบหายวาย | วางเทวศ | ||
| พายเร่งพี่เร่งเร้า | รุ่มร้อนรัญจวน ฯ | ||
| ๑๒๑ | |||
| ๏ วัดพระอินทร์ชื่ออ้าง | อินทร์ไตร ตรึงษ์ฤๅ | ||
| ฤๅว่าองค์สหัสไนย | เศกสร้าง | ||
| เรียมถวิลสุดสายใจ | จิตร์ร่วม รักแม่ | ||
| อินทร์ช่วยเศกเรียมบ้าง | คู่น้องครองวัง ฯ | ||
| ๑๒๒ | |||
| ๏ ยามดึกนึกเสน่ห์น้อง | นอนครวญ | ||
| กำสรดสุดกำศรวญ | หมื่นไหม้ | ||
| โอ้นิ่มอนงค์นวล | เนานิเวศน์ ไฉนนา | ||
| สุขฤทุกข์ขุกไข้ | ขุ่นข้องหมองกระมล ฯ | ||
| ๑๒๓ | |||
| ๏ โรงภาษีแต่งต้งง | ตามตะเกียง | ||
| เรียมล่วงเรือมาเคียง | แค่บ้าน | ||
| ยลหญิงหมอบมุ่งเมียง | มือพัด วีนา | ||
| เรียมยิ่งแสนโศกสท้าน | อุระร้างห่างโฉม ฯ | ||
| ๑๒๔ | |||
| ๏ เห็นแต่เพียงเจ๊กเจ้า | ภาษี | ||
| ยังบ่ขาดนารี | นั่งน้อม | ||
| เรียมฤๅสัตรีมี | อเนกนับ เนืองนา | ||
| มานิราศขาดห้ามห้อม | ห่อนให้หายกระสัน ฯ | ||
| ๑๒๕ | |||
| ๏ ถึงวัดส้มเกลี้ยงที่ | กลางทาง | ||
| ถวิลเมื่อเที่ยวสวนบาง | แต่กี้ | ||
| เคยพาคณานาง | ไปสู่ สวนเอย | ||
| เรียมชักชวนชมชี้ | เก็บส้มสอยแสวง ฯ | ||
| ๑๒๖ | |||
| ๏ จนสามยามเสศแล้ว | ลืมหลับ | ||
| ก่นแต่ข้อนทรวงกลับ | กลอกกลิ้ง | ||
| ดาวเดือนก็เลื่อนลับ | วลาหก หาวเฮย | ||
| ยิ่งทุกข์ถอนฤๅไทยทิ้ง | ทอดแท้ทรมาน ฯ | ||
| ๑๒๗ | |||
| ๏ เห็นเดือนเตือนจิตร์ให้ | โหยหา นุชเอย | ||
| ยามนิราศสมรมา | ลับแล้ว | ||
| คิดยามเมื่อยังปรา | กฎสถิตย์ สถานฤๅ | ||
| เคยเสนาะห์สำเนียงแก้ว | เกษน้องนางวอน ฯ | ||
| ๑๒๘ | |||
| ๏ บางโสนคิดโสนน้อย | เรือนงาม | ||
| เคยประโคมทุ่มยาม | ค่ำเช้า | ||
| มโหรีดุริยางค์ทราม | สวาดิ์ฝึก ฝนแม่ | ||
| เห็นแต่โสนนอนเศร้า | สุดเศร้าเรียมคนึง ฯ | ||
| ๑๒๙ | |||
| ๏ บางเชือกเดอมเชือกคล้อง | คชสาร | ||
| เชือกอยู่ด้าวใดวาน | สักน้อย | ||
| ช่วยพันธ์ผูกรักสมาน | สมรมิ่ง ไว้แม่ | ||
| จงอย่าสร่างสวาดิ์ข้อย | เคร่าถ้าคืนสม ฯ | ||
| ๑๓๐ | |||
| ๏ เห็นรักกับจากขึ้น | เคียงกัน | ||
| ถวิลเช่นจากรักรัน | ทดแท้ | ||
| รักจากพรากทรวงศัลย์ | แสนเทวศ | ||
| จากรักหนักอกแก้ | กอบให้เบาไฉน ฯ | ||
| ๑๓๑ | |||
| ๏ ทางโยงโยงเชือกร้งง | เรือจร | ||
| เรือก็ล่วงลุขนอน | นับร้อย | ||
| รักเรียมที่ติดดอน | ดาลสวาดิ์ อยู่แม่ | ||
| ไฉนจักฉุดโยงคล้อย | เคลื่อนเข้าคลองทรวง ฯ | ||
| ๑๓๒ | |||
| ๏ อาวรณ์นอนนั่งเศร้า | กระสันทรวง | ||
| โศกจี่ฤๅดีดวง | รด่าวดิ้น | ||
| ดูใดยิ่งเตือนตวง | เติมแต่ ทุกข์นา | ||
| เคยชื่นขาดเชยสิ้น | เสื่อมน้ำใจเขษม ฯ | ||
| ๑๓๓ | |||
| ๏ ลิวลิวลุะแหล่งด้าว | ศาลา กลางเฮย | ||
| เป็นที่พักนาวา | ออกเข้า | ||
| เรือราษฎร์เรียบเรียงรดา | ดูสนุกนิ์ สนานแฮ | ||
| แลบ่ลืมจิตร์เศร้า | จากสร้อยสูญเขษม ฯ | ||
| ๑๓๔ | |||
| ๏ ถวิลศรีสุดาอยู่ว้าง | ไป่วาง ใจนา | ||
| ประยุรญาติยังบยกนาง | นุญาตให้ | ||
| ฉวยใครแซรกผ่ากลาง | ขอสู่ สมรแม่ | ||
| เรียมกลับเกลือกเรอศไร้ | ชีพร้างฤๅคง ฯ | ||
| ๑๓๕ | |||
| ๏ ถึงดงทิ้งถ่อนไห้ | โหยหวล | ||
| ทิ้งนุชไว้ไป่ควร | ประหมาทแท้ | ||
| ยิ่งคิดยิ่งรัญจวน | ใจจ่อ นุชนา | ||
| ใครล่วงลอบลักแล้ | เล่ห์ล้วงดวงใจ ฯ | ||
| ๑๓๖ | |||
| ๏ พินิจทิ้งถ่อนต้น | ตอรอญ | ||
| เฉกเช่นไม่ตรีทอน | ทอดกลิ้ง | ||
| ยลอย่างพฤกษดงดอน | ดาลเทวศ | ||
| เหมือนพี่ทิ้งแม่ทิ้ง | ท่อยทิ้งเขษมสอง ฯ | ||
| ๑๓๗ | |||
| ๏ ย่านซื่อตรหล่งล่งโล้ง | แลตรง | ||
| เหมือนพี่ซื่อต่ออนงค์ | นุชนั้น | ||
| อยู่หลังนุชจงคง | สัตย์ซื่อ เรียมนา | ||
| ซื่อต่อซื่อสัตย์กั้น | เกียจพ้นพาลไภย ฯ | ||
| ๑๓๘ | |||
| ๏ ลรรลุงเหลืออดกลั้น | กัลหาย | ||
| รักบ่รางว่างวาย | ครุ่นครั้ง | ||
| นอนนั่งนึกเสน่ห์สาย | สมรสุด สวาดิ์เอย | ||
| ครู่หนึ่งพึงหย่อนย้งง | หยุดได้ไป่มี ฯ | ||
| ๑๓๙ | |||
| ๏ ลุลานตากฟ้าฝ่งง | นที โน้นนา | ||
| ภอรุ่งสุริยรังษี | สว่างแจ้ง | ||
| ตากฟ้าเช่นตากรวี | แสงส่อง อกเอย | ||
| อกพี่หิวโหยแห้ง | ห่างน้องหมองทรวง ฯ | ||
| ๑๔๐ | |||
| ๏ มาดลด่านน่านน้ำ | นองสาย ชลเอย | ||
| ตลาดด่านภาษีนาย | นอบไหว้ | ||
| นำเนื่องเครื่องของถวาย | อเนกนับ สิ่งนา | ||
| แฟงฟักผักผลไม้ | อีกอ้อยตาลหวาน ฯ | ||
| ๑๔๑ | |||
| ๏ รับของคนึงแน่งน้อย | อนงค์นวล | ||
| แม้แม่มาจักชวน | ชื่นพร้อง | ||
| เป็นเพื่อนสำรวล | บำราศ โศกนา | ||
| ดูแต่เดียวเหลียวน้อง | ลับหน้าหาหาย ฯ | ||
| ๑๔๒ | |||
| ๏ เรียมจากจรจวบบ้าน | บางนาง เกร็งเอย | ||
| เกร็งแต่นามนึกบาง | รูปสร้อย | ||
| โฉมแม่พิศอย่างกลาง | ฤๅพ่วง ผอมนา | ||
| เกร็งบ่เกร็งร่างน้อย | ประหนึ่งอ้างนางเกร็ง ฯ | ||
| ๑๔๓ | |||
| ๏ งามภักตร์งามพิศน้อง | งามผิว | ||
| โฉมแม่งามดุจปลิว | จากฟ้า | ||
| งามนิ้วหัตถ์จิ๋วมหริว | เรียวรัด นาแม่ | ||
| งามโอษฐ์เมื่ออรอ้า | ออกเอื้อนสารเสนอ ฯ | ||
| ๑๔๔ | |||
| ๏ งิ้วรายรายงิ้วเรียด | เรียงริม เฉนียรฤๅ | ||
| ดอกดั่งศรีทับทิม | แถบจ้า | ||
| คิดอรอ่าองค์ถนิม | ภรณ์ผ่อง ผิวเอย | ||
| ศรีจับศรีนวลหน้า | เนตรหน้าจับศรี ฯ | ||
| ๑๔๕ | |||
| ๏ แรมชมเรียมแต่ซ้ำ | ชำงือ | ||
| รุมรุ่มอุระฤๅ | สร่างเศร้า | ||
| โศกทรวงนี่หนักคือ | เขาทุ่ม ทับเฮย | ||
| รอาอ่อนศรโศกเร้า | เร่งร้อนแรงรุม ฯ | ||
| ๑๔๖ | |||
| ๏ บ้านลาวแลเหลือบล้วน | ลาวกาว | ||
| เต็มแต่ลาวพุงขาว | โคตรเชื้อ | ||
| พิศภักตร์พวกหญิงลาว | ประโลมเนตร โหดเฮย | ||
| ดูบ่มีอเคื้อ | คู่เท้าธุลีนาง ฯ | ||
| ๑๔๗ | |||
| ๏ เล็งลาวรุ่นรุ่นล้วน | สาวสาว | ||
| ล้วนนุ่งซิ่นถุงลาว | จืดจ้าน | ||
| หน้าตาก็ขาวขาว | เขินเคอะ คะแฮ | ||
| ดูเบื่อดูคี่คร้าน | คร่ำไห้หาสมร ฯ | ||
| ๑๔๘ | |||
| ๏ สำปทวนประเทศนี้ | นามคลอง แลฤๅ | ||
| คิดใคร่ทำปทวนสนอง | เสน่ห์สร้อย | ||
| ประทับประทวนสอง | สมสู่ กันนา | ||
| รับประทวนธุระน้อย | หนึ่งจ้างเขียนประทวน ฯ | ||
| ๑๔๙ | |||
| ๏ ถวิลทวนคราวครั้งเมื่อ | สอดสาร เสน่ห์นา | ||
| ก่นแต่เที่ยวสื่อสมาน | ห่อนเว้น | ||
| ไป่ต่อตอบพจมาน | สักฉบับ เลยแม่ | ||
| สงวนศักดิ์ปิดรักเร้น | ห่อนให้ใครหยาม ฯ | ||
| ๑๕๐ | |||
| ๏ ท่านานาใกล้หลิ่ง | แลเห็น | ||
| ชนพวกชาวนาเข็น | ฟ่อนเข้า | ||
| คำนึงพอูลเอ็น | ดูอยู่ เดียวแม่ | ||
| แม้แม่ตามเรียมเต้า | จักชี้ชมนา ฯ | ||
| ๑๕๑ | |||
| ๏ เรียมเมอลทิวท่งท้อง | นาทัง ทั่วเอย | ||
| เห็นแต่ชาวนาประนัง | นวดเข้า | ||
| มอมแมมคราบไคลตรัง | ตราติด ตนแฮ | ||
| ชมห่อนชื่นใจเศร้า | เสน่ห์น้องเนาเวียง ฯ | ||
| ๑๕๒ | |||
| ๏ เรียมลุโรงเล่าแล้ว | ลอยเรือ | ||
| กลิ่นเล่ากำจรเจือ | จิตร์กลุ้ม | ||
| เมารักพี่เมาเหลือ | เมาเล่า อีกเอย | ||
| เมามืดดินฟ้าคลุ้ม | คลั่งเคล้าฤๅคลาย ฯ | ||
| ๑๕๓ | |||
| ๏ เมาเล่าฮึกฮักให้ | เฮฮา | ||
| เมาถั่วโปมักภา | สัปปลี้ | ||
| เมายศยิ่งยศหา | ฤๅเหือด หยิ่งแฮ | ||
| เมารักเช่นพี่นี้ | นั่งเพ้อนอนพึม ฯ | ||
| ๑๕๔ | |||
| ๏ ถับถึงบางแก้วถิ่น | ธานี | ||
| เสนอชื่อนครไชยศรี | ท่านต้งง | ||
| ขวาแขวงแห่งนที | คลองหนึ่ง แวะนา | ||
| เรียมเร่งเรือฤๅย้งง | ด่วนเลี้ยวคลองไคล ฯ | ||
| ๑๕๕ | |||
| ๏ คลาคลามาเคลื่อนคล้อย | คลองบาง แก้วนา | ||
| ทุกข์พี่พรากพรัดนาง | หนุ่มเหน้า | ||
| อาวรณ์ห่อนจืดจาง | ใจจี่ โศกเฮย | ||
| กลืนแต่ทุกข์แทนเข้า | คั่งแค้นคาคอ ฯ | ||
| ๑๕๖ | |||
| ๏ ดลวัดปากน้ำนึก | ในกระมล | ||
| วานปากน้ำยุบล | บอกน้อง | ||
| เรียมนิราศนุชมาทน | ทุกขเทวศ ทวีเอย | ||
| ปากบ่รับเรียมพร้อง | พร่ำเพ้อวอนวาน ฯ | ||
| ๑๕๗ | |||
| ๏ ยินนามรียกปากน้ำ | เรียมถวิล | ||
| ถึงโอษฐ์อรยุพิน | พี่พร้อง | ||
| งามโอษฐ์ดั่งกินริน | ไรเรียบ โอษฐ์แม่ | ||
| ยลแต่ปากน้ำพ้อง | ชื่อเพี้ยงโอษฐ์สมร ฯ | ||
| ๑๕๘ | |||
| ๏ โพเตี้ยโพแต่ครั้ง | พญาพาล | ||
| มล้างบิดรวายปราณ | ปลูกไว้ | ||
| มหาโพธิ์ก็พิกาล | ติดต่ำ เตี้ยแฮ | ||
| เหตุจึ่งปรากฏให้ | หากแจ้งผลกรรม ฯ | ||
| ๑๕๙ | |||
| ๏ พญาพาลปิตุฆาฎแท้ | กรรมถึง เห็นเฮย | ||
| รักพี่กรรมใดดึง | เด็ดมล้าง | ||
| ดลเรียมนิรารึง | โศกรัก มาแม่ | ||
| ถวิลบ่เห็นกรรมร้าง | เร่งเศร้าทรวงกระสัน ฯ | ||
| ๑๖๐ | |||
| ๏ วัดไทรไทเทพยท้าว | เทพา รักษ์ฤๅ | ||
| อุ้มอนิรุทธ์สมอุษา | สร่างเศร้า | ||
| เรียมบำราศสมรอา | ดูรปรดาษ เดียวพ่อ | ||
| เชิญช่วยอุ้มอรเต้า | สู่ข้อยคอยสม ฯ | ||
| ๑๖๑ | |||
| ๏ ถวิลไทอนิรุทธ์ครั้ง | สมอุษา | ||
| เสมอพี่ลอบสมยิหวา | หับห้อง | ||
| อรุณกลับสู่คฤหา | หอมจับ ทรวงเอย | ||
| หวลคนึงนุชน้อง | แนบเนื้อนวลถนอม ฯ | ||
| ๑๖๒ | |||
| ๏ ลุศาลจ้าวจ้าวอยู่ | สึงศาล | ||
| จ้าวอยู่เดียวกันดาร | คู่เคล้า | ||
| เหมือนเรียมนิราสถาน | เดียวเด็ด สวาดิ์พ่อ | ||
| ไร้นุชสุดสมรเศร้า | โศกไหม้ใจหมอง ฯ | ||
| ๑๖๓ | |||
| ๏ อารักษ์ยังไร้คู่ | อยู่เดียว | ||
| เรียมก็ไร้คู่เหลียว | ว่างว้าง | ||
| ถวิลทุกข์คู่กันเจียว | จริงเทียบ เสมอนา | ||
| อารักษ์กับเรียมอ้าง | อกร้าวราวกัน ฯ | ||
| ๑๖๔ | |||
| ๏ วัดบางแก้วแก้วที่ | ไหนมี | ||
| เห็นแต่ดงเทพี | รกเรื้อ | ||
| ตรีดอกดุจแพรศรี | อรห่ม หอมนา | ||
| ถวิลภิรมย์รศเกื้อ | กอดแก้วกลกัน ฯ | ||
| ๑๖๕ | |||
| ๏ พิศเทพีที่คุ้ง | ควรแสยง | ||
| ยลแต่หนามตามแขยง | นึกขยั้น | ||
| เทพีที่เมอลแสวง | หมายสวาดิ์ | ||
| พิศใช่เทพีอั้น | อกโอ้เทพี ฯ | ||
| ๑๖๖ | |||
| ๏ วัดสิงห์สิงห์สถิตย์เบื้อง | โบสถ์บรร | ||
| สิงห์ก็สิงสำคัญ | เขตรคุ้ง | ||
| เรียมแรมสถานขวัญ | เนตรแต่ กายแม่ | ||
| ใจพี่สิงสู่มุ้ง | แม่หมั้นสมรเสมอ ฯ | ||
| ๑๖๗ | |||
| ๏ อาดูรภูลเทวศร้อน | อุระครวญ | ||
| สุดโศกสุดกำศรวญ | สุดเศร้า | ||
| ดูใดบ่ดูชวน | จิตรชื่น เลยเอย | ||
| ตั้งแต่จากคู่เคล้า | คลั่งคลุ้มสติเฟือน ฯ | ||
| ๑๖๘ | |||
| ๏ วัดท่าท่าวัดร้าง | โรยชน | ||
| เปลี่ยวบ่เห็นสักคน | อาบน้ำ | ||
| เหมือนมาเปลี่ยวสกนธ์ทน | ทุกข์ทับ อกเอย | ||
| เปลี่ยวจิตรปลิดทุกข์ปล้ำ | ปลดเปลื้องเปลืองไฉน ฯ | ||
| ๑๖๙ | |||
| ๏ ใจหนึ่งนึกหน้าบ่าย | บูชิต สถูปเอย | ||
| ใจหนึ่งคืนหลังคิด | สู่ห้อง | ||
| บ่ตกบ่ลงจิตร | คนึงแน่ ไหนนา | ||
| บุญยิ่งสิ่งสนุกนิ์ต้อง | ตัดผ้ายฝ่ายกุศล ฯ | ||
| ๑๗๐ | |||
| ๏ วัดน้อยเหมือนนึกน้อย | ใจเอง | ||
| ยังบ่สิทธิ์คิดยำเยง | ญาติน้อง | ||
| จะภาพงาเกรง | ใจจึ่ง โศกนา | ||
| จัดโทษใครไป่ต้อง | นิ่งน้อยใจตน ฯ | ||
| ๑๗๑ | |||
| ๏ น้อยใจไป่จวบแท้ | ทางความ | ||
| ตรองแต่เดอมดูงาม | อยู่แล้ว | ||
| จักภาสุดาตาม | ใจขัด ขวางนา | ||
| ยังบ่เอออวยแก้ว | ติดเต้าตามไฉน ฯ | ||
| ๑๗๒ | |||
| ๏ ดลท่าพเนียดจับช้าง | แต่บรรพ์ | ||
| เหตุ์เพราะตามพังพลัน | ถูกคล้อง | ||
| ถวิลวันพี่จรจรัล | ลอบสู่ สถานแม่ | ||
| เจียรจะจับเรียมต้อง | แอบเร้นสูตแฝง ฯ | ||
| ๑๗๓ | |||
| ๏ สงสารคชเรศร้าง | กิริณี | ||
| ก่อนแต่น้องสุชลตี | อกร้อง | ||
| เสมอเรียมนิราศศรี | ศุภลักษณ์ มาแม่ | ||
| เทวศบ่วาลถวิลน้อง | อนาถน้ำตากระเด็น ฯ | ||
| ๑๗๔ | |||
| ๏ ท่าช้างรอยท่าข้าม | โขลงตรง นี้นา | ||
| พลายเถื่อนติดโขลงหลง | โลภเคล้า | ||
| คิดคู่กับตูคง | เคียงเทียบ กันนา | ||
| หลงแต่กามกวนเร้า | รุ่มร้อนฤๅโรย ฯ | ||
| ๑๗๕ | |||
| ๏ เรียมร้างห่างแนบน้อง | นานวัน | ||
| ครวญคร่ำกำศรวญศัลย์ | คลั่งคลุ้ม | ||
| เสมอแม้นคชเมามัน | มึนสวาดิ์ | ||
| มันตกอกกลัดกลุ้ม | จิตรบ้าบ่นกระหึม ฯ | ||
| ๑๗๖ | |||
| ๏ ห้วยตโกเดอมห้วยเหตุ | เภตรา | ||
| บันทุกตกั่วเกรียบมา | ล่มไว้ | ||
| จึ่งบัญญัติสมญา | ห้วยตะ กั่วแฮ | ||
| คนทุกวันนี้ให้ | ชื่อห้วยตโกแปลง ฯ | ||
| ๑๗๗ | |||
| ๏ หวลถวิลสุดสวาดิ์เว้น | วายสงวน นุชเอย | ||
| จักห่วงฤๅจักหวล | ห่อนรู้ | ||
| บางยังกลับแปรปรวน | แปลงเปลี่ยน ไปแม่ | ||
| รักเกลือกยักรักชู้ | เฉกห้วยตโกกลาย ฯ | ||
| ๑๗๘ | |||
| ๏ มาดลด้าวเขตรบ้าน | ธรรมสา ลาเอย | ||
| เป็นที่ประชุมเมธา | แต่กี้ | ||
| แก้วิมุติปัญหา | แห่งราช | ||
| ชื่ออยู่ชั่วเดี๋ยวนี้ | เนิ่นช้าถาวร ฯ | ||
| ๑๗๙ | |||
| ๏ แสนรทมกรมอกอั้น | รอิดรอา | ||
| เหลือทุกข์ทนเวทนา | ขัดค้าง | ||
| แต่เรียมจากสมรมา | วันครึ่ง คืนแม่ | ||
| ดุจสักสิบปีร้าง | รักน้องแรมนาน ฯ | ||
| ๑๘๐ | |||
| ๏ มาเดี่ยวเปลี่ยวอกโอ้ | อาทวา | ||
| คนึงนุชสุดเสนหา | ห่างห้อง | ||
| กี่คืนจักคืนคลา | ยังเย่า เยือนแม่ | ||
| เชยชิดจุมพิตน้อง | แนบเนื้อนวลถนอม ฯ | ||
| ๑๘๑ | |||
| ๏ วงงเวงวิเวกอ้า | อางขนาง | ||
| วงงคนึงหน่ายนาง | คู่เคล้า | ||
| วงงเอยอีกสักปาง | ใดนิวัต วงงนา | ||
| วงงจักเยือกเย็นเช้า | ค่ำถ้าคืนถึง ฯ | ||
| ๑๘๒ | |||
| ๏ แว่วแว่วดุเหว่าซั้น | เสียงหวาน | ||
| ถวิลเมื่อเนาสถิตย์สถาน | ถิ่นน้อง | ||
| เคยสดับศับท์รฆังขาน | กลองพิฆาฎ รุ่งแฮ | ||
| เนาป่ากานกซร้อง | ศับท์ทั้งทรวงกระสัน ฯ | ||
| ๑๘๓ | |||
| ๏ ครวญครวญจวนรุ่งเร้า | รังษี สูริยแฮ | ||
| เสียงไก่กาสกุณี | พร่ำพร้อง | ||
| พวกนายไพร่เปรมปรี | ประสงค์สู่ สถูปเอย | ||
| รีบเร่งรี้พลซร้อง | แซร่สิ้นเสร็จขบวน ฯ | ||
| ๑๘๔ | |||
| ๏ ชาวช้างผูกช้างเทียบ | คชสาร | ||
| ประทับรับหมอควาญ | นอบน้อม | ||
| เสร็จเสพย์โภชนาหาร | เสร็จสู่ คชแฮ | ||
| เถลิงคเชนทรไพร่ห้อม | แห่หน้าหลังหลาม ฯ | ||
| ๑๘๕ | |||
| ๏ ถวิลรเด่นเทวศร้าง | หมันหยา | ||
| โศกรักแรมจินตหรา | เร่าร้อน | ||
| อนงค์นางสการวา | ตีสุด สวาดิ์เอย | ||
| รฦกรเด่นหมันหยาข้อน | อกไห้ดุจเรียม ฯ | ||
| ๑๘๖ | |||
| ๏ เนาในกูปนั่งกั้ง | เอองค์ | ||
| เดินดัดวนัศแดนดง | ดื่นไม้ | ||
| มาโพนประพาศพง | พฤกษ์พราก สมรนา | ||
| เรียมจักชมเฌอให้ | ชื่นชี้ใครชม ฯ | ||
| ๑๘๗ | |||
| ๏ แม้แม่มาด้วยพี่ | เป็นสอง | ||
| จักมุ่งจักเมอลมอง | แมกสล้าง | ||
| ชี้ชวนชื่นชมผอง | พรรลอก หลายแฮ | ||
| น้องจักชวนชมบ้าง | พี่บ้างชมชวน ฯ | ||
| ๑๘๘ | |||
| ๏ โฉมหอมหอมยิ่งไม้ | ดอกหอม | ||
| กลิ่นยิ่งกลิ่นประยงพยอม | รศเร้า | ||
| รฦกกลิ่นเกษแก้มตรอม | ทวีเทวศ ถึงแม่ | ||
| ฉุนกลิ่นบุหงาภาเศร้า | โศกซ้ำกำศรวญ ฯ | ||
| ๑๘๙ | |||
| ๏ ดอกซ่อนชู้รฤกชู้ | เอกองค์ | ||
| ชู้มากหมื่นพันอนงค์ | ห่อนแม้น | ||
| ศรีเสาวภาคย์พิมลทรง | สวยสุด สวาดิ์นา | ||
| โกรธเท่าโกรธแสนแค้น | สบหน้าภาเขษม ฯ | ||
| ๑๙๐ | |||
| ๏ ลำดวนอวลอบฟุ้ง | สุคนธ์ขจร | ||
| คนึงกลิ่นลำดวนอร | อบเนื้อ | ||
| นมสวรรค์นึกนมสมร | เคยอุ่น อกเอย | ||
| หวลภิรมย์รศเกื้อ | กลิ่นกล้ำลำดวน ฯ | ||
| ๑๙๑ | |||
| ๏ ชมพยอมชูช่อคล้อย | ชวนถวิล | ||
| กลพยอมอรยุพิน | พี่พ้อง | ||
| โฉมเจ้าดุจกินริน | ไกรลาศ นาแม่ | ||
| จากนุชป่านนี้น้อง | เนื่องน้ำตาคลอ ฯ | ||
| ๑๙๒ | |||
| ๏ นางแย้มเฉกเช่นแย้ม | เนาสถาน | ||
| เคยหยอกยิ้มแย้มหวาน | เสนาะถ้อย | ||
| ใช้ชิดชอบการงาน | ทุกสิ่ง สรรพ์เอย | ||
| ป่านฉะนี้จะละห้อย | หอบไห้โหยหา ฯ | ||
| ๑๙๓ | |||
| ๏ สาวหยุดหยุดคชย้งง | ยลกล | ||
| สาวใช่สาวหยุดยล | หย่อมไม้ | ||
| สาวเอยบ่เห็นหน | ใดหยุด | ||
| จักสั่งสารสาวให้ | สื่อแจ้งทรวงสาว ฯ | ||
| ๑๙๔ | |||
| ๏ บุนนากนึกนากน้อง | เนาวงง | ||
| จักละห้อยคอยฟัง | ข่าวเศร้า | ||
| นุชเอยใช่จะรัง | เกียจเกี่ยง ไฉนนา | ||
| จงค่อยอยู่เถิดเจ้า | จากเจ้าจำใจ ฯ | ||
| ๑๙๕ | |||
| ๏ อบเชยเชยกลิ่นกล้ำ | กลางทาง | ||
| ถวิลว่าอบเชยนาง | ชื่อนี้ | ||
| เรียมโดยพนาพลาง | เชยช่อ เฌอเอย | ||
| เชยใช่อบเชยชี้ | ชื่อพ้องอบเชย ฯ | ||
| ๑๙๖ | |||
| ๏ ชเอมเฌออ้างชื่อ | ชวนชม | ||
| เฉกเช่นเอมเรียมนิยม | หยอกเย้า | ||
| กรรณ์เกษเนตรขำคม | คิดชื่น ใจนา | ||
| เอมจักอยู่เดียวเศร้า | โศกหน้าตาหมอง ฯ | ||
| ๑๙๗ | |||
| ๏ สารภีนึกหนุ่มหน้า | สารภี | ||
| กรรเจียกเพ็ชร์รย้ามี | ห่วงห้อย | ||
| ประดับหูอยู่ตาปี | สมภักตร์ แม่แม่ | ||
| นิ้วนุชใส่แหวนน้อย | เพ็ชร์พริ้งเพราตา ฯ | ||
| ๑๙๘ | |||
| ๏ พิศพรรณสรรพมิ่งไม้ | ชายดง | ||
| ชี้ชื่อพ้องนามอนงค์ | นิ่งเศร้า | ||
| รฦกอรเอกองค์ | สุดสวาดิ์ ยิ่งนา | ||
| ทวีเทวศรุมอุรเร้า | รักร้อนรนทรวง ฯ | ||
| ๑๙๙ | |||
| ๏ เรียมยินมยุเรศร้อง | เรียกนาง ยูงเอย | ||
| ฟังยิ่งเสียวอุรภางค์ | ผ่าวเศร้า | ||
| โอ้แต่สัตว์ยังคราง | ครวญใคร่ กันนา | ||
| เสมอพี่แรมเสน่ห์เต้า | แต่ตั้งครวญสมร ฯ | ||
| ๒๐๐ | |||
| ๏ โนรีเนารักน้อง | รัวเสียง | ||
| นกคุ่มแนบคางเคียง | คู่เคล้า | ||
| รักนานร่ายนางเรียง | เรียกเพื่อน | ||
| กระจาบบรูจับเปล้า | จิกปล้อนพลอนผล ฯ | ||
| ๒๐๑ | |||
| ๏ โมงเมียงแมกม่วงไม้ | มองเมียง | ||
| ยางเหยียบยอดยางเยีย | ยาตรเยื้อง | ||
| คลิ้งโคลงคล่ำคล้าเคลีย | คลอคล่อ | ||
| แอ่นแอ่นอกแอบเอื้อง | ออกเอื้องอึงอล ฯ | ||
| ๒๐๒ | |||
| ๏ อัญชันแอบซุ่มซุ้ม | อัญชัน | ||
| แก้วจับแก้ววันพรรณ | ดอกแก้ว | ||
| หกโหนกิ่งเหียงหัน | หาหก | ||
| นกพริกจับพริกแล้ว | โลดเต้นตามเมีย ฯ | ||
| ๒๐๓ | |||
| ๏ ตลิงปลิงปลิงปลูกต้งง | รังเรียง | ||
| รังแน่นรังนานเสียง | แซร่อื้อ | ||
| คบแคคับแคเคียง | คู่พลอด กันนา | ||
| โมงแมกเค้าโมงยื้อ | ยอดโย้โผบิน ฯ | ||
| ๒๐๔ | |||
| ๏ ตับคาคาคาบแคล้ว | คลารัง | ||
| กระลุมพุกกระลุมภูผัง | พักพร้อง | ||
| กระทุ่มกระทาประนัง | ศัพท์แซร่ | ||
| แก้วเกาะกิ่งแก้วซร้อง | สื่อถ้อยแถลงสาร ฯ | ||
| ๒๐๕ | |||
| ๏ กรรไภยกระพ้อพรั่ง | หรูลง | ||
| หงษ์เห็จหามหาหงษ์ | แห่งไหล้ | ||
| รวังไพรร่อนรวังพง | ไพรเพรียก พร้องแฮ | ||
| ไผ่สู่พงไผ่ไซร้ | ปีกป้อนเหยื่อกัน ฯ | ||
| ๒๐๖ | |||
| ๏ เห็นวิหคนกไม้ | ไป่เพลิน | ||
| ขับคชย่างบาทสเทิน | เร่งเร้า | ||
| ถึงพนัศพนมเนิน | สถูปพระ ประทมแม่ | ||
| ประทับช้างต่างเข้า | สู่เบื้องบันได ฯ | ||
| ๒๐๗ | |||
| ๏ ขึ้นบนลานพระแล้ว | ปรีดา | ||
| จุดธูปเทียนบูชา | ทุกผู้ | ||
| แต่เรียมนึกปราถนา | จักเสี่ยง เทียนเฮย | ||
| หวังจิตร์คิดใคร่รู้ | ร่วมได้ฤๅเสีย ฯ | ||
| ๒๐๘ | |||
| ๏ จุดเทียนสองเล่มแล้ว | อธิฐาน | ||
| แม้จักได้วิวาหการ | กับน้อง | ||
| จงเรืองโรจเสมอสมาน | ทังคู่ เทียนแฮ | ||
| หากห่อนได้ร่วมห้อง | ดับสิ้นแสงสูญ ฯ | ||
| ๒๐๙ | |||
| ๏ เห็นเทียนเรืองรุ่งเร้า | รัศมี | ||
| จิตร์ยิ่งเกิดยินดี | แก่กล้า | ||
| ดั่งได้ร่วมภิรมย์ศรี | สุดสวาดิ์ แล้วเอย | ||
| ถึงมาทแม้นเร็วช้า | เชื่อได้โดยทาย ฯ | ||
| ๒๑๐ | |||
| ๏ กำสรวลศรีปราชญ์ทั้ง | ทวาทศ มาศฤๅ | ||
| อีกพิพิธสาลีพจน์ | พร่ำพร้อง | ||
| ตรังนิราศนรินทร์รจ | เรขเรื่อง ครวญพ่อ | ||
| สารโศกเรียมแรมน้อง | ยิ่งถ้อยทังมวญ ฯ | ||
| ๒๑๑ | |||
| ๏ ซึ่งนิพนธ์นิราศร้าง | แรมสถาน | ||
| ไป่ลักเทียบคำบุราณ | อื่นอ้าง | ||
| สริรักษรวบรวมสาร | รจเรข เรื่องเอย | ||
| ประสงค์แต่จริงจิตร์ร้าง | รักให้ขนิษฐ์ฟัง ฯ | ||
| ๒๑๒ | |||
| ๏ เสร็จเรื่องนิราศร้าง | แรมสมร | ||
| นิพนธ์พจนกลกลอน | กล่าวแกล้ง | ||
| เฉลิมพระเกียรติอดิศร | เกษมกุฎิ สยามแฮ | ||
| กับจักให้อรแจ้ง | เรื่องร้างไปประทม ฯ | ||
| ๒๑๓ | |||
| ๏ วันเสาร์สิบห้าค่ำ | ศุกปักษ์ | ||
| กติกมาศมเมียศกนัก | ษัตรอ้าง | ||
| พันร้อยฉะนวุติศัก | ราชจวบ จุลนา | ||
| ปางแรกบำราศ | เรอศไร้ไกลสถาน ฯ | ||
| ๒๑๔ | |||
| ๏ บันลุสิบค่ำขึ้น | ชิวา วารเฮย | ||
| บุษยมาศในพรรษา | แสะนั้น | ||
| นิพนธ์พจนรศสารา | นิราศเรื่อง นี้ฤๅ | ||
| สัมฤทธิ์สฤษดิฤๅขั้น | ขวบค้างโทถึง ฯ | ||
| ๒๑๕ | |||
| ๏ กรมวงษาสนิจผู้ | ปรีชา เชี่ยวแฮ | ||
| เรียบรจเรขกถา | เพราะพร้อง | ||
| เนืองเนกคณเมธา | ทุกทั่ว อ่านเอย | ||
| ควรจักยอยศซร้อง | แซ่ซั้นสรรเสริญ ฯ | ||
เชิงอรรถ
ที่มา
ประชุมนิราศคำโคลง รวบรวมโดย พ. ณ. ประมวลมารค พิมพ์ครั้งแรก กันยายน ๒๕๑๓ แพร่พิทยา
