หลักฐานที่พูดถึงประเพณี วัฒนธรรมที่เกี่ยวกับเรื่องผี การบูชาผีของสังคมคนไทยภาคกลางในสมัยอดีต (สุโขทัย-อยุธยา) มีอะไรบ้างคะทั้งที่ยังอยู่และที่หายไปแล้ว
อีกผีคือแม่ซื้อ ความเชื่อของแต่ละภาคในเรื่องนี้อาจจะแตกต่างกันไปบ้าง ในเรือนไทยเคยกล่าวถึงโดยเฉพาะแม่ซื้อของภาคกลางม.จ.หญิง พูนพิศมัย ดิศกุล ทรงพระนิพนธ์ เรื่องไว้ ทำขวัญ 3 วัน ไว้ในหนังสือ พิธีของทุกคน (สำนักพิมพ์เขษมบจจไม่รรณกิจ) ว่าเป็นประเพณีที่เชื่อถือกันมาแต่เดิม
ในสมัยที่เชื่อผี เชื่อกันว่ามนุษย์ที่เกิดมานี้ ผีเป็นผู้ปั้นรูปร่างลักษณะ แล้วคอยดักจับวิญญาณใส่ ให้มีชีวิต ก่อนส่งเข้าครรภ์มารดา ด้วยเหตุนี้ จึงเชื่อกันว่า ผีเป็นเจ้าของลูกมาก่อน
ฉะนั้น เมื่อถึงวันเกิด จึงเอาเด็กใส่กระด้งแกว่ง ถามว่า
“3 วันลูกผี 4 วันลูกคน ลูกของใคร มาเอาไปเน้อ”
แล้วก็จัดให้มีหญิงแก่คนหนึ่งเอาเบี้ย (ในสมัยนั้นใช้เบี้ยแทนสตางค์) เข้ามาเป็นผู้รับซื้อ
“ฉันรับซื้อ เป็นลูกของฉันเอง”
ผู้รับซื้อ จึงมีชื่อว่า “แม่ซื้อ” คือคนที่รับซื้อเด็กนั้นมาจากผีแล้ว ภายหลังเข้าใจปะปนกันไปว่า แม่ซื้อคือผีเอง
ในโองการแม่ซื้อ จารึกไว้ที่แผ่นหินวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม จัดตอนแม่ซื้อ
"...แม่ซื้อลางบางพรรณอยู่ในไส้ มักให้ร้องไห้ร้องคราง แม่ซื้อลางบางขวางอยู่ในสะดือ ทำให้อึดอื้อลงท้อง ให้สะอื้นร้องดิ้นรน แม่ซื้อลางบางก้นอยู่ในเศียรทำให้อาเจียนเสียงแห้งแหบ แม่ซื้อลางบางอยู่ในเนื้อ นอนสะดุ้งเพื่อร้องหวาดหวีด ผิวเลือดซีดกำเดา แม่ซื้อลางบางเนาในกระหม่อม มักให้ผอมร้องไห้มิหยุดเป็นซางผุดให้ตาแข็ง แม่ซื้อลางบางแฝงอยู่ในชงค์ มักให้ไหลหลงตกใจร้อง ตีนมือน่องเย็นเฉียบ แม่ซื้อลางบางเลียบอยู่ในเส้น มักให้เต้นสี่ตีนมือ บิดตัวอืออึดไปมา หวาดวายว่าหน้าเขียว" ให้จัดข้าวปลาสุราพร้อมเครื่องบัดพลีเชิญแม่ซื้อมารับเครื่องบัดพลี"
"..อย่าเย้ากุมารที่เกิดมา จะได้วัฒนาจำเริญ ขอเชิญท่านเอ็นดู ซึ่งเป็นผู้อุปถัมภ์ เราส่งข้าวน้ำปูปลา ขอให้สืบศาสนาอย่าเปล่าดาย เป็นชายจะได้เป็นสงฆ์ เป็ญหญิงคงได้เป็นชี รักษาศีลมีเมตตาจิต ... เราสู่ขอซื้อไว้ ให้เป็นเบี้ยสามสิบสาม ค่าตัวตามสินไถ่ ในสามวันเป็นลูกผี พ้นสีวันเป็นลูกคน ใช่ลูกของตนอย่าฝักใฝ่ เราให้รูปใหม่ไปต่างตัว จงไปชมชัวในรูปในบัตร โภชนาจัดเซ่นสวงเราบำบวงใช้หนี้แล้ว อย่าแผ้วพานไปมา กระทำสังเวยนานา ดุจดวงตราตีประทับกำกับท่านแต่วันนี้ไป.."
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๕๔ อธิบายคำว่า "แม่ซื้อ" คือ เทวดาหรือผีที่เชื่อกันว่าเป็นผู้ดูแลรักษาทารก บางทีก็เรียกว่า แม่วี"
ในโองการแม่ซื้อ ที่จารึกไว้บนแผ่นหินวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม ดูจะมีแม่ซื้ออยู่ ๒ พวก พวกแรกเป็นผีซึ่งตรงกันข้ามกับที่ท่านรอยอินอธิบาย คือแทนที่จะเป็นผีที่คอยดูแลเด็ก กลับทรมานเด็กให้เจ็บปวดเสียอย่างนั้น แม่ซื้อพวกที่สองคือคนที่จ่ายเงินเป็นค่าไถ่เด็กจากผี เพื่อเอามาดูแลเอง
เกี่ยวกับเรื่องผีกับเด็กเล็ก ในสมัยโบราณมีอีกความเชื่อหนึ่งคือเชื่อว่าผีมักจะชอบเอาเด็กที่น่ารักไปอยู่ด้วย ดังนั้นเวลาจะทักเด็กต้องหลอกผีโดยบอกว่าเด็กไม่น่ารักด้วยคำว่า "น่าเกลียดน่าชัง" ซึ่งเป็นรหัสรู้กันว่าหมายถึง "น่ารักน่าเอ็นดู" นั่นเอง
มาถึงสมัยปัจจุบันความเชื่อเรื่องผีลักพาเด็กดูจะเลือนไปแต่ยังมีร่องรอยให้เห็นอยู่ คำชมเด็กเล็กว่า "น่าเกลียดน่าชัง" จึงเลือนเป็น "น่ารักน่าชัง" คือ ยังติดคำหลอกผีว่า "น่าชัง" อยู่