ท่านผู้หญิงกลีบ มหิธร

[เทาชมพู]

   ท่านผู้หญิงเล่าว่า เมื่อมีข่าวว่าท่านจะได้รับพระราชทานตราจุลจอมเกล้า  เป็น "คุณหญิง" โดยสมบูรณ์   มีผู้มีพระคุณแสดงความเมตตาจะช่วยแต่งตัวเต็มยศให้ท่านถึง 3 ราย คือ
   1  พระองค์เจ้าอัจฉรพรรณี
   2  เจ้าจอมมารดาชุ่ม
   3  พระองค์เจ้านารีรัตนา และพระองค์เจ้าประดิษฐาสารี
   ทั้งนี้เป็นมาจากธรรมเนียมของเจ้านายฝ่ายในสมัยนั้น ว่าถ้าท่านมีญาติพี่น้องหรือพวกพ้องได้รับพระมหากรุณาธิคุณพระราชทานตราจุลจอมเกล้า  ก็ถือเป็นหน้าเป็นตาของเจ้านายด้วย  จึงจะมาช่วยแต่งตัวให้   การแต่งตัวในที่นี้ไม่ได้หมายความว่าเจ้านายเหล่านั้นจะมาช่วยสวมเสื้อนุ่งโจงกระเบนให้  แต่หมายถึงมากำกับให้แต่งตัวถูกแบบแผน     เพราะการแต่งกายในสมัยรัชกาลที่ 5 ที่อิทธิพลตะวันตกเข้ามาแล้ว เป็นการแต่งกายที่มีระเบียบแบบแผนละเอียดลออและประณีตมาก     จะผิดเพี้ยนหรือขาดตกบกพร่อง ไม่ครบถ้วน ไม่ได้เลย
   การแต่งกายเต็มยศของสตรีชั้นสูงคือสวมถุงเท้ายาวฉลุลวดลาย ตามแฟชั่นตะวันตก   รองเท้าส้นสูงหุ้มส้น   ผ้านุ่งโจงกระเบนเป็นผ้าไหมอย่างดี   เสื้อต้องเป็นเสื้อแพร แขนยาว คอตั้ง ติดริบบิ้น ตัวเสื้อต้องประดับลูกไม้อย่างงามเย็บด้วยฝีมือประณีต   ที่สำคัญคือคุณหญิงในยุคนั้นต้องมีแพรสะพายประกอบเครื่องราชอิสริยาภรณ์  เป็นสายสายสะพายแพรสีชมพูปักตราจุลจอมเกล้า  สะพายจากบ่าซ้ายลงมาถึงเอวขวาก็รวบเข้าด้วยกัน    แพรนี้ไม่ใช่ผืนแพรตรงๆ  แต่ตัดให้คอดและผายออกตรงกลาง  ตรงบ่าและตรงเอวคอดเข้าไป    ปักดิ้นและไหมเป็นรูปดวงตราจุลจอมเกล้าตรงชายสายสะพาย ชายละดวง  บนผืนแพรปักดิ้นเป็นอักษร จ.จ.จ. เป็นระยะตลอดผืน  
   ท่านผู้หญิงดุษฎีมาลาไม่ได้เล่าว่า แพรสะพายนั้นทางสำนักพระราชวังจัดหาให้  หรือว่าผู้ที่ได้รับพระราชทานเครื่องราชฯต้องมาปักกันเอง   เล่าแต่ว่าเป็นเครื่องยศที่โปรดเกล้าฯวางระเบียบไว้     แต่จะเป็นอย่างไหนก็ตาม   ก็ถือว่าการเป็นผู้รับตราฯในสมัยนั้น มีพิธีรีตองและการเตรียมตัวที่อลังการมาก

[เทาชมพู]

ปัญหาเรื่องใครจะมาแต่งตัวให้ท่านผู้หญิง ในเมื่อมีสตรีสูงศักดิ์ถึง 3 พระองค์และ 1 ท่านแสดงความจำนงพร้อมกัน    เจ้าจอมมารดาชุ่มเป็นคนตัดปัญหาให้ โดยขอให้ท่านผู้หญิงตกลงถวายหน้าที่นี้ให้พระองค์เจ้าอัจฉรพรรณี     
เจ้าจอมมารดาชุ่มท่านให้เหตุผลน่าฟังน่านับถืออย่างผู้ใหญ่มาก  ว่า ตัวท่านและพระองค์เจ้าอีก 2 พระองค์นั้น ยังไงก็ถือว่าท่านผู้หญิงกลีบเป็นญาติอยู่แล้ว  จะแต่งตัวหรือไม่แต่งตัวก็ยังเป็นญาติกันเช่นเดิม
ส่วนพระองค์เจ้าอัจฉรพรรณี ทรงเป็นพระเชษฐภคินีของกรมหลวงราชบุรีฯ เจ้านายโดยตรงของพระยาจักรปาณีฯ   หากว่าท่านผู้หญิงไม่รับพระเมตตา อาจจะน้อยพระทัยได้    ที่ละไว้ไม่ต้องพูดกันมากกว่านี้ก็คือ  เกรงว่าจะมีผลกระทบถึงพระยาจักรปาณีไม่มากก็น้อย

ก็ถือว่าผู้ใหญ่สมัยนั้นคิดอะไรกว้างไกลและรอบคอบ   ถึงเหตุการณ์อาจไม่ได้เกิดขึ้นอย่างที่กริ่งเกรง    แต่ป้องกันไว้ก่อนไม่ให้เกิดขึ้นได้ก็ดีกว่าปล่อยให้เกิดขึ้นแล้วมาแก้กันทีหลัง

[เพ็ญชมพู]

ที่สำคัญคือคุณหญิงในยุคนั้นต้องมีแพรสะพายประกอบเครื่องราชอิสริยาภรณ์  เป็นสายสายสะพายแพรสีชมพูปักตราจุลจอมเกล้า  สะพายจากบ่าซ้ายลงมาถึงเอวขวาก็รวบเข้าด้วยกัน    แพรนี้ไม่ใช่ผืนแพรตรงๆ  แต่ตัดให้คอดและผายออกตรงกลาง  ตรงบ่าและตรงเอวคอดเข้าไป    ปักดิ้นและไหมเป็นรูปดวงตราจุลจอมเกล้าตรงชายสายสะพาย ชายละดวง  บนผืนแพรปักดิ้นเป็นอักษร จ.จ.จ. เป็นระยะตลอดผืน 

รายละเอียดเรื่องแพรห่มสีชมพูมีอยู่ในพระราชบัญญัติเครื่องราชอิศริยาภรณ์สำหรับตระกูลจุลจอมเกล้า รัตนโกสินทร์ศก ๑๑๒ (ฝ่ายใน)

พระราชบัญญัติฯ มาตรา ๑๖ นั้นว่าดังนี้

“มาตรา ๑๖ เครื่องยศสำหรับสมาชิกฝ่ายในนั้น คือ

แพรห่มสีชมภูปักดิ้นเลื่อมลายทอง

ชั้นที่ ๑  ปักเป็นอักษร จ.๓ ตัวไขว้กันเป็นหย่อม กว้าง ๒ นิ้ว มีใบชัยพฤกษ์เป็นแหย่ง ชายผ้ามีรูปตราปฐมจุลจอมเกล้า

ชั้นที่ ๒  ปักลายอย่างเดียวกับที่ ๑ แต่หย่อมกว้างเพียงนิ้วกึ่ง ชายผ้าเป็นรูปตราวิเศษของทุติยจุลจอมเกล้า

ชั้นที่ ๓  ปักเป็นอักษร จ.๓ ตัว เป็นหย่อมกว้างนิ้วหนึ่ง ไม่มีแหย่ง ชายผ้าเป็นรูปดวงตราตติยจุลจอมเกล้า แต่กลางดวงตราเป็น จ.๓ ตัว แทนพระบรมรูป

ชั้นที่ ๔  ปักเป็นหย่อมอย่างชั้นที่ ๒ แต่หย่อมกว้างเพียงกึ่งนิ้ว เป็นดอกรายไป ชายผ้าเป็นรูปดวงตราจตุตถจุลจอมเกล้า แต่ใช้อักษร จ.๓ ตัวแทนพระบรมรูป”

[เทาชมพู]

  พิธีอีกอย่างหนึ่งที่คุณหญิงในสมัยนั้นต้องเข้าร่วม คือพิธีถือน้ำพระพิพัฒน์สัตยาของบรรดาข้าราชการ    ซึ่งมาล้มเลิกไปหลังเปลี่ยนแปลงการปกครองปี 2475    ในฐานะภรรยาเอก  คุณหญิงกลีบต้องสวมเสื้อขาวนุ่งผ้าขาว สะพายแพรปัก และประดับเครื่องราชอิสริยาภรณ์เต็มยศ    ตามสามีเข้าไปร่วมพิธีที่วัดพระศรีรัตนศาสดารามหรือวัดพระแก้ว     ในรัชกาลต่อมาก็โปรดเกล้าฯให้ย้ายไปทำพิธีที่พระที่นั่งไพศาลทักษิณ
   พิธีถือน้ำพระพิพัฒน์สัตยาในสมัยต้นรัตนโกสินทร์  เป็นพิธีที่มีสีสันอย่างหนึ่งคือ ภรรยาเอกนุ่งขาวห่มขาว  ส่วนภรรยาน้อยทั้งหลายแต่งสีต่างๆตามเข้าไปเป็นขบวนด้วย    เนื่องจากสังคมไทยไม่ได้กีดกันเมียน้อย  มีกฎหมายรองรับ     งานที่เมียหลวงพาเมียน้อยมาร่วมด้วยจึงกลายเป็นงานประกวดประขันกันอยู่ในที ว่าขบวนของท่านขุนนางคนใดดูโอ่อ่ากว่ากัน     เป็นหน้าที่เมียหลวงจะจัดหาเสื้อผ้าเครื่องประดับให้เหมาะสมกับนางเล็กๆของสามี อย่าให้อายบ้านอื่นได้
  แต่ในเรื่องนี้ ไม่ได้บรรยายว่าอนุภรรยาคนอื่นๆของเจ้าคุณจักรปาณีได้ติดตามขบวนเข้าไปด้วยหรือไม่      หรือว่ามีแต่คุณหญิงกลีบคนเดียว
  ในรัชกาลที่ 6 และ 7  ธรรมเนียมนุ่งขาวห่มขาวของสตรีบรรดาศักดิ์หมดไป   เปลี่ยนเป็นแต่งสีสันต่างๆแล้วแต่สมควร   

[เทาชมพู]

     ชะตาที่กำลังโชติช่วงเหมือนพลุของพระยาจักรปาณีและคุณหญิง จู่ๆก็มีอันตกวูบลงไปอย่างไม่มีใครนึกถึง  เมื่อเกิดคดี "พญาระกา" ขึ้น เป็นเหตุให้กรมหลวงราชบุรีฯทรงถวายบังคมลาออกจากราชการอย่างกะทันหัน     
(อ่านได้ที่กระทู้ เจ้าพระยามหิธร ค่ะ)
     เมื่อเจ้านายลาออกจากราชการ   พระยาจักรปาณีในฐานะผู้ใต้บังคับบัญชาก็ต้องลาออกไปด้วย  ทั้งๆที่ท่านไม่ได้เกี่ยวข้องกับต้นสายปลายเหตุ     เรื่องนี้เป็นเรื่องใหญ่โตชนิดดับอนาคตของท่านได้ในพริบตา   แม้ว่ากรมขุนศิริธัชสังกาศ เจ้านายที่ทรงพระเมตตาพระยาจักรปาณีมาก ได้เสด็จรีบรุดเข้ามาแก้ไขปัญหา ผ่อนหนักเป็นเบาได้ทันเวลา   อนาคตของพระยาจักรปาณีก็เหมือนแขวนอยู่บนเส้นด้าย จะขาดร่วงลงไปเมื่อใดก็ได้
    คุณหญิงกลีบในฐานะผู้บริหารกิจการครอบครัว  ก็เจอปัญหาหนักเฉพาะหน้าเข้าให้อย่างไม่นึกไม่ฝัน     เนื่องจากในสมัยนั้น  ครอบครัวข้าราชการอยู่ได้เพราะเงินเดือนหัวหน้าครอบครัว     ซึ่งมีมากพอจะเลี้ยงลูกเมียบริวารนับร้อยได้สบายๆ    ดีกว่าทำการค้าเสียอีก  เป็นที่มาของคำว่า "สิบพ่อค้าไม่เท่าพญาเลี้ยง"
     ถ้าหากว่าพ่อบ้านต้องออกจากราชการ ไม่มีเงินเดือน  ก็ถือว่าครอบครัวแทบจะสิ้นเนื้อประดาตัวลงในบัดนั้น      เพราะทรัพย์สินอื่นๆเช่นหุ้นล้านๆหุ้น หรือรีสอร์ทส่วนตัว  หรือที่ดินกลางใจเมืองราคาพันล้าน ยังไม่ถือกำเนิดในสังคมไทย   ที่ดินที่มีในสมัยนั้นก็มีเฉพาะเอาไว้ปลูกบ้านอยู่   หรือได้มรดกสวนจากบรรพบุรุษให้คนอื่นเช่าเดือนละไม่กี่สตางค์
    ดังนั้นเมื่อรายได้จากสามีทำท่าจะหมดลงในวันใดก็ได้     คุณหญิงกลีบก็ต้องขวนขวายหารายได้มาเลี้ยงลูก และบริวารในบ้านด้วยตัวเอง

[เทาชมพู]

เรื่องของเจ้าพระยามหิธร  ส่วนที่เกี่ยวกับ "พญาระกา"
http://www.reurnthai.com/index.php?topic=1190.15

[เพ็ญชมพู]

เพิ่มเติมจาก พันทิป 

คดีพญาระกา
http://topicstock.pantip.com/library/topicstock/2009/08/K8266277/K8266277.html

[Anna]

  พิธีอีกอย่างหนึ่งที่คุณหญิงในสมัยนั้นต้องเข้าร่วม คือพิธีถือน้ำพระพิพัฒน์สัตยาของบรรดาข้าราชการ    ซึ่งมาล้มเลิกไปหลังเปลี่ยนแปลงการปกครองปี 2475    ในฐานะภรรยาเอก  คุณหญิงกลีบต้องสวมเสื้อขาวนุ่งผ้าขาว สะพายแพรปัก และประดับเครื่องราชอิสริยาภรณ์เต็มยศ    ตามสามีเข้าไปร่วมพิธีที่วัดพระศรีรัตนศาสดารามหรือวัดพระแก้ว     ในรัชกาลต่อมาก็โปรดเกล้าฯให้ย้ายไปทำพิธีที่พระที่นั่งไพศาลทักษิณ
   พิธีถือน้ำพระพิพัฒน์สัตยาในสมัยต้นรัตนโกสินทร์  เป็นพิธีที่มีสีสันอย่างหนึ่งคือ ภรรยาเอกนุ่งขาวห่มขาว  ส่วนภรรยาน้อยทั้งหลายแต่งสีต่างๆตามเข้าไปเป็นขบวนด้วย    เนื่องจากสังคมไทยไม่ได้กีดกันเมียน้อย  มีกฎหมายรองรับ     งานที่เมียหลวงพาเมียน้อยมาร่วมด้วยจึงกลายเป็นงานประกวดประขันกันอยู่ในที ว่าขบวนของท่านขุนนางคนใดดูโอ่อ่ากว่ากัน     เป็นหน้าที่เมียหลวงจะจัดหาเสื้อผ้าเครื่องประดับให้เหมาะสมกับนางเล็กๆของสามี อย่าให้อายบ้านอื่นได้
  แต่ในเรื่องนี้ ไม่ได้บรรยายว่าอนุภรรยาคนอื่นๆของเจ้าคุณจักรปาณีได้ติดตามขบวนเข้าไปด้วยหรือไม่      หรือว่ามีแต่คุณหญิงกลีบคนเดียว
  ในรัชกาลที่ 6 และ 7  ธรรมเนียมนุ่งขาวห่มขาวของสตรีบรรดาศักดิ์หมดไป   เปลี่ยนเป็นแต่งสีสันต่างๆแล้วแต่สมควร   

นางเล็กๆนี่หมายถึงภรรยารอง อันดับ 1,2,3 ฯลฯ ถ้าเป็นเมียบ่าวก็ไม่อยู่ในสารบบนี้ใช่ไหมคะ

[เทาชมพู]

ถ้านางเย็นพ้นโทษ จบแฮปปี้เอนดิ้ง หลังเรื่องจบแล้ว    ก็มีสิทธิ์ตามคุณหญิงแย้มเข้าวังในพิธีนี้ได้ค่ะ

[Jalito]

ถ้านางเย็นพ้นโทษ จบแฮปปี้เอนดิ้ง หลังเรื่องจบแล้ว    ก็มีสิทธิ์ตามคุณหญิงแย้มเข้าวังในพิธีนี้ได้ค่ะ

นางเย็น-คุณหญิงแย้มไหน?
ชงมุขฟ้าแลบแบบนี้เกือบรับไม่อยู่
เหมือนจะรู้กันสองคนกะคุณแอนนา

[เทาชมพู]

ไม่รู้จักดูละครช่อง 7  ก็ตกยุคยังงี้ละค่ะ คุณ Jalito

[Jalito]

โดนเต็มๆเลยหนึ่งดอก
ทีวีเมืองเราตอนนี้ หลายช่องมาก 7สีเบอร์อะไรไม่รู้แล้วครับ
ละครนางทาส จัดกันบ่อยมาก แทบจะว่าปีเว้นปี
แต่ถ้านามผู้ประพันธ์ เชื่อได้เลยว่าคงอ้อมแอ้มตอบ
เชิญอาจารย์ต่อกระทู้ คุณหญิงกลีบ มหิธร เถอะครับ(เกือบจะพิมพ์เป็นคุณหญิงแย้มซะแล้ว)

[Jalito]

ท่านผู้หญิงกลีบ มหิธรครับ
ขออภัยครับที่ลดบรรดาศักดิ์ของท่าน ไม่ได้ตั้งใจ
มัวแต่ดูภาพคุณหญิงแย้มเพลินไป

[เทาชมพู]

     วิธีหารายได้ของคุณหญิงกลีบ ก็คือค้าขาย
     แต่มีข้อจำกัดว่า  ผู้หญิงในสมัยท่านถ้าไม่ได้มาจากตระกูลค้าขาย  มีห้างหรือร้านค้าของครอบครัวโดยตรงแล้ว ก็ไม่มีทางที่จะตั้งห้างตั้งร้านของตัวเองได้      คุณหญิงกลีบก็หวนนึกถึงวิธีการของเจ้าคุณเพ็ชรรัตน พ่อของสามีที่เคยแนะนำให้ท่านทำขนมขาย เพิ่มรายได้      ท่านก็เลือกหาสินค้าที่จะผลิตเองในบ้าน   ไปลงเอยที่ทำน้ำอบไทย  น้ำปรุง แป้งร่ำ แป้งนวล ขี้ผึ้งสีปาก และน้ำมันตานี  ล้วนแต่เป็นเครื่องสำอางที่สตรีไทยสมัยนั้นใช้กันประจำ   ทำวันละมากๆ ให้บริวารในบ้านหาบไปขายถึงวันละ 6 หาบ
   ละแวกที่อยู่แห่งใหม่นี้ นอกจากชาวบ้านสามเสนแล้วก็มีบ้านของขุนนางข้าราชการใหญ่ๆอยู่หลายบ้าน  และที่สำคัญคือพระราชวังดุสิตที่มีเจ้านายฝ่ายในทรงพำนักอยู่     เมื่อบริวารนำเครื่องสำอางฝีมือชาววังเก่าอย่างท่านไปขาย    ทั้งชาวบ้านและชาววังก็พากันอุดหนุน   เพิ่มรายได้ให้ทางบ้านพอให้คลายวิตกไปได้

 

[เทาชมพู]

   ชะตาของพระยาจักรปาณีค่อยดีขึ้นเมื่อผลัดเปลี่ยนรัชกาลใหม่     ท่านย้ายจากตำแหน่งปลัดทูลฉลองไปเป็นกรรมการศาลฎีกา ซึ่งสมัยนั้นเป็นศาลที่รับผิดชอบโดยตรงต่อองค์พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว      เจ้าคุณทำหน้าที่อย่างฉลาดเฉลียวและซื่อตรง  คำพิพากษาฎีกาที่ท่านเขียน เป็นที่พอพระราชหฤทัยของพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว   จึงโปรดเกล้าฯพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ ทุติยจุลจอมเกล้าวิเศษและพานทองเครื่องยศ     ส่วนคุณหญิงกลีบก็ได้รับผลดีเช่นเดียวกับสามี  คือได้รับพระราชทานเครื่องราชฯ ตติยจุลจอมเกล้า เลื่อนจากเดิมขึ้นอีกชั้นหนึ่ง
   ก็เป็นอันว่าเมฆหมอกที่เคลื่อนเข้าบดบังชีวิตท่านทั้งสองในปีก่อนๆ  ได้เคลื่อนผ่านไปแล้ว

   รัชกาลใหม่นี้มีกิจกรรมสำคัญอีกอย่างหนึ่งซึ่งเป็นของใหม่ คือกองเสือป่าและลูกเสือ เพื่อฝึกพลเรือนให้รู้จักป้องกันประเทศ    ข้าราชการจำนวนมากสมัครเข้าเป็นเสือป่ารวมทั้งเจ้าคุณจักรปาณีด้วย   ท่านสมัครเข้ากองม้าหลวง  ส่วนปาณีลูกชายท่านสมัครเป็นลูกเสือ
   พระเจ้าอยู่หัวมิได้ทรงมองข้ามบทบาทของสตรีในการป้องกันประเทศ   จึงโปรดให้มี "สมาชิกแม่เสือ" ขึ้น    มีหน้าที่คล้ายแนวหลัง คือจัดหาคุรุภัณฑ์เสบียงอาหาร และหยูกยาเวชภัณฑ์ต่างๆส่งให้กองเสือป่า   มีเข็มเครื่องหมายแม่เสือ พระราชทานให้ เป็นรูปหน้าเสือพร้อมพระปรมาภิไธยย่อ วปร.
   เราก็คงเดาออก ว่าหนึ่งในแม่เสือ คือคุณหญิงจักรปาณี นางเอกของกระทู้นี้