อิฐทำมือ กับช่างทำอิฐรุ่นสุดท้ายในจังหวัดน่าน

[prahnmongkol]

แกเล่าอีกว่าคนสมัยโบราณเมื่อจะสร้างวัดสร้างพระธาตุ เขาไม่ซื้อขายอิฐกัน  ชาวบ้านจะมาตกลงกันว่าใครจะรับไปทำจำนวนเท่าไหร่ ถึงวันนัดก็ขนอิฐมาแล้วช่วยกันสร้าง  แกบอกว่าดูให้ดีว่าอิฐที่อยู่ตามโบราณสถานจะมีขนาดเหลื่อมล้ำกันไปนิดหน่อย  เพราะชาวบ้านตกลงขนาดกันไว้แล้วก็จริง แต่เมื่อขึ้นแบบไปอาจจะไม่เท่ากันเป๊ะ  นี่ก็เป็นเสน่ห์ของอิฐมอญโบราณอีกประการ  จขกท.ช่างไม่มีความรู้อะไรเกี่ยวกับทางโบราณคดีหรือประวัติศาสตร์เลย  ฟังลุงแกพูดก็เหมือนคนรับสารเฉยๆ

[ชัยรัตน์]

คนน่านครับ..ส่วนมากไปบ้านพวงพยอมแค่ไปซื้อไก่ย่าง  

[NAVARAT.C]

ไม่มีภาพตอนเผาหรือครับ ว่าเขาเผาอย่างไร

[เพ็ญชมพู]

นำคลิปนี้มาช่วยเสริม เป็นการสัมภาษณ์คุณสนิท กิติยศ ผู้เชียวชาญการทำอิฐแห่งบ้านพวงพยอม ตอนท้ายเป็นขั้นตอนการทำอิฐพอสังเขป

http://www.youtube.com/watch?v=yhOvWMOZmeY#t=629#ws

ภาพตอนเผามีอยู่ตอนท้าย แว้บเดียวจริง ๆ  

[prahnmongkol]

ขอบพระคุณ ท่านผู้อาวุโส Navarat , เพ็ญชมพู , อาจารย์เทาชมพู  กรุณาช่วยแนะนำ เสริมข้อมูล (เวลาพิมพ์ต้องระวังไม่ให้ตัวเองเผลอใส่ภาษาเน็ต กลัวคุณเพ็ญฯตีด้วยไม้เรียว)

ถ้าหากท่านใดอยากรู้อะไรเพิ่มเติมเกี่ยวกับเรื่องนี้แนะนำมาได้เสมอ  จขกท.จะไปตามถามคุณลุงมาตอบให้จงได้

[NAVARAT.C]

ภาพตอนเผามีอยู่ตอนท้าย แว้บเดียวจริง ๆ

ตอนแรกตาไม่ดี อ่านเป็นภาพตอนเผาผีอยู่ตอนท้าย คิดถึงคุณประกอบแทบแย่
ปรากฏว่าเป็นการเผาอิฐมอญเมืองน่าน ซึ่งไม่เหมือนกับอิฐมอญแถวปทุมธานี นอกจากก้อนเล็กกว่ากันแล้ว อิฐมอญเมืองปทุมจะถูกนำมาเรียงซ้อนกันแล้วกลบด้วยแกลบกองพะเนิน ก่อนจะเผาไฟให้ลุกลามช้าๆข้ามวันข้ามคืน พอไฟมอดหมด อิฐดินดำๆก็จะเปลี่ยนเป็นสีแดงๆ

อิฐที่สุกด้วยไฟความร้อนต่ำเช่นนี้จะไม่แกร่ง นำไปใช้ก่อสร้างแบบให้รับน้ำหนักไม่ได้ ถ้าไม่ฉาบปูนก็จะผุกร่อนเร็ว แต่เนื่องจากราคาถูกมาก คนนิยมใช้กันนมนานกว่าอิฐบล๊อกคอนกรีตจะเข้ามาครองตลาดได้

นี่ผมพูดเมื่อสามสิบปีที่แล้วนะครับ เดี๋ยวนี้เขาเปลี่ยนไปนิยมอิฐมวลเบา เมื่อก่อนว่าแพง ผู้ผลิตขายไม่ออก เดี๋ยวนี้คนมีเงินขนาดสร้างตึกได้โดยไม่ง้อบ้านจัดสรร อะไรๆก็ว่าถูกไปหมด

[siamese]

ดูอิฐมอญทั่วไปก้อนขนาดเล็กเมื่อเทียบกับอิฐสีชมพูของเมืองน่าน ซึ่งมีก้อนใหญ่มากๆ ใหญ่แบบนี้คงต้องเผาหลายวัน อยากทราบว่าใช้ไม้ฟืนอะไรในการเผาครับ

[ลุงไก่]

ดูอิฐมอญทั่วไปก้อนขนาดเล็กเมื่อเทียบกับอิฐสีชมพูของเมืองน่าน ซึ่งมีก้อนใหญ่มากๆ ใหญ่แบบนี้คงต้องเผาหลายวัน อยากทราบว่าใช้ไม้ฟืนอะไรในการเผาครับ

ก็ใช้ไม้ในป่าแถวๆ บ้านนั่นแหละ จะเป็นไม้เบญจพรรณ (ไม่ทราบว่าจะรู้จักไม้เบญจพรรณไหม)

[prahnmongkol]

เรื่องฟืน - เห็นลุงแกก็หาเอาแถวๆบ้าน ไม่ได้ไปหาที่ไหนไกลเลย  ต้นไม้ที่น่านยังมีเยอะ แกก็จะริดมาทำฟืน  เวลามรสุมเข้าช่วงใกล้สงกรานต์กิ่งจะได้ไม่หักลงมาเป็นอันตรายต่อคนที่สัญจรไปมาได้ 
เรื่องขนาดอิฐ - ที่เป็นขนาดใหญ่แบบนี้เพราะผู้รับเหมาเขาเอาแบบมาเป็นตัวอย่าง  ถ้าตามปกติเห็นลุงแกบอกว่ามีสามขนาด  ตอนที่ จขกท.ไปคุยนั้นไม่เห็นของในสต็อคเพราะลุงแกบอกว่าขายของหมดไม่มีเหลือในสต็อค ที่กำลังเร่งทำกันอยู่ก็คือขนาดที่ถ่ายภาพมา  จากในวิดีโอที่คุณเพ็ญฯเอามาให้ดู ราคาอิฐไม่กี่บาท  ตอนนี้เห็นป้าแกบอกว่า4-5 บาท ก้อนใหญ่ในรูปที่ถ่ายมาก็เกือบ 9 บาทแล้ว

[naitang]

ตามอ่านอยู่ครับ รู้สึกดีใจที่มีผู้ให้ความสนใจและถกกับชาวบ้านถึงวิถีและภูมิปัญญาท้องถิ่น

ผมจะขอเติมเกร็ดความรู้เล็กน้อย เพื่อเพิ่มข้อสนเทศให้กับผู้อ่าน ดังนี้ครับ

  ดินที่นำมาทำอิฐดินเผานั้น ควรจะ (หรือ "จะต้อง" เสียมากกว่า) เป็นดินท้องนา เพราะเป็นดินที่มีเศษต้นข้าวหรือฟางข้าวเป็นส่วนผสมอยู่พร้อมแล้ว แล้วก็คงเคยได้ยินการวิจารณ์ในประเด็นว่าอิฐจากแหล่งนั้นดีกว่าแหล่งนี้   ทั้งหลายนี้ก็น่าจะต้องมีหลายเหตุพื้นฐานเป็นองค์ประกอบ
  เรื่องแรก คือ ตัววัตถุที่เรียกว่า ดิน   ในภาพรวมๆที่เราเรียกวัสดุที่เมื่ออยู่ในสภาพที่มีความชื้น แล้วสามารถนำมาปั้นเป็นทรงหรือขึ้นเป็นรูปร่างว่า ดิน    ดินที่มีเนื้อเป็นฝุ่นทรายละเอียด (อย่างที่พบในอิสานหลายๆแห่ง) เราก็เรียกว่า ดิน แล้วก็ขยายด้วยคำว่า เป็นดินทราย  หากจับตัวกันหนึบเหนียวแน่น ก็เรียกว่า ดินเหนียว หากค่อนข้างเละ ก็เรียกว่า ดินโคลน แล้งก็มีชื่อเรียกดินอื่นๆอีก เช่น ดินจอมปลวก ดินท้องนา ดินร่วน ดินขุยไผ่ ดินแดง ดินดำ ดินสีดา ฯลฯ
   เรื่องที่สอง คือ ส่วนประกอบของดินนั้นๆ       

[naitang]

เนื้อของดินประกอบไปด้วยแร่ดิน (clay minerals)  และวัสดุที่มีขนาดน้อยกว่า 0.002 มม. (2 ไมครอน) ซึ่งได้แก่เศษหิน แร่ และวัตถุอินทรีย์ต่างๆ (clay and silt sized particles) ที่มักจะมีขนาดประมาณ 0.075 มม.(75 ไมครอน) และมีขนาดอื่นๆอีกที่ผสมผสานคละกันอยู่

แร่ดิน แบ่งตามคุณสมบัติออกได้หยาบๆเป็น 2 กลุ่ม คือ พวกที่พองตัวหรือขยายตัวเมื่อมีน้ำ และพวกที่ไม่พองตัวเมื่อมีน้ำ
พวกพองตัวนี้ บางตัวขยายตัวได้ถึงประมาณ 14 เท่า เช่น แร่ดินชื่อ Montmorillonite และ ฺBentonite    ส่วนพวกที่ไม่พองตัว ก็มีอาทิ Illite และ Kaolinite   

ในดินก้อนเดียวกัน มีแร่ดินหลายชนิดผสมอยู่ด้วยกัน จึงทำให้ดินแต่ละแหล่งแต่ละพื้นที่มีคุณสมบัติที่ต่างกัน   ดินที่เมื่อแห้งแล้วแตกระแหงเป็นร่องลึก มักจะเป็นดินที่มีพวกแร่ดินประเภทพองน้ำผสมอยู่ในสัดส่วนที่มาก   

 

[naitang]

ในกระบวนการทำอิฐดังที่เล่ามานั้น มีขั้นตอนการนำดินไปแช่น้ำ แล้วเหยียบให้เละเป็นโคลน หลักไว้สองสามวัน

เหตุผลลึกๆที่ต้องทำเช่นนั้นก็เพราะ
  ประการแรก ดินประกอบไปด้วยตะกอนอนุภาคเล็ก   เราต้องการให้อนุภาคเหล่านั้นแยกแตกตัวออกเป็นแต่ละอนุภาค เป็นอิสระแก่กัน ซึ่งจะได้ผลในการทำให้เกิดมีพื้นผิวของแต่ละอนุภาคมากขึ้น  ก็คือการเพิ่มพื้นที่ให้กับการกางแขนกางขาของประจุไฟฟ้าที่มีอยู่รอบพื้นผิวของแต่ละอนุภาค ให้มีความสดวกในการจับมือกัน ช่วยกันยึดเกาะให้เป็นเนื้อแน่นๆ   
   ประการต่อมาคือ เมื่อแต่ละอนุภาคแยกตัวเป็นอิสระแก่กัน แล้วถูกย่ำถูกกวนอยู่ในน้ำ (เช่นเดียวกับการทำ Slurry ในอุตสาหกรรมเครื่องปั้นดินเผา)  ตะกอนหรือวัตถุที่มีชิ้นใหญ่ ซึ่งจะมีน้ำหนักมากกว่า ก็จะตกลงสู่พื้นล่าง เราก็จะได้ดินที่มีเนื้อประกอบด้วยวัตถุที่มีขนาดใกล้เคียงกัน ทำให้ผลผลิตมีเนื้อแน่น เนียน และดูน่าใช้   

[naitang]

เข้ามาต่อให้จบครับ

ขอแก้ไขนิดนึงครับ แร่ดิน Bentonite นั้น ไม่ได้ขยายตัวถึงประมาณ 14 เท่าเหมือนแร่ดิน Montmorillonite ครับ  เขียนไม่ดีจึงสื่อความหมายผิดไป   
ด้วยคุณสมบัติการขยายตัว พองตัว หรือ อุ้มน้ำ หรือ อมน้ำ เมื่อได้รับความชื้นหรือของเหลว    แร่ดินเหล่านี้จึงใช้ถูกนำไปใช้ในหลายๆเรื่อง เช่น ช่วยในการอุดหรือลดปริมาณการรั่วซึมต่างๆ (การลดรูพุน_porosity)  ใช้ดูดซับของเหลวที่รั่วไหล ฯลฯ   นอกจากนั้นแล้วยังใช้ (Bentonite clay) ผสมทำน้ำโคลน  ที่ใช้ในการเจาะหลุมลึกๆ เช่น บ่อน้ำบาดาลลึกๆ บ่อน้ำมัน-กาซธรรมชาติ เพื้่อช่วยในการหล่อลื่น ช่วยในการนำพาเศษหินขึ้นมา ช่วยกรุผนังบ่อมิให้พังลงมา เป็นต้น

เคยสังเกตไหมครับว่า แอ่งน้ำหรือปลักควายที่แตกระแหงเป็นร่องลึกๆนั้น ปริมาณฝนที่ตกลงมาจนที่อื่นเขาหลากพื้นดินไปแล้ว แต่ในแอ่งน้ำหรือปลักควายนั้นๆ ยังไม่เห็นน้ำมีน้ำเลย เหตุก็เพราะมีแร่ดินกลุ่ม Smectite ที่เรียกกันว่า expanded clay นี้แหละครับ

แหล่งทำอิฐที่ จ.น่าน ในกระทู้นี้ มีความถูกต้องแล้วครับที่เขาเลือกใช้ดินที่เขาเรียกว่าดินจอมปลวก   จะไม่ขยายความต่อนะครับเพราะจะไปเกี่ยวกับเรื่องขององค์ประกอบทางเคมีและคุณสมบัติที่ตามมาของแร่ดิน (โดยเฉพาะในเรื่องของธาตุโซเดียม_Na และแคลเซียม_Ca)

[naitang]

ก็มาถึงเรื่องของการใช้แกลบหรือฝางข้าวสั้นๆผสม

โดยหลักการพื้นฐานง่ายดังตัวอย่างนะครับ   ทองคำบริสุทธิ์ เงินบริสุทธิ์ มีความอ่อนมาก จนต้องเจือโลหะอื่น (เช่น ทองแดง) เพื่อให้มีความแข็งแรงพอที่จะขึ้นรูปเป็นทองหรือเงินรูปพรรณต่างๆ (ที่มีความคงทน)  ซีเมนต์ผงที่แข็งตัวก็ไม่แกร่งเท่ากับคอนกรีตที่มีส่วนผสมของหินและทราย ก็เช่นเดียวกับโลหะต่างๆ ที่โลหะ alloy จะมีความแข็งแรงทนทานมากกว่า

ดินผสมแกลบในสัดส่วนที่พอเหมาะ ก็เช่นกัน แต่ในมุมที่ต่างกัน  เมื่อน้ำก้อนอิฐไปเผา พวกแกลบและพืชในเนื่อดินก็จะใหม้ไป แถมให้ความร้อนกับเนื้อดินส่วนเนื้อในให้สุกด้วย  คงเหลือแต่ถ่านที่ทำตัวเป็นโครงสร้างเกิดเป็นโพรงอยู่ในเนื้อก้อนอิฐ  สุดท้ายก็ได้ทั้งความแข็ง ความแกร่ง ความเบา และคุณสมบัติอื่นๆ เช่น ทางเสียง ทางฉนวน ฯลฯ

[naitang]

จบท้ายด้วยเรื่องของการเผา

ในกระบวนการ คือ เอาดินที่มีน้ำฉ่ำมาขึ้นรูป (เพราะง่ายต่อการขึ้นรูปทรง)  จากนั้นเอาไปตากแดดให้แห้ง (เพื่อระเหยน้ำออกไป ลดความฉ่ำชื้น และรักษารูปทรง)  เอาไปเผาให้มีความแกร่ง

ทั้งหมดผ่านกระบวนการของทำให้ร้อน  ร้อนแรกจากการตากแดด ทำให้เกิดความแห้งพอที่จะรักษาทรงไว้ ก็เป็นความร้อนที่ไม่สูง คล้ายเราตากของให้แห้งแบบแดดเดียว ก็คือมีผิวแห้งแต่ลึกลงไปยังชื้นอยู่ ชื่อเรียกทางวิชาการ Drying  จากนั้นก็เผา ก็จะมีสองระยะ คือเผาเปลือย (มีออกซิเจนสูง) แล้วก็สุมกลบให้ระอุ (ระดับออกซิเจนต่ำ)  เผาแรกอยู่ในเกณฑ์ที่เรียกว่า Roasting เป็นการไล่ความชื้นที่เกาะอยู่กับวัสดุที่เป็นเนื้อดิน (clay particles)   เผาที่สองอยู่ในเกณฑ์เรียกว่า Sintering เป็นการไล่อนุมูลน้ำหรือของเหลวที่อยู่ในเนื้อของ clay particles (เช่น ที่อยู่ในเนื้อของ expanded clay minerals)  ทั้งนี้ การเผาอิฐมอญจะมีอุณหภูมิไม่สูงไปถึงจุดที่วัสดุเนื้อเกิดการหลอมละลายกลายเป็นสารประกอบใหม่ (จนเป็นดังเช่นกระเบื้องศิลาดล)
ความร้อนและวิธีการที่เผานี้ สูงพอที่จะทำให้วัสดุอินทรีย์เผาใหม้จนกลายเป็นถ่าน คล้ายการเผาถ่านทั่วๆไป ถ่านไม้มีความพรุนและมีโครงสร้างที่แข็งแรงพอสมควรที่จะคงรูปทรงโพรง แม้จะไม่แข็งแรงเท่ากับถ่าน coke ก็ตาม

ก็เพราะด้วยวัตถุดิบ ความชำนาญการของผู้ประกอบการ ความพอดีของการเผา (ด้วยเชื้อเพลิงต่าง) เหล่านี้ ทำให้อิฐแต่แหล่งผลิตมีคุณสมบัติต่างกันในระดับที่พอจะจัดอันดับได้ว่าที่ใดดีว่าที่ใด

ตัวผมสนใจเรื่องของสีอิฐและอื่นๆ แน่นอนว่ามันอยู่ในโทนของสีแดง และทั้งหมดก็เกี่ยวกับปริมาณและประเภทของธาตุเหล็ก Fe++ (ferrous) และ Fe+++ (ferric)  และความสัมพันธุในปริมาณของธาตุ โซเดียม (Na) แคลเซียม Ca และโปแตสเซียม (K)
 
คงจะเป็นเรื่องคิดมากนะครับ ก่ออิฐแล้วก็โบกปูนปิดทับไว้ จะไปคิดอะไรให้มันมากมายทำไม เนอะ