หลักเกณฑ์การใช้ ศ ษ ส ของ ราชบัณฑิตยสถาน คำที่ประกอบด้วยตัว ส ในภาษาไทย ทั้งที่เป็นตัวสะกดและตัวออกเสียงมีถึง ๓ ตัวด้วยกัน คือ ศ ษ ส บางทีก็ทำให้สับสนอยู่เหมือนกันว่าเมื่อใดจะใช้ ศ เมื่อใดจะใช้ ษ และเมื่อใดจะใช้ ส ในเรื่องนี้มีเหลักเกณฑ์ พอประมวลได้ดังนี้
๑. การใช้ตัว ศ มีหลักเกณฑ์ ดังนี้ ก. ถ้าเป็นคำขึ้นต้นคำ แสดงว่าคำนั้นเป็นคำที่มาจากภาษาสันสกฤต ยกเว้นคำว่า ศก (ผม) ศอ (คอ) ศอก ศึก เศิก และ เศร้า ซึ่งเป็นคำไทยและคำเขมร
ข. ใช้เป็นตัวสะกดของคำที่มาจากภาษาสันสกฤตหรือภาษาเขมร เช่น บำราศ ปราศ พิศ (ดู) พิศวง พิศวาส เลิศ ฯลฯ
ค. โบราณใช้ถอดคำภาษาอังกฤษที่เป็นตัว c และออกเสียงเป็น ส เช่นเดียวกับ s เพื่อให้เป็นที่สังเกตได้ว่ามิได้มาจาก s ดังนั้น icecream จึงถอดเป็น “ไอศกรีม” หรือ civilize ถอดเป็น “ศิวิไลซ์” เป็นต้น
๒. การใช้ตัว ษ มีหลักเกณฑ์ ดังนี้ ก. ถ้าเป็นคำขึ้นต้นคำ แสดงว่าคำนั้นเป็นคำที่มาจากภาษาสันสกฤต เช่น ษมา (ความอดกลั้น, ความอดโทษ) ษัฏ ษัฑ ษัณ และ ษัษ (ษ ไม้หันอากาศ แล้วมี ฏ ฑ ณ หรือ ษ สะกด แปลว่า ๖ ทั้งหมด) ษัษฐี (ษ ไม้หันอากาศ ษ สะกด ฐ สระอี แปลว่า วันที่ ๖ หรือ วัน ๖ ค่ำ) โษฑศ (โส-ทะ-สะ) (แปลว่า ที่ ๑๖) และ โษฑศัน (โส-ทะ-สัน) (แปลว่า ๑๖)
ข. ใช้เป็นตัวออกเสียงหรือตัวสะกดของคำที่มาจากภาษาสันสกฤตบางคำ เช่น พิษ พิเศษ โทษ ดุษณี ดุษฎี ฯลฯ
ค. ใช้เป็นตัวสะกดของคำไทยบางคำ เช่น โจษ โจษจน โจษจัน โจษแจ จรรโจษ (ซึ่งแปลว่า พูดกันเซ็งแซ่, พูดถึง, เล่าลือกันอื้ออึง)
ง. ใช้เป็นตัวสะกดของคำบางคำที่มาจากภาษาตระกูลยุโรป เช่น กระดาษ อังกฤษ
๓. การใช้ตัว ส มีหลักเกณฑ์ ดังนี้ ก. คำไทยแทบทั้งหมดที่ออกเสียง “สอ” นอกจากที่กล่าวมาแล้วในเรื่องการใช้ตัว ศ และ ษ ให้ใช้ ส ทั้งสิ้น
ข. คำบาลีทั้งหมดและคำสันสกฤตที่ออกเสียง “สอ” แต่มิได้อยู่ในหลักเกณฑ์ที่ต้องใช้ ศ และ ษ ดังกล่าวแล้ว ใช้ ส ทั้งสิ้น
ค. คำที่ถอดมาจากภาษาตระกูลยุโรป จะเป็นตัว ç หรือ s ก็ตาม ถ้าออกเสียง “สอ” ให้ถอดออกมาเป็นตัว ส นอกจากบางคำดังที่ได้กล่าวมาแล้ว เช่น แสตมป์ (stamp) สเตต (state) สตู (stew) สตัฟฟ์ (stuff) ฯลฯ
ผู้เขียน : ศ.จำนงค์ ทองประเสริฐ ราชบัณฑิต สำนักศิลปกรรม
ที่มา : ภาษาไทยไขขาน. กรุงเทพฯ : สำนักพิมพ์แพร่พิทยา. ๒๕๒๘. หน้า ๓๗๑.
