"วรรณศิลป์ในจิตวิญญาณไทย" ปาฐกถาศิลป์ พีระศรี ประจำปีพ.ศ. 2557

[เทาชมพู]

วันที่ 15  กันยายนของทุกปี   มหาวิทยาลัยศิลปากร จัดให้เป็น "วันศิลป์ พีระศรี"  เพื่อเป็นเกียรติแก่ศาสตราจารย์ศิลป์ พีระศรี ผู้ก่อตั้งมหาวิทยาลัยศิลปากร  และผู้มีคุณูปการอย่างยิ่งต่อวงการศิลปศึกษาและศิลปะร่วมสมัยของประเทศไทย

ทุกปี คณะกรรมการจะพิจารณาและคัดเลือกผู้ได้รับรางวัลปาฐกถาศิลป์ พีระศรี ประจำปี  ปีนี้ได้พิจารณาตัดสินให้ รองศาสตราจารย์ ดร. คุณหญิงวินิตา ดิถียนต์ (ว.วินิจฉัยกุล, แก้วเก้า) เป็นผู้ได้รับรางวัลปาฐกถาศิลป์ พีระศรี
ผู้ที่ได้รับรางวัล จะได้รับเชิญให้เป็นองค์ปาฐก ประจำปี  ณ หอประชุมมหาวิทยาลัยศิลปากร วังท่าพระ

ปีนี้  หัวข้อปาฐกถาคือ “วรรณศิลป์ในจิตวิญญาณไทย”
จะนำมาลงให้อ่านกันในกระทู้นี้   จบแล้วค่อยเล่าเพิ่มเติมค่ะ

[เทาชมพู]

วรรณศิลป์อยู่หนใด

        ตั้งแต่พ.ศ. 2542 จนปัจจุบัน ผู้เขียนทำหน้าที่ดูแลเว็บไซต์วิชาการทางด้านภาษา วรรณคดี  วัฒนธรรม และประวัติศาสตร์ และวัฒนธรรมอยู่แห่งหนึ่ง ชื่อว่า  www.reurnthai.com  เว็บไซต์มีกระดานสนทนาให้ผู้สนใจเข้าตั้งคำถามเพื่อหาคำตอบจากผู้ดูแล และผู้รู้อื่นๆที่แวะเวียนเข้ามาให้วิทยาทานเป็นประจำ
   หลายครั้งพบว่าเด็กiนักเรียนสมัครสมาชิกเข้ามาในห้องวรรณคดี โดยไม่ได้สนใจวรรณคดี  แต่เพื่อจะวานให้ทำการบ้านวรรณคดีไทย   เพราะตัวเองทำไม่ได้  หรือไม่สนใจจะทำ    เห็นได้ว่าวรรณคดีไทยกลายเป็นยาหม้อใหญ่ที่เด็กๆกลืนไม่ลง
      
         ตัวอย่างการตั้งคำถามที่นักเรียนเกี่ยวกับวรรณคดี  คือออกมาในทำนองเดียวกันนี้    
-    ช่วยถอด บทประพันธ์ หน่อยค่ะ
         คำประพันธ์
             เมื่อนั้น                     ท้าวกะหมังกุหนิงสูงส่ง
เห็นค่ายเสร็จพลันมั่นคง            จึงชวนองค์โอรสธิบดี
ตรัสเรียกสองราชอนุชา            เสด็จจากรถาเรืองศรี
พร้อมด้วยกิดาหยันเสนี            จรลีขึ้นสุวรรณพลับพลา
-    ช่วยแปลบทละครอิเหนา ตอน ศึกกะหมังกุหนิง หน่อยค่ะ (( มี 3 ย่อหน้า ))
-    ช่วย แปล กลอนนี้ให้ทีครับ
ครั้นว่ารุ่งสางสว่างฟ้า                สุริยาแย้มเยี่ยมเหลี่ยมไศล
จะกล่าวถึงพระองค์ผู้ทรงชัย        เนาในพระที่นั่งบัลลังก์รัตน์
พร้อมด้วยพระกำนัลนักสนม      หมอบประนมเฝ้าแหนแน่นขนัด
ประจำตั้งเครื่องอานอยู่งานพัด          ทรงเคืองขัดขุนช้างแต่กลางคืน

บางคนก็ดีหน่อยคือทำการบ้านมาแล้ว  ขอให้ช่วยตรวจอีกที

-     ผมถอดความแบบนี้ถูกป่ะ
เมื่อพวกอสัญแดหวาได้ฟังตำมะหงงก็รู้สึกดีใจจึง เข้าไปในห้องแล้วไห้ปิดม่านทองส่วนสุหรานากงก็กลับที่พักแล้วฝ่ายกองร้อย ข้างกะหมังกุหนิงเห็นทัพนับแสนต่างตกใจก็เลยหนีไป   พอถึงค่ายก็เอาข่าวทั้งหมดบอกแก่เสนาในว่าได้เห็นรี้พล     เมื่อยาสาได้รู้เหตุผลจึงกลับมาที่พักแล้วกราบ ทูลกะหมังกุหนิงว่าเห็นทัพใหญ่ยกมาแน่นป่า  มีเสียงแตรางข์ฆ้องกลองช้างร้อง สนั่นป่า   มีอาวุทหอกดาบมากมาย   มีขี้ฝุ่นบดบังดวงอาทิตย์   แล้วมีทัพออกจากเมืองมาสมทบ   สงครามครั้งนี้ยิ่งใหญ่นัก   พรุ่งนี้น่าจะต่อสู้กันพระทรงธรรม์จงทราบฝ่าธุลี      

[เทาชมพู]

         ทำให้ผู้เขียนสงสัยว่าการเรียนวรรณคดีคือการถอดความ หรือแปลศัพท์เท่านั้นหรือ    เมื่อสอบถามเด็กนักเรียนมัธยมปลายที่เข้ามาขอความรู้ในกระดานสนทนา ก็ได้ความว่า การเรียนวรรณคดีเช่นวิชาประวัติวรรณคดี   นักเรียนเรียนเพียงแค่ข้อมูลเบื้องต้นของวรรณคดีเรื่องนั้นๆ  เป็นต้นว่า ใครคือผู้แต่ง จุดประสงค์ ผลกระทบต่อวัฒนธรรมและสังคม ฯลฯ แต่ไม่ได้เรียนถึงขั้นวิเคราะห์ตีความ  หรือเรียนให้เข้าใจถึงคุณค่าของวรรณคดี
          เมื่อเรียนกันคร่าวๆดังนี้  ดังนั้นในหนึ่งภาคการศึกษา นักเรียนจึงเรียนจบไปเกือบสิบเรื่อง    ส่วนวิชาวรรณคดีมรดก เรียนลึกขึ้นคือภาคการศึกษาละสองเรื่อง  มีเสภาขุนช้างขุนแผน มัทนะพาธา ลิลิตตะเลงพ่าย และมหาเวสสันดรชาดก  แต่ละเรื่องต้องอ่านตามบทที่ทางโรงเรียนได้กำหนดมาให้ แล้ววิเคราะห์ ตีความ เวลาสอบก็จะเป็นการสอบแบบวิเคราะห์มากกว่าท่องจำ
         วิชาวรรณคดีเรียนกันน้อยเพียงสัปดาห์ละสองชั่วโมง    แม้ว่าชั่วโมงเรียนจะน้อย แต่นักเรียนต้องทุ่มเทเวลาในการเตรียมตัวสอบ เพราะเนื่องจากต้องอ่านบทร้อยกรองและทำความเข้าใจศัพท์ภายในเรื่อง
         โดยรวมแล้ว นักเรียนจำนวนมากเห็นว่าวรรณคดีไทยเป็นวิชาน่าเบื่อบ้าง หรือไม่ก็ยากเกินเข้าใจบ้าง  ถ้าให้เลือกเรียนวรรณคดีไทยกับภาษาเยอรมัน เด็กนักเรียนเห็นว่าภาษาเยอรมันดีกว่า เพราะสามารถนำไปใช้ประโยชน์ในอนาคตได้มากกว่า
         ถ้าหากพูดถึงโรงเรียนอื่นๆนอกจากนี้  ที่ไม่ได้มีการสอนวรรณคดีแบบเข้มข้นแล้ว เด็กส่วนใหญ่มักไม่ให้ความสำคัญกับวรรณคดี  แต่จะเน้นไปทางคณิตศาสตร์และวิทยาศาสตร์มากกว่า เพราะได้ใช้ในการสอบเข้ามหาวิทยาลัย   เมื่อครูสอนตามหนังสือของกระทรวง   นักเรียนก็เรียนพอให้สอบผ่านเท่านั้น   

[เทาชมพู]

        ในเมื่อหลักสูตรวรรณคดีในระดับมัธยมเป็นอย่างนี้   วรรณคดีจึงเป็นยาหม้อใหญ่ เต็มไปด้วยส่วนผสมของศัพท์โบราณคร่ำครึและยากเย็นห่างไกลจากความเข้าใจของนักเรียน     ไม่สามารถจะนำไปใช้ได้ไม่ว่ากรณีใดๆ     เราจึงไม่อาจหวังว่านักเรียนที่ขึ้นไปเป็นนิสิตนักศึกษาจะให้ความสนใจกับวรรณคดีไทย    ถ้าเรียนในคณะอื่นที่ไม่ใช่อักษรศาสตร์ หรือเรียนอักษรศาสตร์แต่ไม่ได้เรียนวรรณคดี  ก็จะลืมวรรณคดีไทยเสียสนิท
   คำว่า “วรรณศิลป์” จึงเป็นคำที่คนหนุ่มสาวปัจจุบันไม่เข้าใจความหมาย  รวมทั้งความหมายเชิงภาษาด้วย     สวนทางกับความคาดหวังของนักวิชาการวรรณคดีจำนวนมากว่าเมื่อได้บรรจุวรรณคดีเข้าไว้ในหลักสูตรการศึกษา มีให้เห็นในตำราเรียนแล้ว  นักเรียนก็ย่อมมีโอกาสได้เข้าถึงอรรถรสของวรรณคดี  เกิดความซาบซึ้งตรึงใจ และเห็นคุณค่าของวรรณคดีเช่นเดียวกับนักวิชาการวรรณคดีทั้งหลาย   สามารถเข้าถึงจิตวิญญาณของวรรณคดี จนสามารถพัฒนาสติปัญญาให้งอกงามจากการเรียนรู้เข้าใจวิชานี้ต่อไป
        ความผิดพลาดในเรื่องนี้เกิดจากวิธีการจัดหลักสูตรและการสอนวรรณคดี(และวรรณกรรม)ในระดับมัธยมศึกษา ซึ่งไม่ก่อให้นักเรียนเกิดโอกาสได้เข้าถึงวรรณคดีได้   นักเรียนรู้จักเพียงผิวเผินจากเปลือกภายนอก คือการแปลศัพท์ ซึ่งไม่เกี่ยวอะไรกับความหมายอันแท้จริงของวรรณคดี       การมุ่งเน้นการเรียนเพื่อให้ผ่านการสอบชั้นมัธยมปลายเป็นหลัก ทำให้ครูไม่ได้เน้นในด้านการเข้าถึงคุณค่าของวรรณคดีมากไปกว่าการสอนที่ทำให้สอบผ่านไปแต่ละวิชาเท่านั้น    วรรณคดีและวรรณกรรมจึงกลายเป็นของยากที่แห้งแล้ง ไร้ชีวิตชีวา  ไม่ต่างจากซากจากอดีตที่ถูกขุดขึ้นมาศึกษาพอเป็นพิธีกรรม เพื่อให้ได้ชื่อว่ามีวรรณคดีอยู่ในหลักสูตรเช่นเดียวกับหลักสูตรการเรียนการสอนของประเทศที่เจริญแล้ว

[เทาชมพู]

      การศึกษาวรรณคดีไทยที่สอนเพียงเนื้อหา  แปลศัพท์ และอธิบายความ นับเป็นการศึกษาที่ผิวเผินและตื้นเขิน    เพราะเป็นแค่การแนะนำคร่าวๆว่าวรรณคดีไทยเรื่องนั้น คืออะไร มีเนื้อหาอย่างไร  แต่ไม่ทราบว่า วรรณคดีหรือวรรณกรรมนั้นมีคุณค่าอย่างไร   และต้องการจะสื่อความคิดใดมาสู่ผู้อ่าน  มองไม่เห็นจิตวิญญาณของศิลปะทางตัวหนังสือซึ่งแฝงอยู่ในผลงานอันทรงคุณค่านี้      ลำพังแค่การแปลศัพท์และถอดความ ดังที่ครูภาษาไทยทั่วไปนิยมปฏิบัติ  ไม่อาจทำให้นักเรียนมองเห็นคุณค่าของวรรณคดีพอจะรู้จักศิลปะของตัวหนังสือได้
 
     “.. คำถามประการหลัง ๆ ดังที่กล่าวมานี้ ไม่สามารถตอบได้จากการศึกษาด้วยการถอดความ แต่จะต้องอาศัยการศึกษาด้วยการตีความเท่านั้น  และการสอนตีความนี้เอง ที่ครูภาษาไทยไม่สามารถนำพาผู้เรียนให้ไปถึงได้  ชั้นเรียนภาษาไทยระดับมัธยมศึกษาส่วนใหญ่  จึงยังคงย่ำอยู่กับที่ คือ  ย่ำอยู่กับการถอดความ”    (เฉลิมลาภ ทองอาจ "วรรณคดีศึกษาในระดับมัธยมศึกษา: หยุดก้าวย่ำ...นำก้าวหน้า"  www.oknation.net   วันอาทิตย์ เมษายน 2556)

       ในเมื่อการเรียนหยุดอยู่แค่แปลศัพท์และถอดความ ไม่ได้ก้าวไกลมากไปถึงการตีความวรรณศิลป์   นักเรียนจำนวนมากจึงไม่เข้าใจว่าวิชาวรรณคดีไทยมีคุณค่าอย่างใดมากไปกว่าเรียนศัพท์โบราณที่พวกเขาไม่เคยรู้เห็น เรียนเนื้อหาในอดีตที่ไม่เกี่ยวกับชีวิตในปัจจุบัน   และในชีวิตก็ไม่จำเป็นต้องเอาไปใช้อีกด้วย 
วรรณศิลป์ในวรรณคดีจึงกลายเป็นสิ่งที่สูญหายไปจากความเข้าใจของคนรุ่นปัจจุบัน   ทั้งๆยังมีตัวตนให้เห็นอยู่ในวรรณคดี

[เทาชมพู]

      อันที่จริงแล้ว  วรรณคดีเป็นสาขาหนึ่งของศิลปะ   ศิลปะนั้นก็คือความงามอันเกิดขึ้นได้ด้วยสาเหตุหลายอย่างด้วยกัน     ถ้าเกิดจากเส้นและลายที่สละสลวยได้สัดส่วนเป็นวิจิตรศิลป์       ถ้าเกิดจากสำเนียงที่กังวานเสนาะหู  เป็นคีตศิลป์    ถ้าเกิดจากการเคลื่อนไหวที่มีจังหวะจะโคนถูกแบบแผน ก่อความเจริญตาและอารมณ์  เป็นนาฏศิลป์       ถ้าเกิดจากตัวหนังสือที่ก่อความซาบซึ้งสะเทือนอารมณ์  จุดจินตนาการให้บรรเจิดขึ้นมา  คือวรรณศิลป์   ดังนั้นเมื่อเอาเวลาส่วนใหญ่ของการเรียนวรรณคดีไปในการแปลศัพท์และถอดความ จึงเป็นการเสียเวลาอย่างน่าเสียดาย      พลอยทำให้นักเรียนไม่เข้าใจไปด้วยว่า เรียนวรรณคดีไปเพื่ออะไร
     
      สิ่งที่นักเรียนควรเรียนรู้มากที่สุดคือความสละสลวยของภาษา ว่ากว่าที่กวีจะร้อยเรียงถ้อยคำขึ้นมาในรูปของฉันทลักษณ์ได้ จะต้องใช้ทักษะและจินตนาการอันละเมียดละไมมากเพียงใด   จึงจะทำให้ภาษาธรรมดาเพิ่มคุณค่าทวีขึ้นถึงขีดของศิลปะการใช้ภาษา       เขาไม่อาจเห็นขั้นตอนของการเรียงร้อยภาษาจากคำธรรมดาสามัญ มาเป็นคำที่เลือกสรรค์แล้วอย่างวิจิตร  เพื่อให้เกิดศิลปะได้ในที่สุด      เขามองไม่เห็นจินตนาการของกวีที่มองผ่านสิ่งธรรมดาสามัญต่างๆ แล้วทำให้สิ่งนั้นกลายเป็นความงามที่ประทับใจ ผ่านทางตัวอักษร    นักเรียนไม่ได้เห็นแม้แต่การตีความวรรณคดี เพื่อก่อให้เกิดความแตกฉานทางสติปัญญา  สามารถนำหลักการวิเคราะห์และวิจารณ์ไปใคร่ครวญให้เกิดทักษะในการดำเนินชีวิต   อย่างน้อยก็ไม่ได้เห็นเฉพาะสิ่งที่ตาเห็น หรือสมองอ่านเท่านั้น   แต่พินิจพิเคราะห์ลึกลงไปอีกชั้นหนึ่งของสิ่งที่กวีแสดงผ่านสายตามาให้ใคร่ครวญพิจารณาต่อไป

[เทาชมพู]

       ทั้งหมดนี้ย่อมเป็นไปไม่ได้ ถ้าหากว่าวรรณคดีที่มีชั่วโมงน้อยอยู่แล้วในหลักสูตรการเรียน จะต้องหมดเวลาไปกับการแปลศัพท์และถอดความ     ดังนั้นจึงไม่จำเป็นต้องถามต่อว่า  การเรียนการสอนวรรณคดีนั้นทำให้นักเรียนมองเห็นจิตวิญญาณของวรรณคดีบ้างหรือไม่  และอย่างไร
   ถ้าหากว่าตำราของกระทรวงศึกษาธิการ ได้อธิบายศัพท์ในวรรณคดีเอาไว้ทั้งหมดในหนังสือ เพื่อนักเรียนจะได้อ่านเข้าใจอย่างง่ายดาย  ก็จะลดขั้นตอนของการแปลศัพท์อันเป็นยาหม้อใหญ่ของนักเรียนลงไปได้       ถ้ามีเอกสารประกอบการสอน ถอดความให้นักเรียนอ่านเสียแต่ต้นชั่วโมง    ก็จะมีเวลาให้กับการอธิบายความงามในภาษาที่กวีบรรจงร้อยกรองขึ้น   จากนั้นก็จะเข้าสู่การวิเคราะห์และวิจารณ์คุณค่าของวรรณคดีเป็นลำดับต่อไป      อย่างน้อยนักเรียนก็จะได้รู้ว่าเขาเรียนวรรณคดีในฐานะศิลปะทางตัวอักษร      ได้รู้จักสุนทรียศาสตร์ที่มีผลดีต่อจินตนาการและการกระตุ้นให้เกิดทักษะในแง่คิดสร้างสรรค์    ดังที่ George Bernard Shaw ให้คำจำกัดความไว้ว่า
             Imagination is the beginning of creation.

[เทาชมพู]

     เมื่อเกิดความเข้าใจถึงศิลปะของการใช้ภาษาแล้ว  มีทักษะอีกหลายประการที่นักเรียนจะฝึกเพื่อความเข้าใจวรรณศิลป์ได้   เป็นการต่อยอดจากสิ่งที่เรียนรู้ในห้องเรียน   เช่นหาการใช้ภาษาที่สวยงามจากวรรณคดีเรื่องอื่นๆมาเพิ่มเติม    หรือหัดทดลองเขียนลองแต่งภาษาที่ และไม่ต้องจบลงแค่การแปลศัพท์และถอดความเท่านั้น
                                                       *******************
     ศาสตราจารย์เกียรติคุณ ดร. เจตนา นาควัชระ กล่าวไว้ในปาฐกถาศิลป์ พีระศรี ในหัวข้อว่า “บ้านเมืองจะอับจน   ถ้าผู้คนร้างศิลปะ”   
     ท่านเล่าถึงประสบการณ์การไปเยือนพิพิธภัณฑ์ หอศิลป ถนนเจ้าฟ้า ในเช้าวันอาทิตย์วันหนึ่ง   ว่ามีคนอยู่เพียง 2 คนในสถาบัน “แห่งชาติ” แห่งนี้คือผู้ชม 1 คน ได้แก่ตัวท่านเอง   และผู้เฝ้าสถานที่อีก 1 คน   สภาพการณ์นี้เมื่อนำไปเทียบกับบรรยากาศในต่างประเทศแล้วจะเห็นว่าผิดกันไกล  เพราะที่นั่นผู้คนถึงกับเข้าแถวกันรอเวลาพิพิธภัณฑ์เปิด    ข้อนี้เป็นที่มาของข้อพินิจที่ว่า “บ้านเมืองจะอับจน   ถ้าผู้คนร้างศิลปะ” 
     นอกจากตั้งข้อสังเกตเรื่องคนไทยไม่ใคร่สนใจเสพงานศิลปะ    จนทำให้หอศิลปกลายเป็นหอร้าง    ศาสตราจารย์เกียรติคุณเจตนายังตั้งคำถามต่อไปถึงการครอบงำด้วยวาทกรรมโฆษณา ซึ่งมีผลทำให้ประชาชนถอยห่างจากการเสพงานศิลปะโดยตรง มาเป็นการเสพผ่านสื่อเทคโนโลยีต่างๆ เช่นฟังเพลงจากแผ่นตามคำโฆษณาชวนเชื่อ มากกว่าไปชมคอนเสิร์ตที่เล่นสด

[เทาชมพู]

       ปาฐกถาของศาสตราจารย์เจตนาได้จุดความคิดและคำตอบขึ้นในใจหลายข้อด้วยกัน      ถ้าเราจะเปลี่ยนจาก “หอศิลป์”เป็น“หอสมุด”    เปลี่ยนจาก “คอนเสิร์ต” เป็น “วรรณกรรม”  และเปลี่ยนจากแผ่นซีดีเป็นละครโทรทัศน์  หรือแผ่นดีวีดี   คำตอบก็น่าจะออกมาในทางไม่แตกต่างกันนัก
 สิ่งที่ทำให้ผู้เขียนแตกเขนงความคิดแยกไปจากศาสตราจารย์เกียรติคุณดร. เจตนา จนเป็นคนละทางก็คือ   ผู้เขียนไม่เน้นที่การตั้งคำถาม ว่าบ้านเมืองร้างศิลปะจริงหรือ     แต่จะพยายามหาคำตอบให้กับวิธีการดำรงอยู่ของศิลปะ โดยเฉพาะสาขาวรรณศิลป์ในบ้านเมืองของเรา
        คำปรารภที่ว่า ถึงเป็นเรื่องยากที่จะหาเสภามาขับให้เยาวชนฟัง  แต่ก็พอจะหาได้     แต่สิ่งที่ยากเย็นกว่านั้นคือหาเยาวชนมาฟังเสภา  โดยเฉพาะผู้ที่มาโดยสมัครใจ
        ผู้เขียนไม่ประสงค์จะร่ำร้องให้เยาวชนกลับมาทำสิ่งที่เราเห็นว่าพวกเขาไม่ได้สนใจจะทำ    แต่จะหาคำตอบให้ตัวเองว่าพวกเขาสนใจอะไร    เพราะถ้าเมื่อไรเราปักใจอยู่กับศิลปะอย่างใดอย่างหนึ่ง แล้วปักใจต่อมาว่าไม่มีผู้เสพงานนั้นอย่างที่เราอยากให้เสพ    คำถามก็จะเกิดขึ้นอย่างไม่มีที่สิ้นสุด และจบลงตรงยังหาคำตอบไม่พบอยู่ดี    จะพบก็แต่ผู้ที่อยู่ในข่ายจำเลย  เช่นหลักสูตรของกระทรวงศึกษาธิการ   การเรียนการสอนของครู    ธุรกิจโฆษณาประชาสัมพันธ์ที่แผ่ขยายไปทุกวงการ  ฯลฯ

[เทาชมพู]

     ดังนั้นความคิดเมื่อใดที่หยุดตั้งคำถาม   หันมาดูรอบตัว เราจะพบว่าศิลปะของไทยไม่ได้จากไปไหน   รวมทั้งวรรณคดีไทยและวรรณกรรม  ก็ยังมีอยู่พอให้ใจชื้นขึ้นมาได้บ้าง     แม้ว่ากระแสของโฆษณาประชาสัมพันธ์ จะไม่ครอบคลุมถึงมรดกไทยอันมีค่าเหล่านี้    แต่ก็เป็นที่เข้าใจว่าประเทศอื่นๆก็ประสบคำถามคล้ายคลึงกันเหมือนกัน
วรรณคดีเป็นเรื่องที่ต้องรักษาไว้อย่างสิ่งทรงคุณค่า มากกว่าจะมาสนับสนุนให้แข่งกับกระแสนิยมของศิลปะใหม่ๆ   เพราะย่อมเป็นที่รู้ว่าของใหม่เหล่านี้รุ่งเรืองเฟื่องฟูไปตามประสาของใหม่ ย่อมมีผู้คนตื่นเต้นเห่อกัน     เมื่อกาลเวลาผ่านไป ของใหม่กลายเป็นของเก่า    กระแสนิยมเหล่านี้ก็ดับหายไป   ทำนองเดียวกับเพลงร็อคแอนด์โรลที่เคยสร้างความคลั่งไคล้ให้หนุ่มสาวไทยเมื่อ ๕๐ ปีก่อน  บัดนี้ก็ไม่มีหนุ่มสาวรุ่นปัจจุบันคนไหนสนใจไยดีอีกแล้ว   เมื่อเทียบกับเพลงใหม่ๆแปลกๆ ที่ผลิตกันขึ้นมาในแต่ละทศวรรษ จนถึงปีปัจจุบัน
      ถ้าเปรียบเทียบระหว่างของเก่ากับของใหม่โดยมีกระแสความนิยมเป็นมาตรฐาน ของเก่าก็ต้องมีคะแนนนิยมน้อยกว่าของใหม่เป็นธรรมดา   แต่ถ้าพิจารณาใหม่ว่าแม้เวลาผ่านไปสักระยะหนึ่ง  ของเก่านั้นก็มิได้ลับหายไปจากสังคมไทย    หากสามารถก้าวข้ามกาลเวลามาถึงอีกยุคหนึ่งได้  ก็จะเรียกได้ว่าจิตวิญญาณของสิ่งนั้นยังดำรงอยู่   แม้จะหายากขึ้นบ้าง   แต่ก็ ไม่ได้หายไปไหน 
      ถ้าอย่างนั้นมาดูกันว่า จิตวิญญาณที่ยังฝังอยู่ในศิลปะแขนงวรรณศิลป์นั้น มีต้นกำเนิดมาอย่างไร และยังสืบสานต่อมาในลักษณะใดจนถึงปัจจุบัน                                 

[เทาชมพู]

        วรรณศิลป์ในภาษาของไทย

        ขอย้อนกลับไปถึงรัชสมัยสมเด็จพระรามาธิบดีที่ 1  อู่ทอง  แห่งอาณาจักรศรีอยุธยา   วรรณคดีสำคัญในเรื่องนี้คือโองการแช่งน้ำ สำหรับใช้อ่านเมื่อมีพิธีถือน้ำกระทำสัตย์สาบานต่อพระมหากษัตริย์  ภาษาที่ใช้เป็นภาษาบาลีสันสกฤต ปะปนกับภาษาไทยดั้งเดิม  ห่างไกลจากความเข้าใจของคนไทยปัจจุบัน   แต่วรรณศิลป์ในการเรียงร้อยถ้อยคำก็ยังทิ้งร่องรอยให้เห็น มาจนถึงปัจจุบัน  คือการเล่นคำด้วยสระ และพยัญชนะ  ซึ่งใช้กันข้ามกาลเวลามาตลอดจนถึงสมัยรัตนโกสินทร์
         ขอให้สังเกตตอนที่กล่าวถึงกำเนิดของโลก
         จึ่งเจ้าตั้งผาเผือกผาเยอ ผาหอมหวานจึ่งขึ้น
         การเล่นคำปรากฏอยู่หลายแห่ง  ทั้ง จึ่ง-เจ้า   ผา-เผือก    ผาเผือก ผาเยอ  ผาหอมหวาน
          จึ่งเจ้าตั้ง  หมายถึง เทพเจ้าจึงได้สร้าง  คำว่าตั้งในที่นี้หมายถึงทำให้เกิดขึ้น  เรายังใช้อยู่ในคำว่า “ก่อตั้ง”
          ผู้แต่งเล่นคำคำว่า ผา ซ้ำๆกัน
   ผาเผือก  เป็นคำเรียกภาษาไทยของคำว่า เขาไกรลาส  ที่ประทับของพระอิศวรเป็นภูเขาหินสีขาวล้วน 
         ผาเยอ    เยอแปลว่าใหญ่  หมายถึงผาใหญ่ คือเขาพระสุเมรุซึ่งถือเป็นหลักของโลก
         ผาหอมหวาน  คือภูเขาคันธมาทน์   เป็นเขาลูกหนึ่งในป่าหิมพานต์ที่อยู่เชิงเขาพระสุเมรุ เป็นภูเขาที่มีกลิ่นหอมเพราะไม้ในป่านี้เป็นไม้หอมทั้งหมด 

[เทาชมพู]

         ในเมื่อโองการแช่งน้ำไม่ได้มีเอาไว้อ่านในใจเงียบๆเหมือนเราอ่านหนังสือสมัยนี้ แต่มีไว้อ่านดังๆในการทำพิธีถือน้ำพิพัฒน์สัตยา  การจงใจเล่นคำด้วยการซ้ำคำ ซ้ำสระ หรือซ้ำพยัญชนะ เพื่อเกิดจังหวะเสียงที่สอดคล้องกัน จึงก่อให้เกิดความเสนาะหูในการเปล่งเสียง 
          ในละครของเชกสเปียร์ที่แต่งขึ้นเพื่อให้นักแสดงออกเสียงดังๆบนเวที ก็มีการเล่นคำ ซ้ำพยัญชนะแบบเดียวกัน   เช่นในตอนต้นของ Macbeth  เปิดตัวละครด้วยการเล่นเสียงพยัญชนะ f  ในวรรคแรก
          So foul and fair a day I have not seen
          อีกตอนหนึ่งคือโคลงจาก Rime of the Ancient Mariner ของ Samuel Taylor Coleridge เล่นคำ ทั้งเสียงพยัญชนะ และตัวสะกด
          The fair breeze blew, the white foam flew,
          The furrow followed free;
           We were the first that ever burst
          Into that silent sea.


          ในสมัยอยุธยาตอนต้น   ภาษาไทยแต่ดั้งเดิมเป็นคำโดด คือคำเดียวง่ายๆ   ไม่ต้องแปลความหมายให้รุงรัง    ส่วนคำยาวๆรับมาจากเขมรซึ่งรับมาจากอินเดียอีกต่อหนึ่ง     ต่อมาตลอดสมัยอยุธยา  ไทยมีศัพท์บาลีสันสกฤตเพิ่มเข้ามาผ่านทางพระไตรปิฎก  จึงทำให้รุ่มรวยในเรื่องศัพท์เพิ่มขึ้นอีกมากมาย  ศัพท์เหล่านี้ทั้งไทย บาลี สันสกฤต และเขมร เอื้อต่อการสร้างวรรณศิลป์ที่มีสัมผัสทั้งนอกคือสัมผัสระหว่างวรรค  และสัมผัสใน คือสัมผัสภายในวรรคเอง  ยิ่งมีสัมผัสมากเท่าใด  ก็ยิ่งแสดงชั้นเชิงทางวรรณศิลป์ของกวี มากขึ้นเท่านั้น       วรรณคดีในยุคต่อมาจึงมีการใช้ศัพท์ทั้งไทย เขมร บาลี สันสกฤตผสมผสานในงานวรรณคดีตอนเดียวกันอย่างแพรวพราว

[เทาชมพู]

          พระเจ้าจักรพรรดิ     เกิดแก้วจักรรัตน์          รวดเร้าดินบน
          สรพรั่งช้างม้า           สรพร้อมรี้พล              สรพราดสามนต์
          ทุกหมู่หมวดหมาย
          พระอยู่เสวยสุข         ในทวาบรยุค               เลิศล้ำลือสาย
          มีเจ้าพระเจ้า            อันเลิศลือชาย              ฟ้าหล้าเหมือนหมาย
          แกว่นกล้ากามบุตร์
          แง่งามโถงเถง           ทหารนักเลง                 แกว่นกล้าการยุทธ
          ประกาศโดยนาม       พระศรีอนิรุทธ               เยาวราชอันอุด
          ดมเลิศแดนไตร

          แต่ถึงกระนั้น ศัพท์ภาษาไทยง่ายๆก็เป็นความงามที่กวีอยุธยามิได้ละทิ้ง  เห็นได้จากพระนิพนธ์กาพย์ห่อโคลงประพาสธารทองแดง ในเจ้าฟ้าธรรมธิเบศร์ (กุ้ง)  ในสมัยตอนปลายของอยุธยา   วรรณศิลป์ของเจ้าฟ้าธรรมธิเบศร์ในบทนี้  มีร่องรอยของ ‘ขนบ’ การซ้ำคำ ตามแนวของโองการแช่งน้ำเมื่อสมัยอยุธยาตอนต้น
ความพิเศษคือในความธรรมดาของป่าเขาลำเนาไพร  เจ้าฟ้าธรรมธิเบศร์ได้สร้างภาพไม่ธรรมดาขึ้นมาด้วยถ้อยคำง่ายๆ รวมกันเข้าแล้วเป็นภาพพิเศษไม่ซ้ำกับใคร   สมกับคำกล่าวของ Boris Pasternak กวีและนักเขียนชาวรัสเซียผู้ได้รับรางวัลโนเบล สาขาวรรณกรรม เมื่อค.ศ. 1958 ว่า
          “Literature is the art of discovering something extraordinary about ordinary people, and saying with ordinary words something extraordinary”

[เทาชมพู]

              เจ้าฟ้าธรรมธิเบศร์ทรงตั้งโจทย์ ด้วยเล่นคำธรรมดาสามัญว่า ‘ลิง’ แตกออกเป็นความหมายหลากหลายแตกต่างกัน     จากนั้นก็หยิบยกมารวมกัน   ร้อยกรองเป็นภาพพรรณนาโวหาร แสดงวรรณศิลป์ชั้นสูงของกวี  
            หัวลิงหมากลางลิง                        ต้นลางลิงแลหูลิง
            ลิงไต่กระไดลิง                        ลิงโลดคว้าประสาลิง
                    หัวลิงหมากเรียกไม้            ลางลิง
             ลางลิงหูลิงลิง                        หลอกขู้
            ลิงไต่กระไดลิง                        ลิงห่ม
            ลิงโลดฉวยชมผู้                       ฉีกคว้าประสาลิง
         คำว่า “ลิง” ในที่นี้ล้วนมีความหมายหลากหลาย ไม่ซ้ำกัน
         -  ลิงที่เป็นตัวแสดงบทบาทในโคลง   คือสัตว์
         - หัวลิง เป็นไม้เถาชนิดหนึ่ง ผลขนาดส้มจีน มีสันตรงกลางคล้ายหัวลิง  
         - หมากลางลิง เป็นชื่อของปาล์มชนิดหนึ่ง
         - ลางลิง , กระไดลิง เป็นชื่อของไม้เถาเนื้อแข็ง ลักษณะแบนยาว งอกลับไปกลับมาคล้ายขั้นบันได
         - หูลิง เป็นต้นไม้ชนิดหนึ่ง
         ส่วนการเล่นคำโทโทษในบทกวี  เล่น ๒ คำ
         - ขู้  หมายถึง ขู้ เป็นคำโทโทษของคำว่า คู่
         - ชมผู้ หมายถึง ชมผู้ เป็นรูปโทโทษของคำว่า ชมพู่ หมายถึงผลไม้ชนิดหนึ่ง
         ด้วยคำว่า “ลิง” ทั้งสัตว์และพืช ที่กระจัดกระจายกันอยู่ตามธรรมชาติของมัน      เจ้าฟ้าธรรมธิเบศร์ทรงได้นำเข้ามารวมกันไว้ในที่เดียว   สร้างเหตุการณ์ขึ้นมา ให้เห็นภาพพื้นหลังของป่าว่ามีเถาหัวลิงและต้นหมากลิงขึ้นอยู่เป็นฉากหลัง  ความมีชีวิตชีวาของป่าในตอนนี้ ก็คือลิงที่ขึ้นต้นหูลิง ทำหน้าหลอกล้อคู่ของมันตามประสา   บ้างก็ไล่เถากระไดลิงขย่มเล่น   บ้างก็กระโดดฉวยผลไม้อย่างชมพู่คว้ามาฉีกเล่นตามธรรมชาติซุกซนไม่อยู่นิ่งของสัตว์ชนิดนี้
          การร้อยเรียงภาษาจากเล่นคำ โดยมีฐานจากความเป็นจริง นำมาสร้างสรรค์ด้วยจินตนาการอันบรรเจิด แบบนี้คือความอลังการในภาษาไทย     ครูควรสอนให้นักเรียนตระหนักถึงคุณสมบัติและลักษณะเฉพาะของภาษาไทยทางด้านนี้   นอกจากจะเป็นการจุดประกายความคิดและความเข้าใจแล้ว   ยังนำไปสู่ความภูมิใจในการอนุรักษ์ภาษาอันเป็นสมบัติของชาติได้อีกด้วย

[เทาชมพู]

          ตัวอย่างที่เห็นได้อีกเรื่องหนึ่ง ในการเล่นลีลาของภาษาร้อยแก้ว คือเรื่องสั้น ภาพดาวหลงฟ้า ในคืนพระจันทร์เสี้ยว  ของ สกุล บุณยทัต

          ๑๘
          อากาศในคืนนี้เยือกเย็นลงอย่างประหลาด    ดวงดาวบนฟากฟ้าส่องประกายสุกสว่างงามระยับ...จันทร์เสี้ยวที่แหว่งโค้งดวงเดิม...ลอยเลื่อนอยู่กับความเงียบงันของค่ำคืนอย่างคมกริบ   “ ดวงหลงฟ้าดวงหนึ่ง” ลอยคว้างเป็นสายทางที่เหยียดยาว เหมือนดั่งการก้าวย่างของชีวิตที่ยิ่งใหญ่  ผ่านแผ่นฟ้ากว้างไกลไปสู่ความนิรันดร์อันยั่งยืน...
          ๑๙
          พระธุดงค์ทั้งสองต่างเพ่งมองปรากฎการณ์แห่งธรรมชาติที่เบื้องหน้า..ด้วยกิริยาอาการอันสงบนิ่ง...ศีรษะของ “ผู้ทรงศีล”น้อมต่ำลง...พร้อมกับมือที่ยกขึ้นพนม..สวดภาวนา
           “ ผู้คนแห่งโลกของเราทั้งหมดรู้จักให้อภัย
            รู้จักมองข้ามความผิดพลาดของผู้อื่น...
-------------------------------------------
            เราสรุปบทเรียนจากอดีต  เพื่อรู้ที่จะสร้าง
            ปัจจุบันเพื่ออนาคต

            ถ้าหากว่าถอดภาษาข้างบนนี้ออกมา ให้ได้ใจความตรงตามเดิม แต่ไม่คำนึงถึงลีลาของภาษา  ก็จะออกมาอย่างนี้
            อากาศในคืนนี้เย็นมาก     ดาวบนฟ้าส่องแสงสว่าง  จันทร์เสี้ยวลอยอยู่ในความเงียบของเวลากลางคืน    ดาวตกตกเป็นสาย ทำให้นึกถึงชีวิตที่ก้าวไปสู่นิรันดร
            ๑๙
           พระธุดงค์ทั้งสองเพ่งมองปรากฎการณ์ธรรมชาติ ด้วยกิริยาสงบนิ่ง...ศีรษะก้มต่ำ  พนมมือสวดมนตร์

           เนื้อหาเท่าเดิม  แต่ลีลาของภาษาที่ตัดสุนทรียะทางภาษาออกไป ทำให้งานทั้งสองชิ้นนี้มีวรรณศิลป์ผิดกัน ราวกับเป็นงานคนละชิ้น    ชิ้นแรกประกอบด้วยจินตนาการและลีลาวรรณศิลป์ มีทั้งรูปธรรมและนามธรรม        ส่วนชิ้นหลังเป็นคำบรรยายสั้นกระชับ เน้นเพียงภาพที่ตาเห็นได้เท่านั้น