นิราศหนองคาย:ใครอยู่เบื้องหลังวรรณคดีที่ถูกสั่งเผา

[เทาชมพู]

พอจะมองเห็นได้รางๆว่าขนาดไหน  จากประกาศที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงร่างด้วยพระองค์เอง และส่งไปพิมพ์ในราชกิจจานุเบกษา  เล่มที่ 5 นำเบอร์ 161 วันอาทิตย์ เดือน 9 แรม 12 ค่ำ ปีขาล สัมฤทธิศก 1240 แผ่นที่ 21 ตอน
ที่ 1ดังนี้

ประกาศ***

*เรื่องอ้ายทิมแต่งนิราศฯ***

ด้วยพระศรีสุนทรโวหาร เจ้ากรมพระอาลักษณ์ รับพระบรมราชโองการใส่เกล้าฯ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ สั่งว่าอ้ายทิม ขุนพิพิธภักดี ในกรมพระสุรัสวดี คิดหนังสือนิราศว่าด้วยกองทัพ ซึ่งจะยกขึ้นไป ณ เมืองหนองคาย เพื่อจะป้องกันรักษาพระราชอาณาเขต ตามราชประเพณีมาแต่ก่อน อ้ายทิมบังอาจแต่งหนังสือ ออกพระนามพระบาทสมเด็จพระเจ้าแผ่นดิน  ตัดทอนแทรกเปลี่ยนถ้อยคำเจือลงในกลอน แลกล่าวความกระทบกระเทือนถึงท่านผู้บัญชาราชการแผ่นดิน   แลผู้อื่นๆ โดยถ้อยคำหยาบคาย ยกย่องเหตุซึ่งได้ขัดขวางราชการแผ่นดินขึ้นเชิดชูไปต่าง ๆ จึงทรงพระราชดำริห์พร้อมด้วยท่านเสนาบดีว่า ราชประเพณีแต่ก่อนมีการทัพศึกมาเวลาใด พระบาทสมเด็จพระเจ้าแผ่นดินแลท่านเสนาบดีก็ปรึกษาพร้อมกันจัดกองทัพไปรับรองป้องกันพระราชอาณาเขต หามีผู้ใดขัดขวางแลติเตียนเหลือเกินดังนี้ได้ไม่ ถ้ามีผู้ใดพูดจาดังนี้ในเวลามีการทัพ ก็จะต้องมีโทษถึงประหารชีวิตตามพระราชกำหนดกฏหมาย
บัดนี้ อ้ายทิมมาทำหนังสือว่ากล่าวเหลือเกิน เท็จบ้าง จริงบ้าง เป็นการหมิ่นประมาทต่อราชการแลท่านผู้บัญชาการจะเป็นแบบอย่างต่อไปภายหน้า เมื่อมีราชการทัพศึก ก็จะบังคับบัญชาได้โดยยาก จึงให้ลงพระราชอาญาเฆี่ยนอ้ายทิม 50  ที ส่งตัวไปจำไว้ ณ คุก อย่างให้ผู้ใดเอาเยี่ยงอย่าง และหนังสือฉบับนี้เป็นหนังสือขัดขวางต่อราชการแผ่นดิน เป็นที่หมิ่นประมาทในพระบาทสมเด็จพระเจ้าแผ่นดินแลท่านเสนาบดีผู้ซึ่งมีกตัญญูต่อแผ่นดิน แลยำเกรงในพระบาทสมเด็จพระเจ้าแผ่นดิน แลท่านเสนาบดีซึ่งช่วยรักษาแผ่นดินอยู่ ก็หาควรจะอ่าน จะเก็บหนังสือนี้ไว้ไม่ ด้วยเป็นที่ขัดขวางต่อราชการแผ่นดินแลเป็นที่หม่นหมองต่อพระบาทสมเด็จพระเจ้าแผ่นดินแลท่านเสนาบดี ต้นร่างหนังสือฉบับนี้ก็ได้โปรดเกล้าฯให้เรียกมาทำลายเสีย ฉบับที่ตีพิมพ์แล้วยังไม่ได้ขาย
ไปนั้น ให้ผู้ซึ่งส่งไปลงพิมพ์ซื้อมาทำลายเสียทั้งสิ้น แต่หนังสือที่ไปซื้อไปแต่ก่อนแล้วนั้น ถ้าผู้ใดยังมีหนังสือนั้น ก็ให้ฉีกทำลาย
เสียอย่างให้ติดเป็นแบบอย่างอยู่ในแผ่นดินสืบไป
ประกาศมา ณ วันอังคาร เดือน 9 แรม 7 ค่ำ ปีขาล
สัมฤทธิศก ศักราช 1240 เป็นวันที่  3570 ในรัชกาลปัจจุบัน

[เทาชมพู]

ข้อกล่าวหาหรือข้อฟ้องของสมเด็จเจ้าพระยาฯ  สรุปได้ 6 ข้อดังนี้

1.        เอาพระนามพระเจ้าแผ่นดินดัดแปลงลงประกอบในนิราศ
2.        ติเตียนผู้บังคับกองทัพว่าไม่รู้ฤดูกาลที่ควรหรือไม่ควร
3.        มีข้อความกระทบกระเทียบแรงนัก
4.        เปรียบเทียบยกย่องข้างหนึ่ง (ชมเจ้าพระยามหินทรฯ) ติข้างหนึ่ง (ติเตียน สมเด็จเจ้าพระยาฯ)
5.        ผู้ขึ้นไปตักเตือน(หมายถึงสมเด็จเจ้าพระยาฯ) ขาดเมตตาจิตไม่มีความกรุณาต่อไพร่พลทั้งปวง
6.        ใช้ถ้อยคำหยาบคายมากในตอนจบ

[เทาชมพู]

2.        ติเตียนผู้บังคับกองทัพว่าไม่รู้ฤดูกาลที่ควรหรือไม่ควร

ดูฝนความไข้มิได้หยอก      ผู้ใหญ่บอกเศร้าจิตคิดสยอง
ที่ในดงลึกล้ำล้วนน้ำนอง      จะยกกองทัพไปกลัวไข้ดง
ซึ่งปู่ย่าตาลุงครั้งกรุงเก่า      ฟังเขาเล่าจำไว้ไม่ใหลหลง
ฤดูฝนเป็นไม่ไปณรงค์              ทำการสงครามแต่ก่อนบ่ห่อนเป็น
แต่เมื่อใดฝนแล้งแห้งสนิท      จึงจะคิดยกทัพไปดับเข็ญ
คิดขึ้นมาน้ำตาตกกระเด็น      ไม่วางเว้นกลัวตายเสียดายตน

ข้อความข้างบนนี้มาจาก ตอนต้นๆเรื่อง นายทิมซัดสมเด็จเจ้าพระยาเต็มๆ ว่าใช้คนไปทำสงครามในหน้าฝน  โดยอ้างว่าผู้เฒ่าผู้แก่เขาเตือนกันไว้ว่าอย่าทำ   จะยกทัพต้องยกไปทำศึกในหน้าแล้ง

อันที่จริงความคิดของนายทิมไม่ถูกต้อง  เพราะทัพไทยไม่ได้เป็นฝ่ายรุก  ซึ่งทำให้เลือกฤดูกาลได้   แต่เป็นฝ่ายรับ  เพราะฮ่อยกทัพมาก่อน   ถ้าไทยมัวแต่รอจนถึงฤดูแล้ง   ก็ย่อมไม่ทันการ      ไม่มีใครเขาทำกัน

[เทาชมพู]

6.        ใช้ถ้อยคำหยาบคายมากในตอนจบ

ซึ่งบางพวกไม่ได้ขึ้นไปทัพ              บางคนกลับผูกจิตริษยา
แล้วกล่าวโทษติฉินแกล้งนินทา      ขอดค่อนว่ากองทัพเสียยับเยิน
ที่เหล่าพวกหูป่าตากะสือ              ฟังเขาลือเชื่อใจมิได้เขิน
พูดเสริมส่งเลยล้นไปจนเกิน              อย่าด่วนเพลินเผลอพร่ำพูดลำพัง
คอยผูกใจผูกจิตคอยอิจฉา              แอบนินทากองทัพอยู่ลับหลัง
ถ้าใครอยากรู้สิ่งที่จริงจัง              จงวานฟังข้อคำที่รำพัน

ทำอย่างนั้นผิดอย่างนี้ที่ตรงไหน      ตัดสินให้เที่ยงแท้อย่าแปรผัน
ช่วยตรึกตรองตั้งใจให้เป็นธรรม์      อย่าชวนกันนินทามุสาตาม
จงไล่เลียงสืบสวนให้ถ้วนถี่              ก็ย่อมมีผู้คนไปล้นหลาม
อย่ากล่าวโทษโฉดเขลาว่าเบาความ      พูดซุ่มซ่ามโดยเดาเปล่าเปล่าเอย

[เพ็ญชมพู]

คำกราบบังคมทูลฟ้องขุนพิพิธภักดี (ทิม สุขยางค์) ผู้แต่งนิราศหนองคาย เขียนโดยสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค) ผู้สำเร็จราชการแผ่นดินในสมัยรัชกาลที่ ๕

ท่านเขียนไว้ดังนี้

แผ่นดินพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว จางวางเสือ ทำหนังสือทิ้งว่าหม่อมไกรสร ท่านก็เอาโทษ  หมื่นไวย์เพ็ง นอกราชการ นายเถื่อนคางแพะ พูดจาติเตียนแม่ทัพนายกอง ท่านก็เอาโทษถึงตายทั้งนั้น และผู้ทำนิราศแต่ก่อนมา พระยายมราชกุน หม่อมพิมเสน ครั้งกรุงเก่า หลวงสุนทรภู่ครั้งแผ่นดินพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ก็ทำไว้หลายเรื่อง หาได้กระทบกระเทือนถึงการแผ่นดินไม่ ผู้ทำนิราศฉบับนี้ว่าความก้าวร้าวมาก ด้วยการจะบังคับบัญชารักษาแผ่นดินต่อไป จะเป็นที่ชอบช้ำด้วยถ้อยคำของคนที่กล่าวเหลือ ๆ เกิน ๆ

สมเด็จเจ้าพระยา ฯ มีจดหมายกราบบังคมทูล ความผิดในนิราศหนองคาย  แต่จดหมายฉบับนี้สูญ

ที่เขียน ๆ กันมา
ท่านลงรายการละเอียดค่ะ ว่าหน้าไหน บรรทัดอะไร
เท่าที่พยายามนับดูทีละหน้า  เห็นว่ามีแค่ ๖ หน้าที่ท่านไม่พอใจ

เมื่อชำระหนังสือเล่มนี้  ความถูกตัดออกถึงหนึ่งในสาม
ความที่หายไปนี้ น่าจะสำคัญมาก  ถึงสมเด็จเจ้าพระยาเขียนว่า หยาบคายเรี่ยวแรงนัก

[เทาชมพู]

      ทัพเจ้าพระยามหินทรเดินทางไปถึงโคราช จากนั้นไปพิมาย  ก็ได้รับสารตราว่าให้กลับกรุงเทพได้  โดยแบ่งกำลังส่วนหนึ่งไปสมทบกับพระยามหาอำมาตย์ที่หนองคาย      นายทิมอยู่ในส่วนที่เดินทางกลับกรุงเทพพร้อมเจ้าพระยามหินทรฯ   ไปกลับรวมเวลาแล้ว 7 เดือนเต็ม     โดยไม่ได้ไปรบกับฮ่อ หรือข้าศึกที่ไหนเลยสักแปะเดียว

      จากข้อเท็จจริงที่บันทึกไว้ในนิราศหนองคาย  ไม่เอาอารมณ์ความรู้สึกเข้ามาเกี่ยวข้อง  จะเห็นได้ว่าสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ท่านพยายาม"แซะ" เจ้าพระยามหินทรฯ หลายต่อหลายครั้งให้ขยับเขยื้อนจากท่าพระยาทศ เพื่อเดินทางต่อไปให้ได้    แต่ก็ไม่ได้ผล   ลองเจ้าพระยามหินทรฯท่านปักใจว่าท่านจะไม่เดินทัพหน้าฝนเป็นอันขาด  ท่านก็ดื้อแพ่งของท่านจนสำเร็จ    
      ส่วนทัพเจ้าพระยาภูธราภัยและพระยามหาอำมาตย์ก็ทำสำเร็จเหมือนกัน  แต่คนละอย่างกับท่านเจ้าคุณมหินทรฯ  คือไปรบกับฮ่อจนสำเร็จกลับมา    
    
      เมื่อผลเป็นอย่างนี้  ก็ย่อมเกิดข้อเปรียบเทียบกันขึ้นมาให้เห็นในความรู้สึกของผู้หลักผู้ใหญ่ทางกรุงเทพ       คนที่เป็นหลักอยู่ในขณะนั้นคือพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว  และรองลงมาคือสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์       ถ้าหากว่าคนที่ดื้อรั้นต่อต้านอาญาทัพคือขุนนางอื่น ก็ไม่พ้นถูกประหาร     แต่ในเมื่อผู้ทำคือ "ลูกบุญธรรม" ของสมเด็จพระจอมเกล้าฯ  จึงไม่มีใครแตะ
     เจ้าพระยามหินทรฯ จึงได้กลับมาอยู่บ้านโดยสวัสดิภาพ   มิได้ถูกสอบสวนพิจารณาโทษแต่อย่างใด      แต่แน่ละว่าเรื่องพรรค์นี้ย่อมห้ามปากคนไม่ได้     เสียงซุบซิบนินทาก็คงกระฉ่อนอยู่ในหมู่ผู้ใหญ่ผู้น้อยเป็นธรรมดา     ถ้าไม่มีใครเอ่ยเสียเลยนี่ซิ  ถึงจะนับว่าแปลก  

[เทาชมพู]

   การจะไปเสาะหาว่านายทิมด่ากระทบกระเทียบเปรียบเปรยสมเด็จเจ้าพระยาฯอย่างใด  ก็คงได้ความมันในอารมณ์เพิ่มขึ้น แต่ไม่ได้อะไรมากกว่านั้น      เพราะถึงไม่รู้     เราก็พอจะสนุกกับการพิจารณาจากบริบทกันได้ว่าเกิดอะไรขึ้นบ้าง  นิราศหนองคายจึงกลายเป็นหนังสือต้องห้าม    
   ความจริงแล้ว เมื่อเจ้าพระยามหินทรฯกลับมาถึงกรุงเทพ   ไม่ได้ความดีความชอบแต่ก็ไม่ได้รับโทษทัณฑ์ใดๆ   ย่อมถือว่าบารมีของท่านแน่นปึ้ก  เพราะในอดีต แม่ทัพนายกองที่ทำผิดน้อยกว่านี้ยังหัวขาดกันมาแล้ว     ลองคิดดูว่าทัพที่ไปหยุดกึกอยู่กลางทางด้วยเหตุผลอ่อนยวบยาบว่ากลัวไข้ป่ากับน้ำหลาก   ทำให้เปลืองหลายอย่าง  เปลืองเวลา  เปลืองกำลังรี้พลโดยเปล่าประโยชน์    เปลืองเงินทองค่าใช้จ่ายโดยเปล่าประโยชน์อีกนั่นแหละ     และที่สำคัญคือยุทธวิธีการรบที่เตรียมแผนเอาไว้จากกรุงเทพ เจ๊งหมด    เพราะทัพ 2 ทัพที่เตรียมไว้คือทัพเจ้าพระยาภูธราภัยและทัพเจ้าพระยามหินทรฯ หายไปเสียทัพหนึ่งเท่ากับกำลังพลหายไป 50%       ถ้าหากว่าพระยามหาอำมาตย์ไม่ได้คุมพลไปสักเลกแถวอีสานในตอนนั้น     ฮ่อซึ่งยึดหนองคายได้เรียบร้อยแล้วก็คงเดินทัพต่อมาถึงเมืองอื่นๆ  กลายเป็นทัพใหญ่ยากแก่การปราบปราม
   สิ่งทั้งหมดนี้สำคัญกว่าไข้ป่าไม่รู้ว่ากี่เท่า    นายทิมไม่เอ่ยเลยสักแอะเดียว

   เรื่องควรจะจบแบบเจ๊ากันไป เมื่อไม่มีใครเอาเรื่องเจ้าพระยามหินทรฯ      แต่ไม่จบเพราะท่านเองไม่ยอมจบ

[เทาชมพู]

  สิ่งที่เจ้าพระยามหินทรฯ ยังค้างคาใจอยู่ มองเห็นได้จากกลอนของนายทิมซึ่งเปรียบได้กับกระบอกเสียงจากใจของนาย
  ซึ่งบางพวกไม่ได้ขึ้นไปทัพ              บางคนกลับผูกจิตริษยา
แล้วกล่าวโทษติฉินแกล้งนินทา           ขอดค่อนว่ากองทัพเสียยับเยิน
ที่เหล่าพวกหูป่าตากะสือ                  ฟังเขาลือเชื่อใจมิได้เขิน
พูดเสริมส่งเลยล้นไปจนเกิน               อย่าด่วนเพลินเผลอพร่ำพูดลำพัง
คอยผูกใจผูกจิตคอยอิจฉา                แอบนินทากองทัพอยู่ลับหลัง
ถ้าใครอยากรู้สิ่งที่จริงจัง                   จงวานฟังข้อคำที่รำพัน
  
   เรื่องนี้แสดงว่าเมื่อกลับมา มีคนกล่าวติฉินนินทาเจ้าพระยามหินทรฯ  เราก็คงเดาได้ว่าคนที่กล้าทำเห็นจะมีผู้นำอยู่คนเดียวคือสมเด็จเจ้าพระยาฯ    แต่ท่านคงไม่ได้แถลงเป็นทางการ ไม่งั้นคงมีหลักฐานเป็นเอกสารให้เห็น   แต่ก็คงพูด     เจ้าพระยามหินทรฯฝ่าฝืนอาญาทัพไม่รู้กี่หนแบบนี้จะให้สมเด็จเจ้าพระยาฯ ท่านเก็บปากคำไว้ทำไม    เรื่องอะไรท่านจะต้องเกรงใจ    แค่ท่านไม่ลงโทษก็ถือว่าให้อภิสิทธิ์มากพอแล้ว
   การกระทำของเจ้าพระยามหินทรฯ ย่อมเป็นหนามยอกอกสมเด็จเจ้าพระยาฯ   เพราะกล้าลูบคมอย่างเปิดเผย  ต่อไปสมเด็จเจ้าพระยาฯท่านสั่งการอะไรต่อไป  ขุนนางใหญ่น้อยที่ไหนจะเกรงใจ      ถ้าพลิกดูประวัติศาสตร์จะพบว่า พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าฯ ทรงมีพระราชพิธีบรมราชาภิเษกครั้งที่ 2 ขึ้น เมื่อวันที่ 16 พฤศจิกายน พ.ศ. 2416  คือ 2 ปีก่อนหน้านิราศหนองคาย   ทำให้สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ท่านก็มิได้มีอำนาจเต็มในฐานะผู้สำเร็จราชการอีกต่อไป เพราะต้องพ้นจากตำแหน่งนี้ไปเมื่อพระเจ้าอยู่หัวบรมราชาภิเษกครั้งที่ 2       ก็เท่ากับว่ารัศมีของ" รีเยนต์" เริ่มหรี่แสงลงเมื่อ 2 ปีก่อน   แต่ก็ยังมีอำนาจเหลืออยู่

   เจ้าพระยามหินทรฯ ท่านย่อมประจักษ์ข้อนี้ดี ว่าอำนาจในบัดนี้ของสมเด็จเจ้าพระยาทำอะไรท่านไม่ได้      ดังนั้นท่านก็ไม่ลดราวาศอกให้     เมื่อมีเสียงสะท้อนมาเข้าหูว่ามีผู้ติฉินนินทาท่านในเรื่องเดินทัพ     ท่านก็งัดเอานิราศหนองคายออกมา ส่งให้โรงพิมพ์หมอสมิทพิมพ์จำหน่ายเป็นหนังสือเล่มเสียเลย   ในพ.ศ. 2421 คืออีก 3 ปีต่อมา  
   ลูกระเบิดก็เลยลงกลางเมืองหลวงด้วยเหตุนี้

[เทาชมพู]

   วิเคราะห์จากลักษณะการบันทึก  นิราศหนองคาย คงมีส่วนต้นๆแต่งขณะเดินทัพ  เพราะบันทึกรายละเอียดวันเดือนปีของเหตุการณ์ในช่วงต้นไว้ละเอียด    หลายตอนเช่นการเดินป่าและผ่านเมืองต่างๆ ก็บันทึกแบบประสบด้วยตาตัวเองใหม่ๆ    แต่ต่อมา  บางตอนก็แต่งขึ้นในภายหลัง  เพราะเหตุการณ์บางตอน นายทิมเริ่มจะจำวันเดือนปีไม่ได้ว่าเกิดขึ้นเมื่อใด    ตอนท้าย แน่นอนว่าแต่งเมื่อกลับมากรุงเทพได้ระยะหนึ่งแล้ว เพราะกล่าวพาดพิงถึงมีผู้ติฉินนินทากล่าวโทษ  

   ส่วนที่ดิฉันคิดว่านิราศหนองคายมีการแต่งแทรกเนื้อความเข้าไป    ก็คือส่วนหนึ่งคือนายทิมได้บรรยายละเอียดอยู่หลายตอนถึงการใช้จ่ายเงินทองของเจ้าพระยามหินทรฯ ว่าจ่ายไปในเรื่องบุญกุศล  เช่นซ่อมกุฏิ ปฏิสังขรณ์วัด     ใช้ไปในการจัดงานบุญต่างๆที่โคราชก็หลายครั้ง  จัดละครเล่นให้บันเทิงกองทัพก็มี    นอกจากนี้ยังบรรยายว่าเจ้าพระยามหินทรฯผ่านไปเมืองไหนตำบลไหน  ท่านก็แจกเงินชาวบ้านไปทุกครั้งด้วยกัน  รวมยอดที่ท่านแจกโน่นจ่ายนี่ รวมทั้งค่าช้างวัวพาหนะจำนวนมาก ต้องเกินห้าสิบชั่งที่สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ท่านจ่ายเพิ่มให้แน่นอน    อาจจะหลายร้อยชั่งหรือเป็นพันเสียด้วยซ้ำ
    เรื่องการใช้จ่ายเงินนี้ บันทึกไว้ถี่ถ้วน   อ่านแล้วก็แปลกใจว่าเจ้าพระยามหินทรฯใช้เงินไปมากมายทีเดียว โดยไม่เกี่ยวกับเรื่องรบทัพจับศึก      ทำให้สงสัยว่าเงินที่ท่านจ่ายเป็นเงินส่วนตัวหรือว่าเป็นเงินหลวงที่เบิกไปจากท้องพระคลังกันแน่       นายทิมไม่ได้ระบุชัดเจนว่าเรื่องที่ถูกติฉินนินทากล่าวโทษมีอะไรบ้าง      แต่ดูจากการพรรณนายกย่องคุณงามความดีของเจ้าพระยามหินทรฯ ในการใช้จ่ายเงิน   ก็เหมือนนายทิมชี้แจงให้รู้ว่าเงินที่จ่ายไปนั้น จ่ายไปเพื่อประโยชน์ของไพร่พลและราษฎรทั้งนั้น    ไม่ได้จ่ายเอาไปใช้เป็นส่วนตัว      
    ดิฉันจึงคิดว่าส่วนหนึ่งของการกล่าวโทษติฉินนินทา คือการเปลืองงบประมาณหลวงไปมากมายในการเดินทัพครั้งนี้ โดยไม่ได้อะไรขึ้นมา      นายทิมจึงตอบโต้ด้วยการสาธยายให้ฟังว่า เจ้าคุณมหินทรฯ ท่านจ่ายเพื่อส่วนรวมต่างหาก   ควรสรรเสริญคุณงามความดีของท่านด้วย

[เทาชมพู]

     ทำอย่างนั้นผิดอย่างนี้ที่ตรงไหน      ตัดสินให้เที่ยงแท้อย่าแปรผัน
ช่วยตรึกตรองตั้งใจให้เป็นธรรม์      อย่าชวนกันนินทามุสาตาม
จงไล่เลียงสืบสวนให้ถ้วนถี่              ก็ย่อมมีผู้คนไปล้นหลาม
อย่ากล่าวโทษโฉดเขลาว่าเบาความ      พูดซุ่มซ่ามโดยเดาเปล่าเปล่าเอย ฯ

      กลอนข้างบนนี้คือตอนจบของนิราศหนองคาย    นายทิมพูดต่อว่า "ใครบางคน" ที่ตัดสินไม่เที่ยงตรง   ไม่เป็นธรรม   ไม่สืบสวนให้ถี่ถ้วน และเป็นคนโฉดเขลาเบาความ     บาทสุดท้ายคือ "พูดซุ่มซ่ามโดยเดาเปล่าเปล่า"  
      ถ้าเรารู้ว่าผู้ที่นายทิมตั้งใจจะเอ่ยถึง ไม่ใช่ตาสีตาสาคนไหนก็ได้ในกรุงเทพ  แต่เป็นสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์     ก็นับว่าน้ำเสียงของนายทิมทระนงองอาจมากทีเดียว       มันไม่น่าเป็นไปได้ที่ข้าราชการชั้นผู้น้อยปลายแถวอายุแค่สามสิบ จะกล้าเอ่ยถึงขุนนางสูงสุดในแผ่นดินด้วยถ้อยคำเหมือนอยู่ในวัยและฐานะเสมอบ่าเสมอไหล่กัน     กล้าดุ กล้าเตือน  ใช้ถ้อยคำตำหนิติเตียนอย่างไม่เกรงใจ  แล้วยังเอาลงพิมพ์เป็นหนังสือให้คนอ่านกันทั้งเมืองอีกด้วย
      จริงอยู่   ผู้น้อยอาจเจ็บแค้นผู้ใหญ่ได้  ตัดพ้อต่อว่าผู้ใหญ่ได้   สุนทรภู่เองก็เคยบรรยายความน้อยใจเมื่อชะตาตก  ต้องออกจากวัดเพราะพระเถระผู้ใหญ่ท่านเข้าข้างอีกฝ่าย   ด้วยคำว่า
      จะยกหยิบธิบดีเป็นที่ตั้ง               ก็ใช้ถังแทนสัดเห็นขัดขวาง

      อีกตอนหนึ่งคือ

      มาทางท่าหน้าจวนจอมผู้รั้ง             คิดถึงครั้งก่อนมาน้ำตาไหล
     จะแวะหาถ้าท่านเหมือนเมื่อเป็นไวย    ก็จะได้รับนิมนต์ขึ้นบนจวน
     แต่ยามยากหากว่าถ้าท่านแปลก    อกมิแตกเสียหรือเราเขาจะสรวล
     เหมือนเข็ญใจใฝ่สูงไม่สมควร            จะต้องม้วนหน้ากลับอัประมาณ

    แม้น้อยใจผู้ใหญ่  สุนทรภู่ก็ยังระมัดระวังใช้คำให้เห็นความเจียมตัวอย่างผู้น้อย  จะตำหนิก็อ้อมๆ ใช้คำเปรียบเปรยมิให้ฟังก้าวร้าวโจ่งแจ้ง     แต่นายทิมไม่มีสำนึกในข้อนี้เลย      ใช้คำโผงผางออกไปตรงๆ ไม่แคร์ว่าจะระคายหูใครขนาดไหน     ซึ่งฟังแล้ว ไม่น่าที่คนระดับนายทิมจะกล้าทำเช่นนั้น
               

[ประกอบ]

   
    แม้น้อยใจผู้ใหญ่  สุนทรภู่ก็ยังระมัดระวังใช้คำให้เห็นความเจียมตัวอย่างผู้น้อย  จะตำหนิก็อ้อมๆ ใช้คำเปรียบเปรยมิให้ฟังก้าวร้าวโจ่งแจ้ง     แต่นายทิมไม่มีสำนึกในข้อนี้เลย      ใช้คำโผงผางออกไปตรงๆ ไม่แคร์ว่าจะระคายหูใครขนาดไหน     ซึ่งฟังแล้ว ไม่น่าที่คนระดับนายทิมจะกล้าทำเช่นนั้น
               

ฮิฮิ เรื่องนี้ตอบไม่ยากครับ ถ้าเราติดตามข่าวซุบซิบพวกนักการเมืองหรือคนใหญ่ๆ โตๆ ทั้งหลาย เช่นรัฐมนตรี นายทหารใหญ่ หรือแม้แต่พระบรมวงศานุวงศ์ จะพบว่าหลายๆ ครั้งบุคคลสำคัญเหล่านั้นจะทำตัวธรรมดา เฉยๆ เรียบง่าย แต่บรรดาลิ่วล้อทั้งหลายมักจะเบ่งสุดๆ อาศัยบารมีเจ้านายทำกร่าง อวดอ้าง หรือคิดว่าตนเองใหญ่ตามไปด้วย เป็นเรื่องธรรมดาที่พบเห็นได้ทั่วไป โดยเฉพาะพวกแอร์มักจะเจอลิ่วล้อขากร่างบ่อยๆ ขนาดในแวดวงวิชาการผมยังเคยเจอ ในงานประชุมวิการการที่หน่วยงานผมเป็นเจ้าภาพ เจอขาเบ่งที่แค่เป็นนักเรียนของนักวิชาการชื่อดังที่ท่านเป็นระดับโลกยังเอาชื่อท่านมาเบ่งเรียกร้องนั่นนี่เลย เบ่งจนไม่รู้ตัวว่ากำลังเบ่งกับใคร ทั้งที่นักวิชาการท่านนั้นสุดแสนสมถะ


นายทิมเป็นคนสนิทท่านเจ้าพระยาฯ เลยพลอยคิดว่าตัวใหญ่ไปด้วย ลืมนึกไปว่าตัวแค่อาศัยวนเวียนเป็นดาวบริวารเล็กๆ สะท้อนแสงจากดาวใหญ่เฉยๆ แต่นึกว่าตัวเปล่งแสงเอง รวมทั้งคิดเอาเองว่าบารมีนายจะคุ้มหัวได้ เพราะวันๆ อยู่แต่กับนายที่ใครๆ ก็เคารพนพนอบเกรงใจ  ผู้ที่ใหญ่กว่าก็มีแต่เจ้าเหนือหัว  นายทิมเลยกร่างไม่กลัวใคร เจ็บแค้นแทนนายมาก เลยออกอาการ over action มากไป พวกอาศัยบารมีเบ่งมักจะเบ่งจนเว่อร์ หรือกร่างอย่างเหลือเชื่อทั้งนั้น


ส่วนเจ้าพระยาจะรู้ด้วยหรืออยู่เบื้องหลังนายทิมหรือไม่อันนี้ยังเป็นปริศนา  รอท่านอาจารย์เฒาว์ฯมาวิเคราะห์ต่อ  แต่ตัวเจ้าพระยาเองก็คงคิดว่าท่านก็แน่ ขนาดกับสมเด็จเจ้าพระยาใหญ่คับแผ่นดินท่านยังไม่กลัว  คงชั่งน้ำหนักแล้วรู้ว่าแม้แต่ ร. 5 ก็ยังต้องเกรงใจท่านด้วย

[เทาชมพู]

จุ๊จุ๊ อย่าเอ็ดไปครับ ผมกำลังตามหารักแท้ เลยต้องปลอมตัวเป็นคนขับ taxi บ้าง คนงานทำความสะอาดบ้าง เด็กแจกใบปลิวบ้าง หรือนักเรียนโค่งบ้าง ทั้งอาจารย์ใหญ่อาจารย์รองอย่าไปบอกใครนะครับ  ไว้ผมเจอรักแท้เมื่อไหร่ ค่อยเปิดเผยตัวตนที่แท้จริง    

ในงานประชุมวิการการที่หน่วยงานผมเป็นเจ้าภาพ

อ้าว คุณชายคุณชายรุศฑ์ษมาศร์เปิดเผยตัวแล้ว 

[เทาชมพู]

มันก็น่าคิดเหมือนกันว่า นายทิมแกกร่างจริง  หรือว่าแกเป็น "ร่างทรง" ของใครสักคน ที่พูดออกมาด้วยตัวเองไม่ได้    คำถามนี้คงจะค้างคาใจใครหลายคนทั้งในสมัยรัชกาลที่ ๕ และในสมัยต่อๆมา  
สมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพทรงเป็นผู้หนึ่งที่สงสัยเรื่องนี้   เมื่อทรงเรียบเรียงประวัติของนายทิม  จึงทรงเอ่ยไว้ตอนหนึ่งว่า

" ข้าพเจ้าได้เอาหนังสือนิราศหนองคาย  ซึ่งได้ขอต้นฉบับจากหลวงพัฒนพงษ์ภักดีมาคัดไว้ในหอพระสมุดฯ ไม่ช้ามานัก มาอ่านตรวจดูโดยละเอียด    เห็นว่าความที่กล่าวในหนังสือนิราศหนองคาย  มีที่ร้ายแรงเป็นฐานหมิ่นประมาทหลายแห่ง    แม้มีผู้ใดแต่งเช่นนั้นออกโฆษณาในเวลาปัจจุบันชั้นนี้     ก็เห็นจะมีโทษตามประมวลกฎหมายอาญา     แต่เมื่ออ่านแล้ว ก็คิดเห็นว่าใช่วิสัยคนอย่างนายทิมทนาย  แม้ชำนาญในการแต่งบทกลอน   จะสามารถหรือกล้ากล่าวความลงเช่นนั้นได้     ตามความที่ข้าพเจ้าทราบ   ถึงเมื่อชำระกันครั้งนั้น  ความเข้าใจก็เป็นอย่างที่ว่า     แต่นายทิมให้การยืนยันว่า  แต่งด้วยปัญญาความคิดของตนเอง    และปฏิเสธว่าไม่ได้มีผู้หนึ่งผู้ใดแนะนำสั่งสอนให้แต่ง    ยอมรับผิดแต่ผู้เดียว    
เมื่อพิจารณาได้ความเพียงเท่านั้น   ลูกขุนจึงตัดสินให้จำคุกนายทิมผู้แต่ง   และให้ทำลายหนังสือนิราศหนองคายที่พิมพ์โฆษณาเสีย    นายทิมต้องติดคุกอยู่ ๘ เดือน    พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯยกโทษพระราชทาน จึงได้พ้นจากเวรจำ     เมื่อพ้นโทษแล้ว  ก็กลับไปอยู่กับเจ้าพระยามหินทรฯตามเดิม     พอการสงบเงียบแล้ว  เจ้าพระยามหินทรฯตั้งให้เป็นขุนจบพลรักษ์ ขุนหมื่นประทวน  ในกรมพระสุรัสวดี    และให้ว่าการงานในบ้านต่างหูต่างตาทั่วไป "

   อ่านระหว่างบรรทัด จากข้อความพิมพ์ตัวแดง    แสดงว่าลูกขุนเองก็ไม่เชื่อว่าแค่ทนายรับใช้ตัวเล็กๆอย่างนายทิมจะกล้ากล่าวสบประมาทสมเด็จเจ้าพระยาอย่างองอาจเปิดเผยขนาดนี้    มันเกินฐานะของคนอย่างนายทิมไปมาก      ถ้าไม่ใช่มีบิ๊กคนไหนเขียนเองแล้วนายทิมยอมรับผิดแทน   ก็แปลได้อีกอย่างว่านายทิมเขียนตามคำสั่งของใครสักคน
  แต่นายทิมก็ทรหดอดทน  ลูกขุนสอบสวนเท่าใดก็ยืนกรานว่ากระผมเขียนคนเดียว ไม่มีใครสอนใครสั่ง    เมื่อมีจำเลยคนเดียว หาผู้สมรู้ร่วมคิดไม่ได้   นายทิมเลยโดนลงโทษคนเดียว

   นายทิมถูกจำคุกอยู่ ๘ เดือน ก็ถูกปล่อย เพราะพระเจ้าอยู่หัวโปรดพระราชทานอภัยโทษ    การพระราชทานอภัยโทษไม่ใช่ว่าอยู่เฉยๆก็ทรงนึกได้ว่าควรอภัย   แต่ต้องมีคนกราบบังคมทูลขอให้พระราชทานอภัย  ทรงเห็นสมควรถึงจะพระราชทานอภัยแก่นักโทษ      
   ผู้ที่กราบบังคมทูลพระเจ้าอยู่หัว  สามารถเอาตัวนายทิมหลุดจากคุกทั้งๆหมิ่นประมาทสมเด็จเจ้าพระยา  โดนตะรางแค่ 8 เดือนเท่านั้น  กลับมาบ้าน ก็ได้ความดีความชอบเลื่อนขึ้นเป็นขุน  และยังได้เป็นบัตเลอร์ ดูแลบ้านช่องบริวารของเจ้าพระยามหินทรฯ เป็นพ่อบ้านใหญ่เสียด้วย     ขอเชิญคุณประกอบและท่านอื่นๆที่เข้ามาอ่านไปคิดเป็นการบ้านเอาเองว่าเป็นใคร  คนเล่ากระทู้นี้เดาไม่ถูก  

[เพ็ญชมพู]

  นายทิมถูกจำคุกอยู่ ๘ เดือน ก็ถูกปล่อย เพราะพระเจ้าอยู่หัวโปรดพระราชทานอภัยโทษ    การพระราชทานอภัยโทษไม่ใช่ว่าอยู่เฉยๆก็ทรงนึกได้ว่าควรอภัย   แต่ต้องมีคนกราบบังคมทูลขอให้พระราชทานอภัย  ทรงเห็นสมควรถึงจะพระราชทานอภัยแก่นักโทษ      
   ผู้ที่กราบบังคมทูลพระเจ้าอยู่หัว  สามารถเอาตัวนายทิมหลุดจากคุกทั้งๆหมิ่นประมาทสมเด็จเจ้าพระยา  โดนตะรางแค่ 8 เดือนเท่านั้น  กลับมาบ้าน ก็ได้ความดีความชอบเลื่อนขึ้นเป็นขุน  และยังได้เป็นบัตเลอร์ ดูแลบ้านช่องบริวารของเจ้าพระยามหินทรฯ เป็นพ่อบ้านใหญ่เสียด้วย     ขอเชิญคุณประกอบและท่านอื่นๆที่เข้ามาอ่านไปคิดเป็นการบ้านเอาเองว่าเป็นใคร  คนเล่ากระทู้นี้เดาไม่ถูก 

คงเป็นคนเดียวกับผู้ที่ส่งเรื่องนิราศนี้ไปพิมพ์ที่โรงพิมพ์หมอสมิธนั่นแหละ

ต้นร่างหนังสือฉบับนี้ก็ได้โปรดเกล้าฯ ให้เรียกมาทำลายเสีย ฉบับที่ตีพิมพ์แล้วยังไม่ได้ขายไปนั้น ให้ผู้ซึ่งส่งไปลงพิมพ์ซื้อมาทำลายเสียทั้งสิ้น แต่หนังสือที่ไปซื้อไปแต่ก่อนแล้วนั้น ถ้าผู้ใดยังมีหนังสือนั้น ก็ให้ฉีกทำลายเสีย อย่าให้ติดเป็นแบบอย่างอยู่ในแผ่นดินสืบไป

ผู้ที่ส่งเรื่องไปลงพิมพ์ที่ต้องไปซื้อหนังสือนิราศหนองคายมาทำลาย คือ เจ้าพระยามหินทรศักดิ์ธำรงนั่นเอง

จดหมายเหตุราชกิจรายวัน ประจำวันจันทร์ แรม ๑๓ ค่ำ เดือน ๙ (หน้า ๓๑๐) จดบันทึกเรื่องนี้ไว้ว่า

จมื่นทิพเสนาเฝ้าถวายหนังสือพระยามหามนตรีกับต้นฉบับนิราศหนองคาย ๔ เล่ม ในหนังสือจ่าให้จมื่นทิพเสนาเชิญพระราชหัตถ์ไปให้เจ้าพระยามหินทรฯ ดุ เจ้าพระยามหินทรฯ ได้ส่งต้นฉบับมาให้ ๔ เล่ม แจ้งว่าหนังสือที่ตีพิมพ์ที่โรงพิมพ์หมอสมิธนั้น เจ้าพระยามหินทรฯ ได้ไปซื้อมาแล้วเป็นสมุดใบปกแข็ง ๕๗ เล่ม ใบปกลายศิลา ๑๒๗ เล่ม ใบปกเขียว ๑๗๘ เล่ม รวม ๓๖๒ เล่ม กับหนังสือที่ยังไม่ได้เย็บอีกจำนวน ๑๐ ยก ประมาณ ๑๐๐ เล่ม ได้ส่งไปที่พระยารองเมือง แต่วันเสาร์ แรม ๑๑ ค่ำ เดือน ๙ แกไปถามพระยารองเมืองว่าจริงแล้วจะทำบัญชีทูลเกล้าฯ ถวาย

นักเขียนถูกตัดสินจำคุก ส่วนผู้พิมพ์โฆษณารับผิดชอบเพียงซื้อหนังสือมาทำลาย

[เทาชมพู]

จึงให้ลงพระราชอาญาเฆี่ยนอ้ายทิม 50 ที ส่งตัวไปจำไว้ ณ คุก อย่างให้ผู้ใดเอาเยี่ยงอย่าง

สมเด็จเจ้าพระยาฯ ท่านเห็นว่าความผิดนายทิมถึงขั้นประหารชีวิต   แต่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าฯ ท่านหาทางออกมิให้พญาคชสารชนกันบาดเจ็บกว่านี้  ก็เลยทรงตัดสินโทษนายทิมแค่เฆี่ยนกับจำคุก   ไม่ได้บอกด้วยว่านานเท่าใด เรียกว่าไม่มีกำหนดแน่นอน  จะขังลืมไปจนตายก็ได้

การลงโทษเฆี่ยนกับจำคุกนักเขียนในคดีนี้  โบราณมีสำนวนว่า "ตีวัวกระทบคราด"      นายทิมคือวัว  ส่วนคราดคือเจ้าของวัว    ถ้านายทิมถูกประหาร คนกระเทือนก็เจ้าพระยามหินทรฯนั่นแหละ    เพราะนายทิมต้องภักดีต่อนายจนตัวตาย       แค่นายทิมถูกเฆี่ยนกับจำคุก  นายของนายทิมก็กระเทือนน้อยหน่อย   แต่จะว่าไม่กระเทือนเสียเลยก็ไม่ได้   เพราะทรงปรามให้เก็บหนังสือนิราศหนองคายมาทำลายให้หมด     แปลว่าหยุดได้แล้ว   อย่าไปหาเรื่องเขาอีก   
มิใช่ว่าหนังสือเล่มนี้มีอะไรแหลมคม จนไปเสียดแทงใจผู้เป็นใหญ่ในบ้านเมือง    แต่เป็นหนังสือที่หมิ่นประมาทก่อความเสียหายให้ผู้อื่น  จึงต้องห้ามการเผยแพร่จำหน่าย   

    เรื่องนี้ ถ้าถามว่าเห็นใจใคร  โดยส่วนตัวเห็นใจสมเด็จเจ้าพระยา     เพราะตั้งแต่ต้นเรื่องจนปลายเรื่อง  ท่านเป็นฝ่ายเสียหายมาโดยตลอด   สิ่งที่ท่านทำก็คือทำตามหน้าที่  ไม่ได้ทำอะไรเป็นส่วนตัว     ถ้าหากว่าเจ้าพระยามหินทรฯไม่อยากจะไปรบกับฮ่อก็น่าจะขอตัวเสียแต่แรก    มีแม่ทัพอื่นยกข้ามดงพระยาไฟไปได้เร็วหน่อย   ศึกฮ่อจะได้จบเร็วกว่านี้ และเบาแรงพระยามหาอำมาตย์ด้วย
    นึกๆอีกที   เหตุการณ์ในเรื่อง สมมุติว่าเป็นยุคนี้  ผู้บัญชาการทัพสั่งให้แม่ทัพยกทัพไปชายแดน เพราะเกิดสงครามขึ้นที่นั่นกำลังปะทะกันอยู่    แม่ทัพกลับรายงานว่าไปไม่ได้ครับผม น้ำท่วมทางรถไฟกับถนนขาด เลยขอตั้งค่ายพักกลางทางจนกว่าน้ำจะแห้ง  จะลุยน้ำไปก็กลัวอาวุธยุทโธปกรณ์เสียหาย กับทหารจะเท้าเปื่อยหมด     ได้ยินอย่างนี้ ผบ.ทบ. คนไหนจะใจเย็นอย่างสมเด็จเจ้าพระยา คือไม่ลงโทษอะไรเลยไหมล่ะคะ

   เอาเป็นว่า  สมเด็จเจ้าพระยาท่านก็อุตส่าห์อดกลั้นงดโทษมาหนหนึ่งแล้ว    จนยกทัพกลับกรุงเทพ มา 3 ปี  อีกฝ่ายก็ไม่ยอมจบ    มันก็น่าจะเอาเรื่องหรอก     นายทิมโดนแค่นี้ คงมีฝ่ายที่เห็นใจสมเด็จเจ้าพระยา  เห็นว่าได้รับโทษน้อยไปเสียอีก