อิเหนา ฉบับพระนิพนธ์สมเด็จฯเจ้าฟ้ากรมพระนครสวรรค์วรพินิต

[เทาชมพู]

ความเป็นมา

วรรณคดีเรื่องอิเหนาเป็นที่รู้จักกันดีมาตั้งแต่สมัยกรุงศรีอยุธยาตอนปลาย มีคำเล่าสืบทอดกันมาว่าเจ้าฟ้ากุณฑลกับเจ้าฟ้ามงกุฎ พระราชธิดาของพระเจ้าบรมโกศกับเจ้าฟ้าสังวาลย์นิพนธ์เป็นบทละคร    จากคำบอกเล่าของนางข้าหลวงมลายูที่มาจากปัตตานีเล่าถวาย    เจ้าฟ้ามงกุฎนิพนธ์เรื่องอิเหนา  ส่วนเจ้าฟ้ากุณฑลนิพนธ์เรื่องดาหลัง หรืออิเหนาใหญ่
อิเหนาใหญ่หรือดาหลังไม่เป็นที่นิยมนัก  แต่ยังเหลือรอดมาถึงสมัยรัตนโกสินทร์   ส่วนอิเหนาของเจ้าฟ้ามงกุฏเป็นที่นิยมกันแพร่หลายในตอนปลายอยุธยา    แต่ต้นฉบับขาดหายไปตอนเสียกรุง   แต่ก็ยังมีผู้จดจำเรื่องราวได้  จึงมีการแต่งขึ้นมาใหม่เฉพาะตอน ในสมัยธนบุรี ตือ อิเหนาคำฉันท์ โดยหลวงสรวิชิต(ต่อมาคือเจ้าพระยาพระคลัง(หน)
อิเหนาที่แต่งเป็นฉันท์มีขึ้นอีกครั้งในรัชกาลที่ ๕ เป็นพระบวรราชนิพนธ์ในกรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ

ส่วนอิเหนาบทละคร นอกจากในสมัยปลายอยุธยาแล้ว  เมื่อสถาปนากรุงรัตนโกสินทร์  พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกทรงพระราชนิพนธ์ไว้เป็นตอนๆ รวม ๗ เล่มสมุดไทย  เข้าใจว่าเป็นสำนวนเดิมจากสมัยอยุธยา

[เทาชมพู]

    ส่วนอิเหนาฉบับใจความสมบูรณ์ ไพเราะยอดเยี่ยมด้านภาษาและการประพันธ์บทละคร คืออิเหนาพระราชนิพนธ์ในรัชกาลที่ 2

    วิกิพีเดีย รวบรวมอิเหนาฉบับต่างๆเอาไว้ตามนี้

    บทละครเรื่องอิเหนาครั้งกรุงเก่า. สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงได้มาจากเมืองนครศรีธรรมราช มีอยู่ตอนเดียว เข้าใจว่าเป็นสำนวนครั้งกรุงเก่า
    อิเหนาคำฉันท์. งานนิพนธ์ของเจ้าพระยาพระคลัง (หน) แต่งในสมัยธนบุรี จับตอนอิเหนาลักบุษบาไปซ่อนไว้ในถ้ำ
    บทละครเรื่องอิเหนา. พระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก
    บทละครเรื่องดาหลัง. พระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก
    บทละครเรื่องอิเหนา. พระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย
    บทมโหรีเรื่องอิเหนา. ของเจ้าพระยาวงศาสุรศักดิ์ (แสง) ในรัชกาลที่ 2
    นิราศอิเหนา. ของสุนทรภู่ ตอนลมหอบ
    บทสักวาเรื่องอิเหนา. แต่งในสมัยรัชกาลที่ 3
    อิเหนา. พระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ตอนอุณากรรณ
    อิเหนาคำฉันท์ พระนิพนธ์กรมพระราชวังบวรวิชัยชาญ ในรัชกาลที่ 4 ตอนเข้าห้องจินตะหรา
    บทเจรจาละครเรื่องอิเหนา. พระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และพระบรมวงศานุวงศ์ รวม 68 บท
    บทละครพูดเรื่องอิเหนา. พระนิพนธ์ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงพิชิตปรีชากร ตอนศึกกระหมังกุหนิง
    บทละครดึกดำบรรพ์เรื่องอิเหนา. พระนิพนธ์ สมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ ตอนใช้บน
    บทสักวาเรื่องอิเหนา เล่นถวายในรัชกาลที่ 5 ตอนเสี่ยงเทียน ตอนชนไก่ และตอนสึกชี
    หิกะยัต ปันหยี สมิรัง. พระนิพนธ์แปล ของสมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมพระนครสวรรค์วรพินิต ทรงแปลจากต้นฉบับภาษามลายู
    อิเหนาฉบับอารีนครา. แปลจากอิเหนาชวา ผู้แต่งชื่ออารีนครา ขุนนิกรการประกิจ เป็นผู้แปล
    ปันหยี สะมิหรัง คำกลอน. น.อ.หลวงสำรวจวิถีสมุทร ประพันธ์จากเรื่อง หิกะยัต ปันหยี สมิรัง
    เล่าเรื่องอิเหนา รศ. วิเชียร เกษประทุม
 

[เทาชมพู]

   ส่วนอิเหนาฉบับสมเด็จฯเจ้าฟ้ากรมพระนครสวรรค์วรพินิต ทรงแปลเมื่อครั้งทรงพำนักอยู่ที่เมืองบันดุง ประเทศอินโดนีเซีย     เจ้าฟ้าพระองค์นี้แม้ว่าทรงสำเร็จวิชาการทหารจากเยอรมนี แต่โปรดศิลปะทั้งด้านดนตรีและวรรณคดี    เมื่อทรงมีเวลาว่าง จึงสร้างสรรค์พระนิพนธ์เรื่องนี้ขึ้นมา จากต้นฉบับภาษามลายู เรื่อง"หิกะยัต  ปันหยี  สะมิหรัง"   ซึ่งแปลมาจากต้นฉบับภาษาชวาอีกทีหนึ่ง    ต้นฉบับแรก เป็นหนังสือเก็บไว้ในห้องสมุดของสมาคมศิลปวิทยาเมืองบะตาเวีย( ปัตตาเวีย) 
   เรื่องนี้ มีเค้าลงรอยกับเรื่องอิเหนาก็ตรงชื่อเมืองที่คล้ายกัน  ชื่อคนและวงศ์วาร ดูออกว่ามาจากที่เดียวกัน   แต่ว่าเนื้อเรื่องแตกต่างกันไป   
   เดิมเราเข้าใจกันว่าอิเหนาเป็นเรื่องพงศาวดารของชวา   แต่สมเด็จเจ้าฟ้ากรมพระนครสวรรค์ฯทรงพบว่า เรื่องปันหยี สะมิหรังนี้เป็นนิทาน  ไม่ใช่พงศาวดาร   

[เทาชมพู]

สมเด็จเจ้าฟ้ากรมพระนครสวรรค์ฯ ทรงแถลงถึงวิธีการแปลว่า
" ในการแปลหนังสือนี้   ข้าพเจ้ามิได้ใช้วิธีแปลด้น     ได้พยายามที่สุดที่จะแปลให้ตรงคำ ตรงความตลอดไป    เพื่อผู้อ่านจะได้เห็นสำนวนหนังสือของกวีชวา    ซึ่งอ่านโดยพิจารณาจะเห็นได้ว่าสำนวนที่เขาใช้นั้นก็มีท่วงทีนักเลงในเชิงกวีอยู่ไม่น้อย"
อย่างไรก็ตาม   ศัพท์ที่ต้นฉบับเดิมออกเสียงเพี้ยนไปจากของไทยเล็กน้อย    ถ้าคำไหนเป็นคำที่ไทยใช้กันแพร่หลายในพระราชนิพนธ์ "อิเหนา" ก็ทรงเลือกออกเสียงแบบไทย

ตอนต้นของเรื่อง  เล่าถึงที่มาว่าเกิดขึ้นในสมัยที่โลกมนุษย์ยังมีประชากรไม่มากนัก   จึงมีชาวสวรรค์หรือเทวดาพร้อมใจกันจุติลงมาในโลกมนุษย์  เพื่อจะให้เกิดเป็นละครและตำนานสืบต่อมา
เทวดาทั้ง 4 องค์ก็จุติมาเกิดเป็น ระตู  คำนี้ในเรื่องนี้หมายถึงกษัตริย์วงศ์อสัญแดหวาหรือวงศ์เทวดา  แต่ในอิเหนา ระตูหมายถึงเจ้าเมืองชั้นต่ำๆคือวงศ์ธรรมดาที่ไม่ใช่วงศ์เทวดา
สี่องค์ที่ว่าคือระตูกุรีปั่น   (อิเหนาเรียกว่ากุเรปัน)  ระตูดาหา  ระตูกากะหลัง (อิเหนาเรียกว่ากาหลัง)   ส่วนองค์ที่สี่เป็นหญิง มีพระนามว่าพระนางบุตรีบีกู คันฑะส้าหรี   

[เทาชมพู]

  เรื่องราวของระตู (ในอิเหนาเรียกว่าระเด่น) ทั้งสี่นี้ ก็กลายมาเป็นนิทานให้พวกดาลัง( คนเชิดหนัง)นำไปเล่นกัน  ตามจุดมุ่งหมายในการจุติของเทวดาทั้ง ๔ องค์
   นิทานเรื่องนี้ต่างจากอิเหนาตรงที่ วงศ์อสัญแดหวาของอิเหนามี 4 เมืองด้วยกัน   แต่ในเรื่องนี้มีแค่ 3 เมืองเพราะเทพองค์ที่ 4 เป็นผู้หญิง ไม่ครองเมืองแต่ไปบวชเป็น "บิกู" หรือนักบวชหญิงอยู่บนภูเขา
   ความเข้มข้นของเนื้อเรื่องอยู่ที่สองเมืองแรกคือกรุงกุรีปั่น และกรุงดาหา  คล้ายกับชื่อเมืองในอิเหนา คือกุเรปันและดาหา   แต่ตัวเอกดูจะเป็นท้าวดาหามากกว่าท้าวกุรีปั่น  แม้ว่าท้าวกุรีปั่นเป็นพ่อของพระเอก ผู้มีนามว่าระเด่นอินู  กรตะปาตี   เป็นเจ้าชายสิริโฉมงดงามตามแบบพระเอกในนิทานทั้งหลาย
   สมเด็จเจ้าฟ้ากรมพระนครสวรรค์ ทรงทำเชิงอรรถไว้ตลอดในเรื่องนี้  แสดงว่าทรงค้นคว้าเรื่องภาษามาอย่างละเอียดลออ ท้ั้งฉบับมลายูและอิเหนาฉบับไทย    ชื่อของพระเอกในเรื่อง ทรงระบุว่า  อินู ก็คืออิเหนา  ส่วนกรตะปาตี  ตรงกับกะรัตปาตี ซึ่งเป็นสร้อยของชื่ออิเหนาฉบับไทย  กรตะแปลว่าสงบก็ได้ แปลว่าเมืองก็ได้

[เทาชมพู]

ระเด่นอินูพระเอกเรื่องนี้ เหมือนอิเหนาตรงที่รูปงามเป็นที่พึงพอใจของทั้งชายและหญิง  แต่นิสัยไม่เหมือนกัน   เพราะระเด่นอินูนอกจากไม่เจ้าชู้แล้วยังเป็นคนใจบุญ ชอบทำทาน  พูดจาไพเราะอ่อนหวานและประพฤติตัวดีงาม  เป็นที่รักของประชาชน   ส่วนที่เหมือนอิเหนากลับไม่ใช่นิสัย แต่เป็นตัวประกอบคือมีพี่เลี้ยง 4 คนเหมือนอิเหนา ชื่อยะรุเดะ  ปูนตา การะตาหลา และประสันตา    โดยเฉพาะประสันตา เป็นคนตลกขบขันเจ้าคารมเหมือนกัน

ตัวละครสำคัญอีกคนหนึ่งที่ไม่มีในฉบับอิเหนาของไทยคือพระโอรสเมืองที่สาม คือเมืองของสังระตู กากะหลัง     เจ้าชายทรงพระนามว่าระเด่นสิงหะมนตรี   มีนิสัยตรงกันข้ามกับพระเอก คือเป็นเด็กสปอยล์  เอาแต่ใจ   ชอบให้คนสรรเสริญเยินยอ  ส่วนระตูพระบิดาก็เอาแต่ตามใจพระโอรส   จะข่มเหงรังแกใครก็ไม่ว่าไม่เตือน  เจ้าชายจึงเติบโตมาเป็นคนก้าวร้าวหยาบคาย

ส่วนเมืองที่สองคือเมืองดาหา   ระตูดาหาไม่มีพระโอรส มีแต่พระธิดา 2 องค์  องค์โตประสูติจากประไหมสุหรี   พระบุตรีทรงพระนามว่า ก้าหลุ  จันตะหรา กิระหนา   เป็นหญิงงามหาผู้เสมอเหมือนมิได้     สมเด็จเจ้าฟ้ากรมพระนครสวรรค์ฯทรงถอดจากภาษามลายู บรรยายว่า

" นาสิกดุจกลีบกระเทียม  นัยเนตรดุจดวงดาราทิศบูรพา  ขนเนตรงอนพริ้ง   นิ้วหัตถ์เรียวประดุจขนเม่น   เพลาน่องดังท้อง(อุ้ง)เมล็ดข้าวเปลือก    สันบาทดังฟองไข่นก   ปรางดังมะม่วงป่าห้อยอยู่   ขนงโค้งดังงากุญชร    ริมโอษฐ์ดังโค้งมะนาวตัด   เป็นอันยากที่จะเล่าแถลงให้พิสดารกว่านี้"

[เทาชมพู]

โวหารกวีในแต่ละประเทศ มีมาตรฐานความงามของหญิงสาวกันคนละแบบ   ทำให้เกิดการเปรียบเทียบแปลกๆ แตกต่างไปจากนางงามของไทย
อย่างข้างบนนี้ กวีชวามองจมูกนางว่างามเหมือนกลีบกระเทียม    คงนึกออกเวลาแกะกระเทียมว่ากลีบเป็นแบบไหน  เห็นทีจมูกนางเอกของอิเหนาจะเป็นสันโค้ง  อย่างที่คนไทยเรียกว่าจมูกขอ   
ขอในที่นี้คือตะขอ หรือตาขอ   ไม่ใช่"ขอ" ที่เป็นคำกริยา
ของไทยเราก็นิยมจมูกตะขอเหมือนกัน  เห็นได้จากกลอนกลบทที่ว่า "เจ้างามนาสายลดังกลขอ"  ถ้านึกไม่ออกว่าจมูกตะของามอย่างไรขอให้นึกถึงพักตร์ของพระพุทธรูปสมัยสุโขทัย   เจ้าฟ้าธรรมธิเบศร์ทรงชมนางของพระองค์ไว้ว่า
นาสาอ่าแลเลิศ               งามประเสริฐเกิดด้วยบุญ
เหมือนของามลมุน            ลม่อมเจ้าเพราเพริศจริง

ในนิทานเวตาลของน.ม.ส. ซึ่งเป็นฉบับแปลมาจากภาษาอังกฤษ  กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ทรงชมนางงามไว้อีกแบบหนึ่ง แตกต่างจากกวีชวาว่า

"นางนั้นมีหน้าเหมือนพระจันทร์วันเพ็ญ มีผมดังเมฆสีนิลโลหิตซึ่งอุ้มฝนห้อยอยู่บนฟ้า มีผิวซึ่งเย้ยดอกมะลิให้ได้อาย มีตาเหมือนเนื้อทรายซึ่งระแวงภัย ริมฝีปากเหมือนดอกทับทิม คอเหมือนคอนกเขา มือเหมือนสีแห่งท้องสังข์ เอวเหมือนเอวเสือดาว บาทเหมือนดอกบัว พร้อมด้วยลักษณะนางงามอย่างแขก ซึ่งไทยเราแต่งกาพย์กลอนก็พลอยเอาอย่างมาเห็นงามไปด้วย "

[เทาชมพู]

ส่วนพระธิดาองค์เล็กของระตูดาหา ชื่อก้าหลุ อาหยัง  เกิดจากมเหสีอันดับสาม เรียกตามตำแหน่งว่า ลิกู  ตรงกับในอิเหนาของไทย   ลิกูในอิเหนาไทยไม่มีบทบาทและไม่มีปากไม่มีเสียงอะไรในเรื่อง  แต่ลิกูในอิเหนาฉบับนี้มีพิษสงร้ายกาจคล้ายๆเมียน้อยในนิทานพื้นบ้านของไทยหลายเรื่อง     เดิมนางเป็นหญิงชาวบ้านร้านตลาด  ไม่มีเชื้อสายเทือกเถาเหล่ากอ  แต่ว่าคงจะเป็นหญิงงามจึงได้ขึ้นมาเป็นนางในวัง     และยังสาวอยู่มาก   พระสวามีจึงโปรดปรานและเกรงใจ   จะทำฤทธิ์ทำเดชอย่างไรก็ไม่ห้ามปราม
ทั้งแม่ทั้งลูกก็เลยร้ายพอกัน    ลูกสาวชอบออกฤทธิ์ตีโพยตีพายถ้าไม่ได้ดังใจ  ถึงขั้นลงนอนดิ้น  ในพระนิพนธ์ใช้คำว่า " เธอก็มักจะกันแสงกลิ้งไปกลิ้งมาที่พื้น"  มีนิสัยช่างฟ้อง ชอบแย่งของคนอื่น โดยเฉพาะพี่สาว
น้องสาวมีนิสัยเลวเท่าใด พี่สาวก็ดีงามน่ารักมากเท่านั้น   สงบเสงี่ยม เรียบร้อย  ยิ่งโตเป็นสาวก็ยิ่งงาม  ทำให้น้องสาวริษยา ทะเยอทะยานจะแข่งขัน ชิงดีชิงเด่นอยู่เสมอ
ส่วนระตูดาหา เป็นพ่อที่ใช้ไม่ได้ในหลายเรื่อง   เรื่องหนึ่งก็คือลำเอียงรักลูกสาวคนเล็กจนออกนอกหน้า     ลูกคนเล็กอยากได้อะไรเป็นต้องได้   พ่อตามใจตะพึดตะพือไม่รู้ผิดรู้ถูก  รู้แต่ว่าลูกร้องขึ้นมาจะเอาโน่นเอานี่ก็ยอมทุกอย่าง   แม้ว่าจะเป็นการเบียดเบียนพี่สาว พ่อก็ไม่ถือสา

[เทาชมพู]

วันหนึ่งก็มีราชทูตจากกรุงกุรีปั่นนำพระราชสาส์นและเครื่องราชบรรณาการมาเจริญพระราชไมตรีกับระตูดาหา ขอเป็นทองแผ่นเดียวกัน ระหว่างระเด่นอินูราชบุตรกุรีปั่นและระเด่นจันตะหรา กิระหนา     ระตูดาหาก็ชื่นชมโสมนัสยกลูกสาวให้ลูกชายของพี่ชายด้วยความเต็มใจ 
ส่วนก้าหลุ อาหยังก็เป็นธรรมดา เดือดดิ้นเป็นไฟท่วมตัวขึ้นมาว่าตัวเองไม่ดีตรงไหน  ทำให้ลิกูผู้เป็นแม่พลอยเดือดดาลไปด้วย   เรื่องนี้เป็นเรื่องใหญ่  เกินกว่าระตูดาหาจะหาทางตามใจลูกสาวคนเล็กได้อีก      เพราะระเด่นอินูมิใช่ข้าวของที่พ่อจะสรรหามาให้ได้    ทั้งแม่ทั้งลูกเกิดริษยาระเด่นจันตะหราและประไหมสุหรีขึ้นมาจนระงับไม่อยู่อีกต่อไป    ลิกูก็เลยวางแผนทำข้าวหมัก หรือที่ไทยเรียกว่าข้าวหมาก ขึ้นมา เจือยาพิษลงไปในนั้น แล้วนำไปถวายประไหมสุหรี โดยหวังว่าประไหมสุหรีและพระธิดาอาจจะเสวยด้วยกัน   จะได้ตายพร้อมกันไปเสียทั้งคู่ให้หมดเสี้ยนหนาม

[เทาชมพู]

   ก่อนวางยาพิษ  ลิกูหาทางหนีทีไล่ให้ตัวเองพ้นผิดจากระตูดาหา   ด้วยการเรียกน้องชายชื่อมนตรีมาพบแล้วสั่งให้ไปหาหมอเวทมนตร์ในการทำเสน่ห์ให้พบ   นางจะได้ทำเสน่ห์ให้พระสวามีหลงใหลโงหัวไม่ขึ้น  ทั้งๆเดิมก็เป็นที่โปรดปรานอยู่แล้ว  ก็ยังต้องการให้มากกว่านี้อีก
   มนตรีก็ออกเดินทางดั้นด้นไปตามป่าเขาลำเนาไพรจนพบนักพรตบำเพ็ญตบะบนยอดเขา   ก็เข้าไปเล่าเรื่องให้ฟัง  นักพรตนั้นก็ยินดีจะทำให้ ด้วยการคายชานหมากให้มนตรีห่อผ้าเช็ดหน้าเก็บไว้     มนตรีก็ลากลับมาหาพี่สาว  ส่งชานหมากพร้อมกับเล่าเรื่องให้ฟัง  ลิกูก็เก็บชานหมากไว้ใต้หมอน พร้อมกับอธิษฐาน เป็นอันลุล่วงไปขั้นหนึ่ง

    แผนชั่วของลิกูเป็นผลสำเร็จ  ประไหมสุหรีเสวยข้าวหมากเข้าไปก็ประชวรหนัก ถึงกับสิ้นพระชนม์  แต่ระเด่นจันตะหรามิได้เสวยด้วยจึงรอดไปได้       ระตูดาหาพิโรธหนัก ให้สอบสวนทวนความถึงสาเหตุว่าเกิดอะไรขึ้น บรรดานางกำนัลก็ให้การตรงกันว่าลิกูนำข้าวหมากมาถวาย   เมื่อประไหมสุหรีเสวยเข้าไปก็อาเจียนประชวรหนักจนสิ้นพระชนม์    ระตูดาหาก็พิโรธหนักว่าลิกูเป็นตัวการ  ถือดาบเดินขึ้นตำหนักตั้งพระทัยจะไปประหารนางเสียให้สมกับความผิด
       

[เทาชมพู]

        พระนางผู้ทรงตำแหน่งลิกูมิได้ครั่นคร้ามเพราะว่ามีชานหมากเสน่ห์เป็นเครื่องรางคุ้มกันภัยอยู่ชั้นหนึ่งแล้ว    แต่เพื่อให้แน่ใจว่าปลอดภัย ๑๐๐%  นางก็ขึ้นนอนบนพระแท่น  เปลื้องผ้าออกเผยให้เห็นส่วนสำคัญ    ตอนนี้สมเด็จเจ้าฟ้ากรมพระนครสวรรค์ฯ ทรงถอดจากภาษามลายูอย่างสละสลวยตามสำนวนต้นฉบับ  มีวรรณศิลป์เสียจนบรรดาเด็กวิทย์ในเรือนไทยอาจจะไม่รู้ว่าหมายถึงอะไร  ต้องดูบริบทเป็นหลัก

        " พลางเผยออกอุระประเทศอันประดับด้วยคู่หนึ่งซึ่งวาปีกษิรากร    ตลอดไปถึงมธุวารีชลาลัย"

        เสน่ห์ก็ทำงานได้ผล  ระตูดาหามือไม้อ่อน ดาบร่วงจากพระหัตถ์   โทสะเหือดหายไปกลายเป็นอารมณ์รักใคร่เอ็นดูทั้งแม่และลูกสาว    ลืมประไหมสุหรีเสียสิ้น  ถือว่าตายแล้วก็จบกันไป     ก็เลยทรงค้างอยู่ในตำหนักของลิกู ปล่อยให้ระเด่นจันตะหราคร่ำครวญอยู่กับพระศพพระมารดาเพียงผู้เดียว
 
        เมื่อระตูเสด็จกลับพระราชมณเฑียร ก็โปรดให้เชิญพระศพปประไหมสุหรีไปฝัง ณ สุสานตามพระเกียรติยศ      ดูท่าทีพระองค์ก็มิได้ทรงอาลัยเท่าใดนัก  ยังคงหลงใหลลิกูเช่นเก่าหรือหนักขึ้นกว่าเก่า   ทำให้พระมเหสีที่สองคือมหาเดหวีเกิดสงสารเวทนาระเด่นจันตะหรา ก็เลยรับมาเลี้ยงดูใกล้ชิดเหมือนเป็นพระธิดา  ระเด่นจันตะหราก็รักและเคารพมหาเดหวี ยึดเอาแทนพระมารดาที่ล่วงลับ

[เทาชมพู]

  ตั้งแต่กำจัดประไหมสุหรีไปได้  ระตูสวามีก็อยู่ในมนต์เสน่ห์จนโงหัวไม่ขึ้น  พระชายาลิกูก็กำเริบวางอำนาจยกตนเองเป็นใหญ่ที่สุดในวัง   กดขี่ข่มเหงข้าราชบริพารไม่เว้นแต่ละวัน    ลูกสาวลิกูก็ใช่ย่อย ไม่ได้ดังใจก็ลงนอนดิ้นพราดให้พ่อโอ๋พะเน้าพนอตามใจ  แม่ก็ถือหางลูก กริ้วกราดสนมกำนัลใหญ่น้อยทุกอย่าง   จนข่าวเลื่องลือระบือไปถึงระตูกุรีปั่น   ได้ข่าวนี้ก็พิโรธน้องชายและสงสารหลานสาวคือระเด่นจันตะหรามาก  ว่าคงอยู่อย่างไม่มีความสุข   จึงหาทางช่วยด้วยการส่งของกำนัลไปปลอบใจ
  ระตูกุรีปั่นก็สั่งช่างให้ทำตุ๊กตาทองคำ  ประดับด้วยเพชรพลอย งดงามเป็นที่พึงใจทุกคนที่เห็น   อีกตัวหนึ่งเป็นตุ๊กตาเงิน   เสร็จแล้วก็ให้ระเด่นอินูพระโอรสนำไปถวายระตูดาหา เพื่อมอบให้พระธิดาผู้เป็นคู่หมั้น    แต่ก่อนจะถวายก็จัดการห่อตุ๊กตาทั้งสองเสียมิดชิดด้วยผ้าต่างชนิดกัน  ตุ๊กตาเงินห่อด้วยผ้าไหมเทศจากอินเดีย ปักไหมทองผูกด้วยแพรชมพู    ส่วนตุ๊กตาทองคำห่อด้วยผ้าเก่าคร่ำคร่าเนื้อเลว     เสร็จแล้วก็สั่งเสนามนตรีจำนวนหนึ่งเชิญของประทานแห่เป็นขบวนไปกรุงดาหา

   เมื่อระตูดาหาทราบว่ามีบรรณาการจากพระเชษฐามาให้ก็คอยรับขบวนเชิญของประทานด้วยความยินดี   เมื่อเห็นห่อผ้าทั้งสอง ก็เป็นธรรมดาอยู่เองที่พ่อรักลูกสาวคนเล็กมากกว่า และรู้ฤทธิ์ดีว่าถ้าไม่ให้เลือกก่อนนางจะต้องออกฤทธิ์เดช  ก็บอกให้ก้าหลุอาหยังเลือกก่อน   
   ก้าหลุอาหยังเห็นของพระราชทานห่อผ้าไหมราคาแพงห่อหนึ่ง และห่อผ้าเก่าๆอีกห่อ    เป็นธรรมดาก็คว้าห่อแรก  ที่เหลือเดนเลือกแล้วส่งให้พี่สาว

[เทาชมพู]

    ในตอนแรกเมื่อได้รับของกำนัลเป็นห่อผ้าเก่าคร่ำคร่าที่น้องสาวไม่เอาแล้ว  ระเด่นจันตะหราก็โทมนัสน้อยใจในวาสนาตัวเอง  จนคลี่ผ้าออกดู จึงเห็นเป็นตุ๊กตาทองคำตัวงาม ดวงตาประดับเพชร  ความน้อยใจก็เปลี่ยนเป็นปีติยินดี     อุ้มตุ๊กตาเล่นไม่วางมือ  ใช้สไบของประไหมสุหรีสะพายตุ๊กตาเหมือนสะพายเด็ก   ตามธรรมเนียมของชาวชวาที่ใช้สไบห่อให้เด็กนั่ง แล้วสะพายเฉียงไหล่ข้างหนึ่ง
    สมเด็จเจ้าฟ้ากรมพระนครสวรรค์ฯทรงถอดบทขับร้องของระเด่นจันตะหราในภาษามลายูออกมาเป็นบทขับร้องไทย  โดยทรงรักษาเนื้อความและฉันทลักษณ์แบบมลายูไว้  คือชุดหนึ่งมีสี่วรรค และสัมผัสตรงท้ายคำในแต่ละวรรค  เว้นแต่บทต้น  สัมผัสเป็นคู่สลับวรรค ๑ กับ ๓ และ ๒ กับ ๔
    ขอยกมาให้อ่านกันค่ะ
    "ลูกแม่คือแสงนัยนา
    นานแล้วแม่นี้โศกจาบัลย์
    เช้าค่ำเมามัวถวิลจินดา
    เฉกเมฆปกคลุมดวงบุหลัน
    นาสิกกลบิดานั้น
    พ่อดีลูกนี้รูปงามครัน
    เยี่ยงแม่ใจบุญสุนทร์ธรรม์
    รู้ประพฤติหลักแหลมเลอสรร
    เยี่ยงชนกผู้เลิศเผ่าพันธุ์"

[เทาชมพู]

   พี่สาวเพลิดเพลินกับเห่กล่อมตุ๊กตา   จนก้าหลุอาหยังน้องสาวแอบดู ก็เห็นเข้า    ตอนแรกเล่นตุ๊กตาเงินพออกพอใจดีอยู่  แต่พอรู้ว่าพี่สาวได้ตุ๊กตาทองคำก็เกิดอิจฉาตามนิสัย  หมดความอยากของเล่นของตัว    จึงเข้าไปขอแลกตุ๊กตาเอาดื้อๆ   ก็เป็นธรรมดาอยู่เองที่ระเด่นจันตะหราจะไม่ยอม     ก้าหลุอาหยังก็กลับมาที่ตำหนักของตัวเอง ร้องไห้ตีโพยตีพายกับแม่จะเอาตุ๊กตาให้ได้     พอดีระตูดาหาเสด็จมาถึง  เห็นพระธิดาร้องห่มร้องไห้เป็นการใหญ่ก็ซักถามถึงสาเหตุ
   ถึงตรงนี้เห็นจะต้องตำหนิระตูดาหามากกว่าตำหนิลิกู   เพราะแม่เองแม้ว่าจะเชียร์ลูกสาวแต่ก็ไม่ถึงกับลุแก่อำนาจ   ส่วนพ่อพอรู้ว่าลูกสาวอยากได้ตุ๊กตาจากพี่สาวก็ไม่ยั้งคิดว่าควรหรือไม่ควร   ระตูดาหาสั่งนางกำนัลให้ไปตำหนักพระธิดาองค์ใหญ่ทันที  เพื่อให้ส่งตุุ๊กตาทองคำมามอบให้
   ระเด่นจันตะหราเห็นนางกำนัลจากตำหนักลิกูมา ยังไม่ทันทูลก็รู้แล้วว่ามาเรื่องอะไร   จึงชิงตรัสเสียก่อนว่า
   " ฉันไม่ให้  แม้ว่าพระบิดาจะประหารก็ตามพระทัย   ตายเสียก็ดี จะได้ไปอยู่กับพระมารดาในสุสาน  สิ้นท่านเสียแล้วเหลือตัวคนเดียวก็มิรู้จะไปปรับทุกข์กับใคร  ถูกฆ่าตายยังดีกว่า"
    นางกำนัลก็กลับไปทูลตามนั้น   ระตูดาหาก็พิโรธเป็นฟืนเป็นไฟ แถมถูกลูกยุจากลิกูซ้ำเข้าไปอีก    ก็เลยลุแก่โทสะฉวยกรรไกรเสด็จไปที่ตำหนักของระเด่นจันตะหรา

[เทาชมพู]

   เมื่อไปถึง  ระตูดาหาก็ยื่นคำขาดกับพระธิดาองค์โตให้มอบตุ๊กตาทองคำให้พระธิดาองค์เล็ก   โดยไม่ต้องหาเหตุผลใดๆมาประกอบทั้งสิ้น  เพราะไม่มี    มีแต่คำขู่ว่าถ้าไม่ให้ก็จะลงโทษกล้อนผมเสียเดี๋ยวนั้น   ไม่ว่าระเด่นจันตะหราจะให้เหตุผลและกอดพระบาทร่ำไห้  อ้อนวอนเพียงใดก็ไม่ฟัง   
    ในที่สุด ก็จับเกศาพระธิดา ใช้กรรไกรหั่นผมลงไปติดหนังหัว  เส้นเกศาหล่นกระจายลงบนพื้น   ระเด่นจันตะหราก็สิ้นสติสมประดีไปตรงนั้น  แต่พ่อจะเวทนาลูกสาวสักน้อยก็หาไม่   ขณะนั้นก็เกิดอาเพท  แผ่นดินไหวสะเทือนขึ้นมา  ไก่ขันระงมเหมือนจะทักท้วงการกระทำของระตูดาหา   หมู่สัตว์สี่เท้าสองเท้าต่างก็เงียบงันไม่ติงไหวเหมือนตกตะลึงกับความโหดร้ายของบิดากระทำต่อธิดากำพร้าแม่
    เมื่อระตูดาหากลับออกไป  หมู่นางสนมกำนัลก็เข้าประคองช่วยกันแก้ไขจนระเด่นจันตะหราฟื้นคืนสติขึ้นมา  นางก็เฝ้าแต่คร่ำครวญโศกศัลย์ทั้งเสียใจทั้งเจ็บแค้นกับการกระทำนี้   จนล่วงเข้าค่ำมืด ก็ตัดสินใจว่าเป็นตายอย่างไรไม่ขออยู่เมืองนี้อีกต่อไปแล้ว  แต่จะออกไป "มะงัมบาหรา"   ตรงกับคำว่า มะงุมมะงาหราในพระราชนิพนธ์อิเหนา   หมายถึงสัญจรไปอย่างไม่มีจุดหมาย
    พอตัดสินใจได้ ระเด่นจันตะหราก็ปรึกษาพี่เลี้ยง เป็นอันตกลงใจพร้อมกัน   รวมทั้งข้าราชบริพารและสนมกำนัล  ยกขบวนกันลอบออกจากตำหนักไปทางท้ายเมือง  เดินทางหนีจากเมืองดาหาในคืนนั้น โดยที่ระตูดาหา ลิกูและก้าหลุอาหยังมิได้ล่วงรู้หรือเฉลียวใจเลยว่าพระธิดาหนีไปแล้ว