๑. เรื่องมาจากคำว่า จ่าของหมื่น (ไม่แน่ว่า จมื่น อาจจะมาจาก เจ้าหมื่น ก็ได้นะครับ

)
ผม
เดาว่า มีที่มาก่อนที่จะเป็น จมื่น มหาดเล็ก (รวมถึง กรมพระตำรวจ)
กล่าวคือ เมื่อมี หมื่น หลาย ๆ คน ก็อาจจะมีหัวหน้าคอยกำกับ (หัวหมื่น
)
เรียกว่า จ่าหมื่น แล้วเพี้ยนกลายเป็น จมื่น ซึ่งเป็นบรรดาศักดิ์สูงกว่า หมื่น ธรรมดา ในสมัยโบราณ (ยุคที่จตุสดมภ์ยังเป็นแค่ ขุน) ผู้ได้บรรดาศักดิ์พิเศษเช่นนี้
อาจจะมีเฉพาะผู้รับใช้ใกล้ชิดเบื้องพระยุคลบาท
ดังนั้น เมื่อการปกครองเปลี่ยนไป บรรดาศักดิ์ จมื่น จึงมีอยู่แค่ในกรมมหาดเล็ก
และ กรมพระตำรวจ ซึ่งเป็นกรมที่มีความใกล้ชิดและรักษาความปลอดภัยของพระมหากษัตริย์
ที่น่าสังเกตคือ จมื่น กรมมหาดเล็ก เป็น "หัวหมื่นมหาดเล็ก"
ข้อความขีดเส้นใต้ข้อความแรก
ในพระอัยการตำแหน่งนาพลเรือน ผมยังไม่พบว่ามีขุนนางยศหมื่นในหมู่มหาดเล็กแม้แต่คนเดียว
มีก็แต่ นาย หลวง จมื่น (ศักดินา ๑๐๐๐ ไร่) ถ้าจมื่น คือ จ่าหมื่น ที่หมายถึงหัวหน้าของขุนนางยศหมื่น
ก็ปลงใจเชื่อไม่สนิท เพราะยังไม่เคยพบหลักฐานว่ามีขุนนางยศ หมื่น ในหมู่มหาดเล็ก เวรใด
หรือแม้แต่การตั้งมหาดเล็กชั้นหลังก็คงไม่มีมหาดเล็กยศ หมื่น ถ้ามีก็คงน้อยมาก
และเอาไปอ้างไม่ได้ว่าแต่ก่อนนี้ มีมหาดเล็กยศหมื่นมาก่อน เว้นแต่มีหลักฐานมายืนยันข้อสันนิษฐาน
ข้อความขีดเส้นใต้ข้อความที่สอง
มีเอกสารที่ยืนยันได้หรือไม่ว่า สยามเคยมีเสนาบดีจตุสดมภ์มียศชั้นขุน มาก่อน
นี่ไม่ได้ถามเล่นๆ นะครับ เพราะถ้าเสนาบดีมียศขุน ขุนนางยศหมื่นก็นับว่าสูงมาก
แต่การกล่าวลอยๆ ย่อมไม่น่าเชื่อถือ ต้องมีหลักฐานประกอบด้วยจึงจะเชื่อว่ามีจริง
และเป็นหลักฐานอยุธยาสุโขทัยจะดีมาก
แต่ที่ผมสงสัย คือ ทำไมเรียก จมื่น กรมมหาดเล็ก (เจ้าหมื่น)
ว่า คุณพระนาย เป็นเพราะว่าสูงกว่า จมื่น กรมพระตำรวจ หรือไม่
ทำนองว่าอยู่ระดับเดียวหรือสูงกว่าคุณพระ เพราะถ้าได้เลื่อนขึ้นอีกก็เป็น พระยา แล้ว
อันนี้ผมเดาโดยสังเกตจากตำแหน่งนาพลเรือนสมัยอยุธยาว่า
มหาดเล็กมีบรรดาศักดิ์ ชั้นยศต่ำสุดในทำเนียบ คือ นาย ศักดินา ๔๐๐/๕๐๐ ไร่
ถ้าเทียบกับขุนนางในกรมอื่นแล้ว นาย ในกรมมหาดเล็ก
มีศักดินาเท่ากันหรือใกล้เคียงกับขุนนางยศ หมื่น หรือ ขุน ในกรมต่างๆ
มหาดเล็กมีบรรดาศักดิ์ ชั้นยศสูงขึ้นมาอีกชั้น นายจ่า ศักดินา ๖๐๐ ไร่
ถ้าเทียบกับขุนนางในกรมอื่นแล้ว นายจ่า ในกรมมหาดเล็ก
มีศักดินาเท่ากันกับขุนนางยศ ขุน ในกรมใหญ่ๆ
มหาดเล็กมีบรรดาศักดิ์ ชั้นยศสูงขึ้นมาอีกชั้น นาย ศักดินา ๘๐๐ ไร่
ถ้าเทียบกับขุนนางในกรมอื่นแล้ว นาย ในกรมมหาดเล็ก
มีศักดินาเท่ากันกับขุนนางยศ ขุน หรือ หลวง ในกรมต่างๆ
นี่เองที่ทำให้เรียกมหาดเล็กชั้นนี้ว่า หลวงนาย เช่น หลวงนายสิทธิ์ เป็นต้น
ในชั้นต่อมาภายหลัง ได้เปลี่ยนเป็นใช้ยศ หลวง แทน นาย
เพื่อไม่ให้ซ้ำซ้อนกับยศนายมหาดเล็กระดับรองๆ ลงไป
มหาดเล็กมีบรรดาศักดิ์ ชั้นยศสูงขึ้นมาอีกชั้น จมื่น ศักดินา ๑๐๐๐ ไร่
ถ้าเทียบกับขุนนางในกรมอื่นแล้ว จมื่น ในกรมมหาดเล็ก
มีศักดินาเท่ากันกับขุนนางยศ ขุนที่เป็นเจ้ากรม
หรือ หลวง ที่เป็นปลัดทูลฉลองในบางกรม หรือบางทีก็เทียบเท่า
ชั้นยศ พระ ในบางกรม อย่าง พระพิพัทโกษา ราชปลัดทูลฉลองกรมพระคลัง
เมื่อเทียบลำดับยศมหาดเล็กกับชั้นยศกรมอื่นๆ
จมื่น ก็น่าจะเทียบได้กับยศ พระ นั่นเอง อันน่าจะเป็นที่มา
ที่คนมักเรียก จมื่นไวยวรนาถ ว่า พระนายไวย นั่นเอง
ส่วนจางวางมหาดเล็กนั้น เมื่อ จมื่น เทียบกับยศขุนนางกรมอื่น
เท่ากับพระแล้ว จางวางก็ต้องได้ยศที่สูงกว่า พระ ในฐานะที่เป็นผู้บังคับบัญชาการ
ก็ต้องได้ชั้นยศที่ พระยา
ในข้อที่ว่า จมื่น มหาดเล็ก สูงกว่า จมื่น กรมพระตำรวจ หรือไม่นั้น
แน่นอนครับ จมื่น มหาดเล็ก ศักดินา ๑๐๐๐ ไร่
จมื่น กรมพระตำรวจ ศักดินา ๘๐๐ ไร่ (เทียบชั้น หลวงนาย มหาดเล็ก)
สูงกว่ากันดังนี้