เมื่อพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก ปราบดาภิเษกขึ้นเป็นพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๑ แห่งราชวงศ์จักรี ตั้งกรุงรัตนโกสินทร์เป็นราชธานีแล้ว โปรดเกล้าฯ ให้ หม่อมบุนนาค เป็นพระยาอุไทยธรรม พระราชทานที่ดินให้ตั้งบ้านเรือนที่ตรงบริเวณกำแพงวังหลวงด้านใต้ กับกำแพงวัดโพธิ (ซึ่งเป็นพื้นที่เขตเมืองชั้นใน ปัจจุบันนี้เป็นวิหารพระพุทธไสยาสน์ วัดพระเชตุพนฯ สถานที่นี้มีอ้างในหนังสือเรื่องตั้งเจ้าพระยาในกรุงรัตนโกสินทร์ ว่า สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค) เกิดที่นี่)
พ.ศ. ๒๓๖๑ ได้มีการขยายพระบรมมหาราชวังลงมาทางใต้ จึงได้รื้อบ้านทุกหลังที่ตั้งอยู่ระหว่างกำแพงวัดด้านใต้กับกำแพงวัดพระเชตุพนฯ พระยาสุริยวงศ์มนตรี (ดิศ บุนนาค โบราณว่า พระยาสุริวงษ์มนตรี ภายหลังคือ สมเด็จองค์ใหญ่) ได้ย้ายบ้านไปอยู่ที่สวนริมแม่น้ำเจ้าพระยาฝั่งตะวันตก ใต้บ้านกุฎีจีน ซึ่งอยู่ใกล้กับเชิงสะพานพุทธยอดฟ้าฝั่งตะวันตกในปัจจุบันนี้
รายละเอียดเพิ่มเติม:
http://www.bunnag.in.th/history7-home1.html ส่วน บ้านบน -บ้านล่าง
ผมเข้าใจเอาเองว่านับตามทิศ หรือตามทิศทางแม่น้ำ
โดยบ้านบน อยู่ทางทิศเหนือ หรือตอนต้นแม่น้ำ
ส่วนบ้านล่าง อยู่ทิศใต้ หรือทางท้ายแม่น้ำ (ไม่ทราบว่าใช้คำถูกมั้ย
)
บ้านบน ไม่ได้อยู่เฉพาะบริเวณ วัดประยูรเท่านั้น
และ บ้านล่าง ก็ไม่ได้อยู่เฉพาะตรงวันพิชัยญาติ เท่านั้น
"ตามประวัติของเจ้าคุณพระประยูรวงศ์ (เจ้าคุณจอม มารดาแพ) พระนิพนธ์ของกรมพระยาดำรงราชานุภาพ กล่าวถึงบ้านเรือนของพี่น้องสกุลบุนนาค ว่าอยู่บริเวณริมแม่น้ำเจ้าพระยา ฝั่งธนบุรี สร้างบ้านปลูกเรือนอยู่ ใกล้ๆ กัน ในละแวกนั้น พื้นที่เริ่มจากคลองบางหลวง (คลองบางกอกใหญ่) เลียบตามฝั่งแม่น้ำเจ้าพระยาเข้ามาจนถึงเขตคลองขนอน (คลองตลาดบ้านสมเด็จ เจ้าพระยา) ที่ดินเหล่านี้ได้รับพระราชทานมาตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ ๓ อาจแบ่งเป็นเขตใหญ่ๆ ๒ เขตได้แก่ เขตของสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาประยุรวงศ์ (ดิศ บุนนาค) หรือที่เรียกกันทั่วไปว่า สมเด็จองค์ใหญ่ กับเขตของสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาพิไชยญาติ (ทัต บุนนาค) ซึ่งเรียกกันทั่วไปว่า สมเด็จองค์น้อย พื้นที่ทั้งสองเขตนอกจากเป็นที่อยู่อาศัยของบุตรหลานแล้ว ยังได้ถวายพื้นที่ สร้างวัดของตระกูล คือ วัดประยุรวงศาวาส วัดพิชยญาติการาม วัดอนงคาราม เป็นต้น วัดทั้ง ๓ แห่งนี้เป็นที่บุคคล ในสกุลบุนนาคบรรพชาพระภิกษุ สามเณร ประกอบศาสนกิจ และเป็นสถานที่ศึกษาอักขระเบื้องต้นอีกด้วย
เมื่อครั้งที่เจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค) บุตรสมเด็จองค์ใหญ่ได้เป็นที่สมุหพระกลาโหม พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๔ พระราชทานจวนของเจ้าพระยาบดินทรเดชา (สิงห์ สิงหเสนี) สมุหนายก ซึ่งตั้งอยู่ฝั่งพระนคร ริมคลองสะพานหัน ปัจจุบันนี้ ตรงเวิ้งนครเกษม (จวนนั้นได้ตกเป็นของหลวง เมื่อเจ้าของถึงอสัญกรรมในปลายรัชกาลที่ ๓) ให้เป็นจวนหรือบ้านพักของเจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค) และได้พำนักอยู่ ๑ ปี ใน พ.ศ. ๒๓๙๘ สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาประยุรวงศ์ (ดิศ) บิดาของท่านถึงพิราลัย เจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ ขอถวายจวนคืนเป็นที่หลวง เนื่องจากต้องกลับไปดูแลทรัพย์สินของท่านบิดา ดังนั้นได้ย้ายกลับไปอยู่ที่ฝั่งธนบุรี แต่มิได้อยู่ที่จวนของสมเด็จเจ้าพระยาฯ ท่านได้ยกจวนนั้นให้แก่น้องสาวอยู่ด้วยกันอย่างเดิม และท่านไปสร้างบ้านอยู่ใหม่ที่ บริเวณสวนกาแฟ ริมคลองสานหลังวัดประยุรวงศาวาส
คลองสานนี้มีมาแต่เดิม มีความยาวประมาณ ๒ กิโลเมตร ต้นคลองเริ่มจากตรงที่ต่อกับคลองบ้านสมเด็จ (คลองสมเด็จเจ้าพระยาองค์น้อย) ที่หน้าวัดพิชยญาติการาม ไปออกแม่น้ำเจ้าพระยาใต้ป้อมป้องปัจจามิตร คลองสานนี้ตัดผ่านคลองต่างๆ หลายคลองเช่น คลองจีน คลองวัดทองธรรมชาติ คลองวัดทองนพคุณ และคลองลาดหญ้า เป็นต้น เมื่อสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค) ได้ต่อเรือกำปั่นจักรข้างขึ้นลำหนึ่ง ชื่อ "อรรคราชบรรยง" โรงต่อเรืออยู่ตรงข้ามกับหน้าวัดพิชยญาติการาม สมเด็จเจ้าพระยาฯ ให้ขุดคลองสานเดิมขยายให้กว้างและลึกเพื่อจะนำเรือลงน้ำออกแม่น้ำเจ้าพระยา การเรียกชื่อคลองสานจะมีต่างๆ กัน บ้างเรียกคลองสานสมเด็จ บางทีเรียกคลองลัดวัดอนงค์ ส่วนบริเวณฝั่งใต้ย่านคลองวัดทองนั้น มีคลองที่ขุดใหม่ใน สมัยเจ้าพระยาภาณุวงศ์มหาโกษาธิบดี (ท้วม บุนนาค) เรียกว่า คลองสานเจ้าคุณกรมท่า
ส่วนคลองบ้านสมเด็จนั้นอยู่ทางทิศตะวันตกของวัดอนงคาราม ด้านปากคลอง เป็นที่ตั้งบ้านของสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาพิไชยญาติ (ทัต บุนนาค) หรือสมเด็จเจ้าพระยาองค์น้อย ต่อมาท่านได้บูรณะวัดร้างใกล้กับวัดอนงคาราม เมื่อ พ.ศ. ๒๓๘๔ โดยสร้างขึ้นใหม่ ต้องใช้วัสดุก่อสร้างจำนวนมาก และขนมาทางคลอง บริเวณนั้นเป็นป่าช้าไม่มีบ้านเรือนมาก คลองนี้จึงขุดกว้างพอที่เรือบรรทุกวัสดุก่อสร้างและหินสลักจากเมืองจีน เพื่อมาประดับตกแต่งอารามผ่านเข้ามาได้ ในตอนแรกเรียกว่าคลองตลาดสมเด็จ ต่อมาเป็นคลองสมเด็จเจ้าพระยา ในปัจจุบันเรียกว่าคลองวัดอนงคาราม
ส่วนคลองตอนในบริเวณหน้าวัดที่สร้างใหม่ เรียกว่า คลองวัดพระยาญาติ (ในสมัยรัชกาลที่ ๔ พระราชทานนามใหม่ว่า วัดพิชยญาติการาม) นอกจากขุดคลองบ้านสมเด็จเพื่อใช้ในการสร้างวัดแล้ว สมเด็จเจ้าพระยาองค์น้อยยังได้ขุดคลองสกัดหลังวัดพิชยญาติการามอีกคลองหนึ่ง ต้นคลองเริ่มจากคลองวัดน้อย (วัดหิรัญรูจี) ปลายคลองไปบรรจบคลองสานเดิม เรียกกันว่า คลองหลัง พระปรางค์เหลือง
คลองในเขตคลองสานส่วนใหญ่จะเป็นคลองที่คนในตระกูลบุนนาคเป็นผู้ขุดเกือบทั้งสิ้น นาวาเอกพระยาชลธารวินิจฉัย (มุ้ย ชลานุเคราะห์) ได้เล่าไว้ในประวัติคลอง เขตหมู่บ้านสมเด็จเจ้าพระยาว่า สมเด็จเจ้าพระยาองค์ใหญ่ขุดขยายคลองในการสร้างบ้านและวัด สมเด็จเจ้าพระยาองค์น้อยกับเจ้าพระยาทิพากรวงศ์ขุดขยายคลองในการสร้างวัด สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ กับเจ้าพระยาสุรวงศ์ไวยวัฒน์ (เจ้าคุณทหาร) ขุดขยายคลองในการสร้างเรือกำปั่นหลวง และเจ้าพระยาภาณุวงศ์มหาโกษาธิบดี หรือเจ้าคุณกรมท่า ขุดคลองในการสร้างสวนเลี้ยงสัตว์ เป็นต้น
ในสมัยรัชกาลที่ ๓ และรัชกาลที่ ๔ สถานที่ผลิตเรือรบนั้นอยู่ทางฝั่งคลองสานเป็นส่วนใหญ่ อู่เรือบ้านสมเด็จ ซึ่งอยู่หน้าวัดอนงคารามนั้น เป็นอู่เรือที่อยู่ในความอำนวยการของสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ ซึ่งท่านชอบต่อเรือมาตั้งแต่ครั้งยังเป็นหลวงนายสิทธิ์ ท่านได้รับการยกย่องว่าเป็นคนไทยคนแรกที่ต่อเรือกำปั่นใบแบบฝรั่งได้ คือเรือแกล้วกลางสมุทร (ต่อที่จันทบุรี) อู่เรือที่หน้าวัดอนงคารามอยู่ใกล้กับจวนของท่าน เป็นสถานที่สมเด็จเจ้าพระยาฯ ต่อเรือรบและเรือพระที่นั่งถวายพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว รวมทั้งเรือสำหรับใช้เป็นการส่วนตัว เช่น เรือฤทธิแรงศร เรือลิ่ว ลอยเวหน และเรือสุริยมณฑล เป็นต้น
เจ้าพระยาสุรวงศ์ไวยวัฒน์ (วร บุนนาค) หรือเจ้าคุณทหาร บุตรสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ เป็นผู้อำนวยการต่อเรือหน้าวัดอนงคารามสืบต่อจากสมเด็จเจ้าพระยาฯ เจ้าคุณทหารมีบุตรธิดา ๖๕ คน มีนิวาสถาน อยู่บริเวณพื้นที่ด้านตะวันตก (ของที่ดินเขตสมเด็จเจ้าพระยาองค์ใหญ่) พื้นที่ส่วนกลางจะเป็นนิวาสถานของเจ้าพระยาภาณุวงศ์มหาโกษาธิบดี (ท้วม บุนนาค) ส่วน ด้านทิศตะวันออก จะเป็นเขตของพระยามนตรีสุริยวงศ์ (ชุ่ม บุนนาค) ... "
รายละเอียดตามเว็บเดิม
