ไม่เห็นด้วยกับฝรั่งข้างบนนี้ แกมองข้ามข้อเท็จจริงของสมเด็จกรมพระยาดำรงฯไป แล้วเทคะแนนไปทางบวกด้านเดียว
ถ้าจะแย้งเพื่อสนับสนุนนายกุหลาบ ก็ต้องเอางานทั้งหมดมาอ่านให้ละเอียด ว่าตรงไหนเจ้าตัวอ้างอิงหรือคัดลอกจากประวัติศาสตร์จริง ตรงไหนใส่เองเข้าไปเพื่อหลีกเลี่ยงการถูกจับได้ว่าไปคัดลอก แล้วค่อยประเมินคุณค่าของนายกุหลาบ
เท่าที่อ่านมาก็ยังไม่เห็นใครจับงานทั้งหมดของนายกุหลาบมาอ่านและวิเคราะห์ได้ถึงขั้นนั้นเลยค่ะ ถ้ามี คุณเพ็ญชมพูช่วยหามาแนะนำกันด้วย จะได้ไปตามอ่าน
คุณเทาชมพูไม่เห็นด้วยกับอาจารย์เครก แต่ดูเหมือนอาจารย์เครกจะเห็นด้วยกับคุณเทาชมพู
เรื่องที่อาจารย์เครกพูดถึง ก.ศ.ร.กุหลาบ จับความสำคัญได้ดังนี้
ก.ศ.ร.กุหลาบ สามัญชนผู้ยกฐานะตัวเองจากประวัติภูมิหลังที่ไม่ทราบชัดเจนนัก ให้ขึ้นมาสู่สถานะที่โดดเด่นยิ่งในประวัติศาสตร์หนังสือพิมพ์สยาม เขาสั่งสมความรู้หลงใหลในประวัติศาสตร์ด้วยการสะสมรวบรวมหนังสือ เอกสารตัวเขียนที่ยังไม่ตีพิมพ์และสิ่งตีพิมพ์อีกเป็นจำนวนมากที่เป็นข้อเขียนประวัติศาสตร์ที่เขานิยมชมชื่น จนเกิดเป็นข้อโต้แย้งรุนแรงในเรื่องความถูกต้องแน่นอนของข้อเขียนเหล่านี้ ด้วยหลายเรื่องเหล่านั้นมีเนื้อหาเกี่ยวกับประวัติศาสตร์พระมหากษัตริย์และพระราชวงศ์ จึงมีผลกระทบพอที่จะทำให้เกิดความตื่นตกใจ จนต้องออกมาต่อต้านอย่างเป็นทางการต่อการกระทำของ ก.ศ.ร.กุหลาบ ในฐานะสามัญชน ก.ศ.ร.กุหลาบคงไม่สามารถทิ้งร่องรอยความน่าประทับใจนั้นให้กับประวัติศาสตร์นิพนธ์สยามได้ หากเขาไม่ได้เป็นเป็นเจ้าของสื่อสมัยใหม่ด้านการพิมพ์ สื่อชนิดที่ให้ความน่าเชื่อถือและอำนาจแก่ตนเองได้.......
การเผชิญหน้าตอบโต้กับองค์เจ้าเหนือหัว การประกาศตำหนิ และผลกระทบสาธารณชนจากการชำระเอกสารหลวงของ ก.ศ.ร.กุหลาบ ได้ลดคุณค่าเขาลงจากฐานะความเป็นนักประวัติศาสตร์ แต่ในอนาคตยังคงเป็นเรื่องของนักประวัติศาสตร์รุ่นต่อไป ที่จะประเมินคุณค่าหนังสือและบทความของ ก.ศ.ร.กุหลาบ ด้วยมาตรฐานของพวกเขาเอง นอกจากข้อโต้แย้งเหล่านั้นแล้ว
อีกด้านหนึ่งล่ะ อะไรคือระดับความสามารถทางประวัติศาสตร์ของ ก.ศ.ร.กุหลาบ แล้วคำอธิบายทางประวัติศาสตร์ในแบบวิธีการของ ก.ศ.ร.กุหลาบ ถือเป็นนวัตกรรมในประวัติศาสตร์นิพนธ์สยามหรือไม่? อะไรในงานเขียนของเขาที่ถือเป็นการแตกแขนงออกจากงานเขียนของสมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพและเจ้าพระยาทิพากรวงศ์? คำถามเหล่านี้คงยากที่จะตอบจนกว่าจะมีการเปรียบเทียบงานของ ก.ศ.ร.กุหลาบกับเอกสารต้นฉบับเดิมเสียก่อน แม้ว่าที่สุดของคำตัดสินได้สร้างภาพให้เขาเป็นเพียงบุคคลผู้เผยแพร่งานเขียนของตัวเองออกสู่สาธารณชน หนังสือและบทความของเขาก็มีคุณค่าควรแก่การมีสถานะพื้นที่อยู่ในประวัติงานเขียนประวัติศาสตร์สยาม เขาอาจดูเหมือนกับคนเจ้าเล่ห์เพทุบายในกระบวนการผสมผสานเรื่องเข้าด้วยกัน แต่ในความเรียงเรื่องหนึ่งของ ก.ศ.ร.กุหลาบ ได้ให้แนวคิดเกี่ยวกับสังคมอยุธยาในฐานะที่มีการผสมผสานทางชาติพันธุ์หลากหลายระหว่างกลุ่มชาวสยาม จีน ฮินดู และชาวมุสลิม แต่ละกลุ่มมีผู้นำที่เป็นตระกูลสำคัญ ก.ศ.ร.กุหลาบได้ใช้ข้อมูลภาษาฝรั่งเศสสำหรับเขียนเรื่องของเขาในคริสต์ศตวรรษที่ ๑๗ และได้ชี้ให้ผู้อ่านของเขาเห็นคุณค่าของเอกสารชาวยุโรป
(๑) งานตีพิมพ์เผยแพร่ของเขาบางชิ้นมีสาระสำคัญที่มีคุณค่าด้านตัวเลขสถิติ แม้ว่าจะมีการแตกข้อมูลแยกพิมพ์เป็นเรื่องย่อยออกจากกัน
(๒) บทประพันธ์อันยิ่งใหญ่ของเขา มหามุขมาตยานุกูลวงศ์ ที่ถูกนำมาใช้เป็นข้อมูลเขียนประวัติสมเด็จพระสังฆราช (สา) นั้น แสดงถึงความซับซ้อนของชาติวงศ์วรรณาของสายสกุลบุนนาค ตระกูลขุนนางซึ่งมีอำนาจเติบใหญ่ขึ้นจนหาคู่แข่งไม่ได้ในช่วงคริสต์ศตวรรษที่ ๑๙
(๑) ประวัติเจ้าพระยาอภัยราชา (ม.ร.ว. ลบ) เจ้าพระยาบดินเดชา (ม.ร.ว. อรุณ) (กรุงเทพฯ, ๒๔๕๖)
(๒) ประวัติย่อตามลำดับตำแหน่งยศอัครมหาเสนาบดี (และ) เสนาบดีจตุสดมภ์ หรืออธิบดีและผู้รั้งตำแหน่งเสนาบดีกรม หรือกระทรวง ๖ แห่ง (กรุงเทพฯ, ๒๔๘๒) หนังสือที่จัดพิมพ์ขึ้นเล่มนี้ ประกอบด้วยข้อเขียนคัดสรรของ ก.ศ.ร.กุหลาบ ที่ตีพิมพ์ครั้งแรก พ.ศ. ๒๔๖๑ มีเนื้อหาว่าด้วยตำแหน่งชื่อบุคคล ชื่อบิดา มารดา และประวัติโดยย่อของเสนาบดีในยุคต้นรัตนโกสินทร์
บทความนี้แปลโดย คุณวารุณี โอสถารมย์ อักษรศาสตร์มหาบัณฑิต (ประวัติศาสตร์) จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย นักวิจัยประจำสถาบันไทยคดีศึกษา มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์
ความคิดมีหลายหลาก ผิดถูกมากน้อยต่างกัน
ความคิดดีได้นั้น ก็ด้วยกลั่นจากดวงใจ
ชีวิตมีหลายหลาก ผิดถูกมากต่างกันไป
ชีวิตจะยิ่งใหญ่ ก็ด้วยใจให้สังคม
*******************************
สองคนยลตามช่อง คนหนึ่งมองเห็นโคลนตม
คนหนึ่งตาแหลมคม เห็นดวงดาวอยู่พราวพราย
ฟ. ฮีแลร์ 
