ขนบประเพณีสักวา : เกริ่นชวน-ตอบรับ โดย ประยอม ซองทอง

[เทาชมพู]

ประเพณีการละเล่นสักวาของไทย มักจะเริ่มด้วยการไหว้ครู ถัดจากนั้นถ้าเป็นเทศกาลหรือวาระพิเศษ อาจจะมีการบอกเล่าด้วยกลอนว่า สักวาในโอกาสนี้แสดงเนื่องในวาระอะไร ถ้าเป็นวาระเฉลิมฉลองครบรอบสำคัญ เช่น วันเฉลิมพระชนมพรรษาก็คงจะต้องมีบทอาเศียรวาทหรือถวายพระพร
   ถัดจากนั้นจึงเป็นบทเกริ่นของฝ่ายชายซึ่งเป็นทำนองท้าทายหรือเชิญชวนมาร่วมวงสักวา แล้วฝ่ายหญิงจะตอบด้วยสำนวนให้ทันกัน เป็นการแสดงปฏิภาณให้คนฟังได้เห็น-ได้ยินตั้งแต่ต้นว่าสักวาจะสนุก หลายครั้งบทเกริ่นนี้ก็แสดงให้ทราบว่าช่วงนั้นมีเหตุการณ์ในบ้านเมืองมีเรื่องอะไรเป็นเรื่องยอดฮิตอยู่บ้าง
   ในโอกาสนี้จึงขอเลือกบทสักวาที่เป็นบทเกริ่น-และบทตอบที่มีลีลาต่าง ๆ กันมาเสนอพอเป็นอุทธาหรณ์
   อย่างเมื่อกรมศิลปากรจัดสักวากลอนสด เมื่อวันที่ ๑๗ พฤษภาคม ๒๕๐๒ ณ สังคีตศาลา ซึ่งเป็นการเริ่มฟื้นฟูประเพณีการเล่นสักวามาใหม่หลังจากห่างเหินไปนาน ม.ร.ว.คึกฤทธิ์ ปราโมช ซึ่งเป็นนักสักวาฝีปากคม  เกริ่นด้วยคารมคมคายเหลือหลายว่า
   “สักวามาพบประสบพักตร์            ให้นึกรักสองนรีศรีสมร
เฝ้าแลตามงามปลื้มจนลืมกลอน         หัวใจจรจากกายหมายสุดา
จะออกปากฝากรักก็หนักจิต            พี่สิ้นฤทธิ์แล้วด้วยแรงเสน่หา
ได้แต่วอนงอนง้อขอพงา               โปรดเมตตากล่าวสุนทรเป็นกลอนเอย”

[เทาชมพู]

เมื่อ ๒๓ ตุลาคม ๒๕๓๐ อาจารย์เปลื้อง ณ นคร เกริ่นชวนแทนฝ่ายชาย ซึ่งมีอาจารย์มนตรี ตราโมทร่วมด้วยดังนี้
   “สักวานวลหน้าได้มาเห็น               นึกเมื่อเล่นสักวากันคราก่อน
ยังดูพริ้งเพราหล่ออรชร                     ถึงจะผ่อนไปบ้างยังแลงาม
ก็ใคร่ฟังน้ำเสียงสำเนียงถ้อย         ยังหยดย้อยอยู่หรือไรใคร่ขอถาม
เชิญเอื้อนโอษฐ์โฉมฉายขยายความ      พอชื่นใจในยามชราเอย”
   ฟังดูก็รู้ว่าท่านผู้บอกสักวาอายุมากแล้วด้วยกันทุกคน

   แล้วท่านผู้หญิงสมโรจน์ สวัสดิกุลฯ ก็ตอบไปว่า

   “สักวาเศียรซบนบพระบาท                     บรมราชกุมารีศรีใส
เกล้าหม่อมฉันกล่าวคำก้ำเกินใด              ขอพระราชทานอภัยไว้อาญา
เสียงใครเกริ่นสักวาอยู่หน้าบ้าน              คำกลอนหวานฟังไปเสียงใครหนา
ช่างแหบสั่นฟั่นเฟือนเหมือนจรกา              หนุ่มบางแคหลงมาหรือไรเอย”
   ซึ่งฟังดูก็เข้าเค้าคนอายุมากด้วยกันโต้ตอบด้วยคารม ลีลา ทำนองเดียวกัน

[เทาชมพู]

ในงานวันเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ณ อุทยานพระบรมราชานุสรณ์ อ.อัมพวา จ.สมุทรสงคราม เมื่อ ๒๖ กุมภาพันธ์ ๒๕๓๒ น.พ.พูนพิศ อมาตยกุล เกริ่นชวนด้วยบทที่นับว่าไม่มีใครกล้าจะเกริ่นเช่นนี้เป็นแน่ เพราะมีการ “แซว” สมเด็จพระเทพรัตนสุดาฯ องค์ประธานในงานและทรงบอกสักวาในวันนั้นด้วย
   “สักวาศิโรราบกราบพระบาท             เชิญองค์ราชกุมารีศรีสยาม
ทรงกลอนสดลดน้ำหนักประจักษ์พระนาม                 ชาวสมุทรสงครามได้ยลยิน
เชิญคุณหญิงกุลทรัพย์ลับฝีปาก                   คงไม่ยากเหมือนสั่งการงานกรมศิลป์
อีกสองสาวเพื่อนเก่าเราเคยชิน                    เชิญยุพินเล่นสักวาอย่าช้าเอย”

   บทนี้ได้รับเสียงปรบมือและเสียงหัวเราะอย่างมาก ทำให้คุณหมอเองก็ถูก “เพื่อนเก่า” คือ ม.ร.ว. อรฉัตร ซองทอง (ซึ่งแทนอาจารย์สมประสงค์ ปิ่นจินดาอีกคน) แซวกลับว่า

   “สักวาน้อมเกล้าเฝ้าเบื้องบาท                    สยามราชกุมารีศรีสยาม
แก้วกวีพระปรีชาสง่างาม                        ขวัญเขตคามราษฎร์จงรักมั่นภักดี
ขอประทานขานคำลำนำพจน์             ไว้เกียรติยศเชื้อศิลปินยินศักดิ์ศรี
เสียงเกริ่นคล้าย ‘หมอหู’ ดูอีกที                     อ้อ!เป็นกวีเป็นนักร้องต้องเล่นเอย”

น.พ. พูนพิศนั้นเป็นแพทย์ผู้เชี่ยวชาญด้านหู-คอ-จมูก แต่เป็นนักร้องเพลงไทยและเป็นคนชอบบทกวีอีกด้วยจึงถูกล้อกลับเช่นนั้น

[เทาชมพู]

ในการละเล่นในปัจจุบันบทเกริ่นสนุก ๆ ทัน ๆ กันจะมาจากนักกลอนร่วมสมัยหลาย ๆ คน
   อย่างในการบอกสักวาเรื่อง สังข์ทอง ตอนเลือกคู่ที่โรงเรียนสตรีวิทยาเมื่อ ๑๘ พฤศจิกายน ๒๕๒๑ เนาวรัตน์ พงษ์ไพบูลย์เกริ่นไว้คมคาย
   “สักวาดีใจได้พบน้อง (ฮา)                        ร่วมครรลองสักวาภาษาสยาม
ปีพาทย์แก้วแจ้วเจื้อยระเรื่อยตาม                     ทั้งนักกลอนคนงามล้ำคารม
ขอเชิญโฉมประโลมใจมาใกล้ชิด                       ให้น้องน้องสตรีวิทย์สนิทสนม (ฮา)
เรื่องสังข์ทองเลือกคู่ได้ชู้ชม                            เรื่องสังคมเป็นอย่างไรไม่สนเอย”
   ตอนนั้นทำให้ นิภา บางยี่ขัน มือทองคู่กันมาตั้งแต่อยู่ ม.ธรรมศาสตร์ด้วยกันตอบคารมกลับไปว่า
   
“สักวาหวานถ้อยร้อยกรองเกริ่น                              คำชายเชิญชวนรับสรรพภาษา
ยินดีนักวันนี้ที่ได้มา                                       เข้าร่วมวงสักวาน่าชื่นใจ
นับวันวงสักวาจะราร้าง                               เรามาสร้างบรรยากาศกันขึ้นใหม่
เมื่อเราหมดน้ำยาเวลาใด                             ให้น้องน้องแต่งเล่นได้สืบไปเอย”
   ซึ่งได้รับเสียงปรบมือตอบรับจากน้อง ๆ เกรียวกราวมากเลย

[เทาชมพู]

เมื่อ ๑ เมษายน ๒๕๒๒ “ชมรมนักกลอน ๒๒” ซึ่งต่อมาเป็นกลุ่มที่เรียกว่า “ชุมนุมน้ำชาวันอาทิตย์” แล้วแปรมาเป็น “สโมสรสยามวรรณศิลป์” ในปัจจุบันได้รับเชิญจากกรมศิลปากรให้แสดงสักวา ณ สังคีตศาลาในเรื่องมโนห์รานั้น วินัย ภู่ระหงษ์ ผู้เกริ่นแทนฝ่ายชายไปแหย่ฝ่ายหญิงออกจะแรงไปนิด
“สักวาวันนี้ยินดีนัก                              หน้าแก่แก่พร้อมพรักหน้ายักษี
นับแต่ร้างห่างหายก็หลายปี                   พบวันนี้โทรมทั้งร่างไม่สร่างซา
เป็นนักกลอนนอนเปล่าคงเหงาแย่                ขอคนแก่อย่าหนาวสั่นหวั่นผวา
มาร้อยกรองลองเล่นเป็นสักวา                เชิญคุณย่าโปรดตอบให้ชอบเอย”

   ได้รับการปรบมือดังยาวพร้อมเสียงหัวเราะ ซึ่งสมแล้วที่ได้รับการตอบกลับจาก คุณพิมลพรรณ ภักดีศรีเจ็บๆ เช่นกัน

   “สักวาคนหน้าแก่นักเลงเก่า                       ฟังหนุ่มเหน้ายั่วกมลเกือบทนไหว
จะจัดศึกสั่งสอนมังกรไฟ                             สร้างชื่อไว้เอกลักษณ์ปีนักกลอน
ขาดน้ำมันมิเป็นไรไทยซะอย่าง                        ยืนอยู่ข้างหม้อแกงเนื้อเชื่อไว้ก่อน
จะเริ่มเล่นสักวาไม่อาทร                              ไม่มีใครออดอ้อนก็เล่นเอย”

[เทาชมพู]

ดูบทสักวาแล้วก็รู้ว่าตอนนั้นภาพยนต์จีนกำลังภายใน “ศึกมังกรไฟ” กำลังดัง นอกจากนั้นก็เป็นยุคนายกรัฐมนตรี พล.อ.เกรียงศักดิ์ ชมะนันทน์ ซึ่งมีชื่อในการแกงเนื้อใส่วอดก้า และเป็นช่วงขาดแคลนน้ำมันด้วย
   บางครั้งบทเกริ่นและบทตอบก็พยายามบอกผู้ฟังว่ามีใครร่วมวงสักวาด้วย เช่น บทเกริ่นของทวีสุข ทองถาวร ที่วิทยาลัยครูเทพสตรี (ลพบุรี) เมื่อ ๒๘ มิถุนายน ๒๕๒๓
   “สักวามาชื่นฉ่ำกับคำหวาน           ด้วยวิญญาณคนที่รักศักดิ์ภาษา
ปิ่นฤทัย,อรฉัตร นัดกันมา                  ทั้งนิภา,ผ่องพรรณพร้อมวันนี้
ชวนร่วมวงสักวาว่ากลอนสด               ให้หมดจดแจงคารมสมศักดิ์ศรี   
วันแห่งการนัดพบชาวลพบุรี               เป็นวันที่จะซึ้งใจไปนานเอย”
   คารมของทวีสุข มักจะมีอะไรดี ๆ เสมอ
   ซึ่งพอจะเข้ากันได้กับบทตอบของ ผ่องพรรณ สิงหเสนี ซึ่งตอบบทเกริ่นชวนของ วินัย ภู่ระหงษ์ในการแสดง ณ สังคีตศาลา (ของกลุ่ม “ชุมนุมน้ำชาวันอาทิตย์”) เมื่อ 10 กุมภาพันธ์ 2523 ที่ว่า
   “สักวาหวานรสที่หยดย้อย      ไม่เปรียบถ้อยสักวาภาษาหวาน
หวานน้ำใจหวานรสพจมาน         คำชายชาญเชิญชวนป่วนหัวใจ
พบประยอม,วินัย,เนาวรัตน์         ใครจะขัดทวีสุข,สุรินทร์ได้
อรฉัตร,ผ่องพรรณ,ปิ่นฤทัย         นภาลัย,นิภาล้วนรับชวนเอย”

[เทาชมพู]

บางครั้งก็ต้องออกตัวแทนเพื่อน ๆ ที่นัดแล้วมาร่วมวงไม่ได้ เป็นการแสดงปฏิภาณ (เอาตัวรอด) อย่างเมื่อ ๒๘ มิถุนายน ๒๕๒๔ ผู้เขียนชวนเพื่อนไปสักวาสาธิตที่โรงเรียนสงวนหญิงสุพรรณบุรี เพื่อนไปไม่ได้หลายคนต้องเกริ่นไปออกตัวไปว่า
   “สักวามาสุพรรณในวันนี้             มิได้มีแผนการณ์กันล่วงหน้า
เนาวรัตน์ยังอยู่ไกลในมะนิลา             ทวีสุขป่วยนิภาอยู่พยาบาล
เพียงดวงใจ,อรฉัตรและบุญครอง        พร้อมประยอมซองทองพร้องขับขาน
จะสาธิตสักวาว่ากลอนกานท์         กลอนจะหวานหรือไม่สงสัยเอย”

   ซึ่งทำให้คนฟังพอหายข้องใจไปได้ ซึ่งบทนี้ ม.ร.ว.อรฉัตร ซองทอง ซึ่งไปด้วยกัน ต้องช่วยกันออกตัวรับกันไปได้

   “สักวาวันนี้วิถีลิขิต                      หวังตามติดมาช่วยเชียร์เพลียนักหนา
พอกวีซีไรท์ไม่ได้มา (ฮา)                  เราแลนด์ไรท์เลยพลาดท่ารับหน้าแทน(ฮา)
มาเล่นกลอนวอนเว้าชาวสุพรรณ                       ช่วยกันฝันวันนี้ดีเหลือแสน   
วงกวีศรีชาติไม่ขาดแคลน                        ช่วยหวงแหนรักษาไว้ให้ดีเอย”

[เทาชมพู]

นับตั้งแต่เป็นโต้โผสักวามานานนับหลายสิบปี ผู้เขียนพบว่า นักสักวาที่มักจะเกริ่น-รับคม ๆ จะเป็นเนาวรัตน์ พงษ์ไพบูลย์, ทวีสุข ทองถาวร, มะเนาะ ยูเด็น, สุรินทร์ ประสพพฤกษ์ ฯลฯ ส่วนฝ่ายหญิงก็มี นิภา บางยี่ขัน, ดวงใจ รวิปรีชา, นภาลัย(ฤกษ์ชนะ) สุวรรณธาดา ฯลฯ

นอกจากที่ยกตัวอย่างมาแล้ว เช่น บทตอบของดวงใจ (หรือปิ่นฤทัย) รวิปรีชา ตอบบทเกริ่นของผู้เขียนที่วิทยาลัยครูพิบูลสงคราม พิษณุโลก เมื่อ พ.ศ. 2529 ว่า

   “สักวาหนีเรื่องแชร์แม่ชะม้อย      หลบเรื่องทรัสต์ที่ยับย่อยมาถึงนี่
หนีลูกปืนปี้ป่นของพลตรี                    เพื่อฟังถ้อยวาทีของพี่ชาย
คนแก่เก่าเฒ่าทารกโกหกเก่ง         ท้าบรรเลงสักวาน่าเบื่อหน่าย
ขอจงแพ้แย่ยับให้อับอาย                    พี่จะขายหน้าเขาคราวนี้เอย”
   ซึ่งไม่ต้องบอกก็รู้ว่า นักศึกษาวิทยาลัยครูแห่งนั้นจะชอบใจเพียงใด

        หรือเมื่อตอนเราไปสาธิตสักวาให้นักเรียนโรงเรียนมหาพฤฒารามชมเมื่อปี ๒๕๒๙ ทวีสุข ทองถาวรเกริ่นไปว่า
   “สักวามาสถานปานถิ่นทิพย์         ตากระพริบอยู่ข้างหน้าท้าทายฝัน
รู้สึกรักสักวามาพร้อมกัน                     ชมประชันคำคมคารมกลอน
ชวนสามสาวรุ่นคุณน้ามาถึงนี่         เรารู้ดีว่าต่างรักรสอักษร
หนุ่มรุ่นลุงเชิญน้าอย่าอาวรณ์         ฝากสุนทรสักวาครานี้เอย”
   
             ก็ได้รับบทตอบจากดวงใจ ปิ่นจินดา เพื่อนร่วมมหาวิทยาลัยของเขาว่า
   “สักวาฟังคำวอนกลอนปู่แก่                    ทำมาแหย่แม่เสือเหลือจะห้าม
ต้องฝากลายในมหาพฤฒาราม                     ต่อตีตามประสาหญิงไม่กริ่งเกรง
กลอนเราเมดอินไทยแลนด์แฟนชื่นชอบ (ฮาดังมาก)             จะโต้ตอบสักวาให้กล้าเก่ง
ฉลองปีเยาวชนจนครื้นเครง             มันกว่าเพลงคาราบาวฟังเอาเอย”(ฮาดัง-ปรบมือยาวนาน)

[เทาชมพู]

นี่คือตัวอย่างขนบประเพณีการเกริ่นและตอบรับในการเล่นสักวา ซึ่งแสดงปฏิภาณของคนว่ากลอนในลีลาต่าง ๆ กัน อันเป็นขนบที่เยาวชนควรรุ่นหลังคงจะได้รับรู้เผื่อจะไปปฏิบัติดัดแปลงให้ดียิ่งขึ้นไปอีก

“ไทยปริทรรศน์” 
มาตุภูมิ รายสัปดาห์๒๕๓๕