ชาติพันธุ์วรรณา ในขุนช้างขุนแผน (๒)

[เทาชมพู]

ต่อจากกระทู้นี้
http://www.reurnthai.com/index.php?topic=2935.msg55615;topicseen#msg55615

มาเกริ่นไว้ก่อน ว่าชาติพันธุ์ที่สอง ในขุนช้างขุนแผน ฉบับหอพระสมุด  คือลาว
ในเรื่องนี้แบ่งได้เป็น ๒ เชื้อชาติ   เรียกว่าลาวเหมือนกัน แต่ในภูมิหลังเป็นคนละอาณาจักรกัน
คือ  ลาวล้านนา (ในเรื่องเรียกว่า ลานนา)   
และ ลาวล้านช้าง

[เทาชมพู]

ตั้งข้อสังเกตโดยไม่มีคำตอบ ไว้ข้อหนึ่งว่า ทั้งๆที่ไทยเป็นคู่รบกับพม่ามายาวนานหลายร้อยปี   แต่ในขุนช้างขุนแผน  ไม่มีการเอ่ยถึงพม่าในฐานะข้าศึกให้ขุนแผนได้โชว์ฝีมือรบเลยสักครั้ง
มีแต่การรบกับทางเหนือ คือเชียงใหม่  ซึ่งแยกเป็นอาณาจักรอิสระ  ไม่ได้ขึ้นกับอยุธยา

เชียงใหม่ในยุคของขุนช้างขุนแผน มีกษัตริย์คือพระเจ้าเชียงอินทร์ครองอยู่     ในเรื่องตอน"พลายแก้วถูกเกณฑ์ทัพ"  เรียกเชียงใหม่ว่า "ลาว"  เต็มปาก  ถือว่าเป็นคนละชาติพันธุ์กับ "ไทย" หรือ "ใต้"  ซึ่งในเรื่องหมายถึงอาณาจักรอยุธยา

วันหนึ่งเสด็จออกขุนนางแน่น                            พร้อมท้าวแสนเพี้ยลาวเหล่าทหาร
หมอบราบกราบเต็มหน้าพระลาน                       เกษมศานติ์ด้วยมุขมาตยา
พอสองลาวนำข่าวหนังสือบอก              ว่าเชียงทองกลับกลอกนอกหน้า
ไปขึ้นบุรีศรีอยุธยา                                          ไม่เกรงเดชาบารมี
นำเครื่องบรรณาการไปเวียงใต้            กรุงไทยส่งเสริมเพิ่มศักดิ์ศรี
ดูกำเริบเอิบใจใช่พอดี                                      จะนำไทยมาตีบุรีเรา

[เทาชมพู]

ทีแรก สงสัยว่าเชียงทอง คือเมืองอะไร     ไปค้นดู   หมายถึงหลวงพระบาง
ถ้าเข้าใจผิด  ท่านที่ทราบ ช่วยแก้ไขให้ด้วยนะคะ

[CrazyHOrse]

เชียงทองนี้เป็นเมืองต่อแดนกรุงศรีอยุธยา(?)กับล้านนา ไม่ใช่หลวงพระบางครับ

ชื่อนี้ปรากฏในจารึกวัดป่ามะม่วง

เมื่อเวลาที่นำสมเด็จพระมหาเถระกับพระภิกษุสงฆ์ทั้งปวงมา พระบาทกัมรเดงอัญ ทรงใช้ให้จัดหมาก ข้าวตอก เทียน ธูป ดอกไม้ กัลปพฤกษ์ ปลูกสร้าง…ทำการบูชาตลอดหนทาง ใช้ให้อำมาตย์มนตรีราชสกุลทั้งหลายไปต้อนรับ บูชาสักการะจากเมืองฉอดมาถึงเมืองเชียงทองถึงเมืองบางจันทร์บางพารแล้วถึงเมืองสุโขทัยนี้

ดูในแนวเส้นทาง เชียงทองในจารึกนี้ควรอยู่ในเขตจังหวัดตากครับ

ถ้าพิจารณาเมืองเชียงทองในขุนช้างขุนแผนว่าเป็นเมืองต่อแดนอยุธยา-ล้านนา โดยทางภูมิศาสตร์ก็เป็นไปได้ว่าจะหมายถึงเมืองเชียงทองในจารึกนี้ครับ

[Hotacunus]

ถ้าเป็นเมืองหลวงพระบาง มักเรียกกันเป็นคู่ครับ คือ เชียงดง-เชียงทอง

เชียงทองในบทกลอน น่าจะเป็นตามที่คุณ CrazyHOrse ว่าไว้ครับ

ผม ไม่แน่ใจว่า ตำแหน่งของเมืองนี้ ปัจจุบันตรงกับแห่งหนตำบลใด แต่ว่าในจังหวัดตากมี ต.เชียงทอง อยู่ใน อ.วังเจ้า ครับ

ถ้าผมจำไม่ผิด แผนที่อยุธยา ในสมุดภาพไตรภูมิ จะมีตำแหน่งของเมืองเชียงทองอยู่ด้วย คุ้นๆ ว่าอยู่ไปทางชายแดนพม่านี่แหละครับ

เสียดาย หนังสือไม่ได้อยู่กับตัว เลยไม่สามารถนำภาพมาให้ดูได้

จากข้อสังเกตของอาจารย์เกี่ยวกับคู่สงครามของขุนแผนไม่ใช่พม่า ก็อาจใช้เป็นการกำหนดอายุฉากในเรื่องขุนแผนได้ว่า ต้องเป็นก่อนเสียกรุงครั้งที่ ๑ ส่วนจะตรงกับสมัยกษัตริย์องค์ใดนั้น ผมจำไม่ได้เสียแล้ว ทราบแต่ว่า มีผู้ศึกษาไว้แล้ว (ท่านใดทราบ ก็เล่าต่อได้เลยครับ อิอิ ผมจำได้เลาๆ ว่าเป็นการวิเคราะห์จากฉากลักพาตัว ... ไม่แน่ใจครับ)

เรื่องอยุธยารุกขึ้นเหนือนี้ น่าจะเด่นชัดตั้งแต่รัชสมัยของสมเด็จพระบรมราชาธิราช เป็นต้นมา (สมัยสมเด็จพระรามาธิบดี ก็เริ่มรุกสุโขทัย) อยุธยาดำเนินนโยบายขยายอำนาจขึ้นไปทางเหนืออย่างต่อเนื่อง ตั้งแต่ได้สุโขทัย ขยับขึ้นไปเรื่อยๆ

ประเด็นนี้ อีกมุมหนึ่งก็มองได้ว่า อยุธยาได้ดินแดนรอบข้างมาไว้ในปกครองหมดแล้ว ไม่ว่าจะเป็นนครศรีธรรมราช นครราชสีมา พระนครหลวง (คือ กรุงกัมพูชา) ดังนั้นจึงดำเนินยโนบายรวมภาคเหนือได้อย่างต่อเนื่อง

[เทาชมพู]

แวดล้อมอยู่ด้วยผู้รู้ก็ดีอย่างนี้เอง  ขอบคุณที่มาช่วยอธิบายค่ะ

ค่ะ มี ต.เชียงทองอยู่ในจังหวัดตาก      เป็นไปได้ว่ากวีผู้แต่งน่าจะหมายถึงเมืองนี้   เพราะอยู่ในเส้นทาง ที่อยุธยาจะแผ่อำนาจขึ้นไปถึง  ส่วนเชียงใหม่ก็แผ่อำนาจลงมาปกครองอยู่เช่นกัน

สมเด็จกรมพระยาดำรงฯ ทรงเล่าไว้ใน "ตำนานเสภา"   ทรงอ้างอิงใน" คำให้การของชาวกรุงเก่า"   กล่าวว่าพระพันวษาเป็นพระราชบิดาของพระบรมกุมาร    พระบรมกุมารเมื่อขึ้นครองราชย์ มีมเหสีชื่อศรีสุดาจันทร์
ดังนั้น พระพันวษาคือสมเด็จพระรามาธิบดีที่ 2 
จึงทรงประมาณว่า ขุนแผนมีตัวตนอยู่ระหว่างจุลศักราช ๘๕๓ -๘๙๑  (พ.ศ. ๒๐๓๔- ๒๐๗๒)
มีเนื้อความในพงศาวดารเชียงใหม่ว่า พระเมืองแก้วเป็นพระเจ้าเชียงใหม่ ทำศึกกับอยุธยาอยู่หลายคราว

ฉากในเรื่องน่าจะย้อนยุคไปถึงก่อนอยุธยาทำสงครามกับพม่า อย่างคุณ Ho ว่า   แต่รายละเอียดบางตอน กวีผู้แต่งก็แทรกเกร็ดเล็กเกร็ดน้อยร่วมสมัยที่แต่งเข้าไปด้วย

[SILA]

ขอแทรกถามอาจารย์ และท่านอื่นครับ ว่า

         แต่เดิมอยุธยาและชาติใกล้เคียงก็เรียกล้านนาว่า ยวน แล้วทำไมจึงกลายไปเป็น ลาว
ทุกวันนี้แทบไม่ได้ยินคำว่า ยวน กันแล้ว

         คืนวันอาทิตย์ มีรายการพาไปชมตลาดยวนเสาไห้ จ.สระบุรี ที่ซึ่งชาวยวนถูกกวาดต้อนมาอาศัยอยู่
กว่า ๒๐๐ ปี แต่ยังคงสืบต่อรักษาภาษาพูด และวัฒนธรรมไว้ได้อย่างน่าชื่นชม
         

[CrazyHOrse]

คุ้นๆอยู่ว่าเรื่องนี้มีในพระราชนิพนธ์เรื่องเที่ยวเมืองพระร่วง ค้นดูก็เจอจริงๆ ดู ที่นี่ นะครับ

ผมเข้าใจว่าเมืองเชียงทองคงจะร้างไปนาน ชื่อนี้ถูกลืมเลือนไป และเมื่อ ร.๖ เสด็จในคราวนั้น ท่านทรงสันนิษฐานว่าเมืองกองทองคือเมืองเชียงทอง ชื่อเชียงทองที่เห็นในปัจจุบัน น่าจะถูกตั้งขึ้นในคราวนั้นเอง ถ้าคุณ V_mee ผ่านมา คงจะให้ความชัดเชนในข้อนี้ได้ครับ

นอกจากขุนช้างขุนแผนจะไม่ใหม่ไปกว่าเสียกรุงครั้งที่ ๑ ก็ต้องเรียกได้ว่าไม่เก่าไปกว่าตอนที่อยุธยาผนวกเอาสุโขทัยไว้ได้อย่างแนบแน่นแล้วด้วยครับ น่าจะหลังสมัยสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถขึ้นมาครับ

[เทาชมพู]

คำว่ายวน  จำได้รางๆว่าเป็นคำเดียวกับโยนก     ข้อนี้ต้องถามคุณ Ho  ว่ายวนหายไปตั้งแต่เมื่อไร   กลายเป็นลาวเข้ามาแทนที่

เห็นด้วยกับคุณม้าเรื่องฉากยุคสมัยของขุนช้างขุนแผน  เป็นยุคหลังพระบรมไตรฯ    เพราะในเรื่อง มีบทบาทพระยาสุโขทัย เป็นเจ้าเมือง   ขึ้นตรงกับอาณาจักรอยุธยาไปแล้ว

[Hotacunus]

ถ้าตามที่ผมเข้้าใจนะครับ ชื่อ โยนก หรือ ยวน (บาลี อ่าน ยะวะนะ ; ไทย อ่าน ยวน) ล้วนมาจากชื่อ โยน ซึ่งเป็นชื่อเดิมของเผ่าไท ที่ลงมาตั้งถิ่นฐานแถบทางเหนือของประเทศไทย

สมัยก่อน การแต่งตำนาน มักจะเอาเรื่องของท้องถิ่นไปผูกเข้ากับเรื่องราวทางพุทธศาสนา ดังนั้น ชื่อเมืองท้องถิ่นจึงถูกแปลงให้เป็น "สำเนียงบาลี"

จากโยน ก็เทียบเสียงกับแคว้น โยนก หรือ ยวน ที่มีอยู่แล้วในตำนานทางพุทธศาสนา อันหมายถึงดินแดนแคว้นแบคเตรียในอัฟกานิสถาน-อุซเบกีสถาน
ชื่อ ยวน (Yavana) เป็นสำเนียงแขกที่เรียกกรีกครับ โดยมุ่งเรียกขานกรีกเผ่าไอ-ออน (Ion)

ส่วนทางอยุธยาจะเรียกล้านนาว่าลาวตั้งแต่เมื่อไหร่นั้น ผมไม่ทราบเหมือนกันครับ แต่คิดว่าคงตั้งแต่สมัยพระเจ้าไชยเชฏฐาธิราช ที่ครองหลวงพระบาง-เชียงใหม่ มั้งครับ เป็นเพราะสมัยที่กษัตริย์ลาวได้มาครองเชียงใหม่ โดยการเกี่ยวดองกันทางเครือญาติ

เคยอ่านจากไหนจำไม่ได้เสียแล้ว เห็นว่า คนล้านนาเอง ก็ไม่ได้เรียกตัวเองว่าลาว และในทางตำนานก็เรียกตัวเองว่า ยวน หรือ โยนก

ถ้าจำไม่ผิด สมัยรัชกาลที่ ๕ กรุงเทพฯ ก็ยัง เรียกคนภาคเหนือว่า ลาว .... อันนี้ไม่แน่ใจนะครับ ร้างเรื่องประวัิติศาสตร์ไปหลายปี ชักเลือนๆ แต่ยังไม่เลอะเลือน อิอิ  

นึกได้อีกว่า กษัตริย์ในตำนานของเชียงใหม่ มีพระนามนำหน้าว่า "ลาว" อยู่ไม่น้อย

ต้นวงศ์ของพญามังราย ก็มีคำว่า ลาว อยู่ในพระนาม คือ ปู่เจ้าลาวจก

[luanglek]

ผมไปเปิดสมุดภาพไตรภูมิสมัยกรุงศรีอยุธยาและกรุงธนบุรี เล่ม ๑ เล่ม ๒ ดู ปรากฏตำแหน่งเมืองเชียงทอง อยู่เหนือเมืองกำแพงเพชรขึ้นไปในฝั่งแม่น้ำเดียวกัน และอยู่ก่อนถึงเมืองแม่ตางหรือแม่ตาก สงสัยว่าคือเมืองตากกระมัง ดังนั้น ที่ว่ามี ต.เชียงทองอยู่ในจังหวัดตาก เป็นไปได้ว่ากวีผู้แต่งน่าจะหมายถึงเมืองนี้   เพราะอยู่ในเส้นทาง ที่อยุธยาจะแผ่อำนาจขึ้นไปถึง  ส่วนเชียงใหม่ก็แผ่อำนาจลงมาปกครองอยู่  ก็น่าจะถูกต้อง

ส่วนเรื่อง โยนก หรือ ยวน ที่ใช้เรียกหัวเมืองล้านนานั้น  เป็นชื่อที่ปรากฏในตำนานที่แต่งเป็นภาษาบาลี  คนแต่งตำนานคงเทียบชื่อบ้านเมืองในสุวรรณภูมิกับดินแดนชมพูทวีปโดยยึดเอาทิศทางเป็นเกณฑ์ 

ฉากที่เกี่ยวกับล้านนาในเสภาขุนช้างขุนแผน  แน่นอนว่าต้องเป็นหลังสมัยสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ  ต้องข้อสังเกตต่อไปว่า  ในฉากของเหตุการณ์ตัวละครเป็นเรื่องที่น่าจะเกิดสมัยอยุธยาตามการรับรู้ผ่านคำบอกเล่าหรือตำนานหรือเอกสารที่จดบันทึก  แต่สิ่งที่ผู้แต่งเสภานำมาเขียนเกี่ยวกับล้านนาอาจจะเป็นการรับรู้เรื่องราวล้านนาในสมัยกรุงธนบุรีเรื่อยมาถึงสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้นก็เป็นได้  เนื่องจากล้านนาเพิ่งฟื้นม่านและเข้ามาสวามิภักดิ์กับทางบางกอก  และต้องไม่ลืมว่า ก่อนหน้านั้นล้านนาเองตกอยู่ในการปกครองของพม่าประมาณ ๒๐๐ ปี แล้วจึงจะมาอยู่ในฐานะประเทศราชของสยาม

[เทาชมพู]

ในสมัยพระบรมไตรโลกนาถ  อยุธยาเรียกล้านนาว่า "ยวน" เห็นได้จาก "ลิลิตยวนพ่าย"  แต่กวีที่แต่งขุนช้างขุนแผน ไม่ใช้คำนี้เลย  แสดงว่า กว่าจะมาถึงยุครัตนโกสินทร์  คำว่า "ยวน" หายไปจนจำกันไม่ได้แล้ว

พระเจ้าเชียงอินทร์ คู่สงครามของพระพันวษา   ครองราชย์ยาวนานเอาการ   เพราะเมื่อเริ่มศึกกับเชียงทอง  พลายแก้วเป็นหนุ่มเพิ่งแต่งงาน 
พระองค์ก็ครองราชย์มาจนกระทั่งพลายแก้วกลายเป็นขุนแผน ติดคุกจนลูกชายโตเป็นหนุ่ม  ก็เกิดศึกกันอีกครั้ง    เชียงใหม่เป็นฝ่ายแพ้   
พระเจ้าเชียงใหม่กลายเป็นพ่อตาของพลายงามไปในที่สุด

ศึกเชียงใหม่ในตอนแรก     กวีผู้แต่งตอนนี้ คงเป็นชาวภาคกลาง อาจจะคนกรุงเทพนี่เอง    การบรรยายจึงออกมาเป็นภาษาไทยกรุงเทพล้วนๆ

[CrazyHOrse]

น่าสังเกตว่าในยวนพ่าย ใช้ ยวน และ ลาว ปะปนกันครับ

อาจจะต้องไปค้นดูว่าวรรรคดีสมัยพระนารายณ์มีส่วนที่กล่าวถึง ยวน บ้างหรือไม่นะครับ

[เทาชมพู]

พลายแก้วยกทัพจากอยุธยา ไปตีเชียงทอง ในเรื่องบอกเส้นทางเดินทัพไว้สั้นๆว่า  จากอยุธยาไปทุ่งโสภา   ไปบ้านกระทง ตรงไปท่าโพธิ์   ถึงโพธิ์สามต้นก็ค่ำพอดีจึงหยุดทัพเสียคืนหนึ่ง   เช้าก็ตรงขึ้นไปนครสวรรค์ แต่ไปทางบก เป็นทางลัดฝ่าดงไป  ไม่ล่องไปตามลำน้ำ
จากนครสวรรค์ไปกำแพงเพชร  ระแหง และเถินตามลำดับ  ก็ระดมพลจากทั้งสามเมือง ไปตีเชียงทอง งั้นเชียงทองก็อยู่เหนือเถินขึ้นไป

ถ้าใครนึกเส้นทางนี้ออก  ช่วยอธิบายต่อให้ด้วยได้ไหมคะ

ในตอนนี้มีบทชมไพรบทหนึ่งแทรกอยู่      ฝีมือกวีระดับเทพ   จนต้องเดินออกซอยแยก เล่าสู่กันฟังเสียหน่อย   ขอวางมือจากเรื่องลาวชั่วคราว
บทชมไพร สำนวนเหมือนอิเหนา ในรัชกาลที่ ๒ มาก  เพราะบทชมนกชมไม้  คล้ายคลึงกันคือนิยมเล่นเสียงให้ชื่อนกกับชื่อต้นไม้สอดคล้องกัน        แต่กลอนในอิเหนามีลักษณะเป็นระเบียบตายตัว  คือนกยูงจับอยู่บนต้นยูง  นกยางก็ต้องจับบนต้นยาง    ผิดกับเสภาที่ยืดหยุ่นให้สมจริงมากกว่า   เห็นขนบข้อนี้เฉพาะบางวรรค

นกเขาจับข่อยอยู่เคียงคู่                  ผัวมาอยู่ไกลพิมเจ้าเหลือแหล่
คับแคทำรังบนต้นแค                      พี่ห่างแหหอเหินมาเดินไพร
กระลุมพูจิกพวงชมพูเทศ       สังเกตเหมือนผ้าชมพูพิสมัย
พะยอมหอมหวนมายวนใจ      เหมือนกลิ่นสไบเจ้ายังติดมา
หอมกลิ่นบุปผชาติดาษลง      เหมือนกลิ่นแก้มพี่หลงตะลึงหา
นกแก้วจับแก้วแจ้วเจรจา     เวทนาน้องจะพูดกับผู้ใด
นกขมิ้นบินจับต้นมะเดื่อ                   โอ้ว่าเนื้อเจ้าจะหมองไม่ผ่องใส
จะเมินหมางขมิ้นทาระอาใจ     โอ้เจ้าพิมพิลาไลยของผัวอา
พิศพรรณพฤกษามาตามทาง     มะปรางเปรียบแก้มนางทั้งซ้ายขวา
อินพรมนมสวรรค์จันทน์คณา     พี่จนกระแจะจันทน์ทาทุกอย่างไป
เห็นกระทุ่มพุ่มชัฏระบัดตั้ง   เหมือนผมพิมเจ้าสะพรั่งเพราไสว
เปล่าจิตคิดเย็นยะเยือกใจ   สักเมื่อไรจะได้พบเจ้าพี่อา

[เทาชมพู]

มีข้อสังเกตเรื่องการใช้คำ
คือ  "อินพรมนมสวรรค์จันทน์คณา"   ในตอนชมไพรข้างบน  ทำให้นึกถึงตอนขุนแผนขึ้นเรือนขุนช้าง   ที่ว่า "แทงทวยทอดอินพรมนมสวรรค์"
รู้ว่า "อิน" เป็นต้นไม้ชนิดหนึ่ง   และ"นมสวรรค์"  ก็เป็นอีกอย่างหนึ่ง   แต่ พรม หรือพรหม ไม่รู้ว่าต้นอะไร
อย่างไรก็ตาม สังเกตว่า กวีที่ใช้ อินพรมนมสวรรค์ น่าจะใช้ศัพท์ด้วยความคุ้นเคยในตอนหนึ่ง  และมาใช้ด้วยความคุ้นเคยในอีกตอนหนึ่ง
ขุนแผนขึ้นเรือนขุนช้าง ว่ากันว่าเป็นพระราชนิพนธ์ในรัชกาลที่ ๒    ถ้าอย่างนั้น ตอนพลายแก้วไปทัพ  จะเป็นพระราชนิพนธ์เช่นกันได้หรือไม่    ฝากคำถามแรกไว้ก่อนค่ะ
แล้วจะมาต่อว่า  ทำไมถึงสงสัย   นอกเหนือจากศัพท์แค่วรรคเดียว       เหตุผลคือฝีมือของกวีที่แต่งตอนนี้  เชี่ยวชาญทางศัพท์และภาษาอย่างหาตัวจับยาก
ขอพิมพ์ตัวอย่างมาให้อ่าน เป็นยิงทีเซอร์ก่อนนะคะ

ยางยูงสูงโยนโอนสะบัด                         พระพายพัดเอนลู่ดูสะพรั่ง
ลมกระแทกแตกลั่นสนั่นดัง                      ถูกรังหนูพุกยุ่งสยุมพู
ปลายทอดยอดแยะตลอดไส้                   เป็นตะไคร่คราบเคอะออกเยอะอยู่
กระแตตามกระรอกมาเข้าคารู                  งูเขี้ยวเลี้ยวไล่ตลอดปลาย

กวีไทยไม่กี่คน ที่บรรยายกลอนออกมาเห็นภาพเคลื่อนไหวและสรรพเสียงออกมาได้แจ่มชัดขนาดนี้   ใช้คำแค่ ๒ บทเท่านั้นเอง
พูดอย่างไม่เกรงใจว่า กวีคนนี้จะเป็นใครก็ตาม  มือเหนือชั้นกว่าสุนทรภู่เสียอีก