ตามรอยกำสรวลสมุทร

[CrazyHOrse]

๕๑ เยียมาสมดอกแห้ง       ฤทัย ชื่นแฮ   
เครงย่อมถงวลถงมอก        ค่ำเช้า   
เยียมาเยียไกลกลาย         บางกรูจ   
ถนัดกรูจเจ้าสระเกล้า         กลิ่นขจร ฯ   

๕๓ เยียมาพิเศศพี้            บางพลู   
ถนัดเหมือนพลูนางเสวย       พี่ดิ้น   
เรียมรักษ์เมื่อไขดู             กระเหนียก นางนา
รศรำเพยต้องมลิ้น             ลั่นใจ ลานใจ ฯ

๕๔ เรือมาเจียรเจียดใกล้     ฉมังราย
ฉมังนอกฉมังใน               อกช้ำ   
ชาวขุนสรมุทรหลาย           เหลือย่าน   
อวนหย่อนยังท่าน้ำ            ถูกปลา ฯ   

จากบางเขนลงมาเจออีกสามตำบลคือ บางกรูด บางพลู และฉมังราย
อ.มานิตว่าฉมังรายคือสมอราย ตรงวัดราชาธิวาส
บางพลูนี่ไม่มีปัญหา (หวังว่ายังอยู่ที่เดิม)
ส่วนบางกรูดไม่รู้บางไหนสักบาง ผมปักหมุดมาให้ดู เชิญเลือกตามสบาย เพราะจากบางเขนลงมามีอีกสิบกว่าบางก่อนถึงบางพลูครับ

[CrazyHOrse]

๕๕ กล้วยอ้อยเหลืออ่านอ้าง     ผักนาง   
จรหลาดเลขคนหนา               ฝั่งเฝ้า   
เยียมาลุดลบาง                    รมาต
ถนัดรมาตเต้นเต้า                 ไต่เฉนียร ฯ

จากฉมังรายเรือใบขทิงทองเลี้ยวขวาเข้าคลองบางกอกน้อย แล่นพรวดเดียวมาถึงบางระมาดเลย

ถ้าเทียบกับนิราศสมัยต้นรัตนโกสินทร์ แค่จากปากคลองบางกอกน้อยไปถึงตรงวัดขี้เหล็กปากคลองลัดไปวัดชลอ ใครบรรยายน้อยกว่า ๕ ตำบล คิดว่าเพื่อนล้อขนาดกลับบ้านไม่ถูกแน่นอน

ที่สำคัญกวีไม่พูดถึงบางบำหรุแถมไม่พูดถึงคลองลัดวัดชลอสักกะแอะ อย่าลืมนะครับว่าพงศาวดารบอกว่าคลองลัดวัดชลอนี่ขุดสมัยพระมหาจักรพรรดิ์ ก่อนเสียกรุงครั้งแรกเสียอีก

ที่น่าสนใจคือสุนทรภู่เคยผ่านมาตรงหน้าวัดขี้เหล็ก มุ่งหน้าเข้าคลองลัดวัดชะลอ และพูดถึงคลองที่เป็นแม่น้ำเจ้าพระยาสายเก่าว่า บางระมาด แปลว่าโลกทัศน์ของสุนทรภู่ แม่น้ำเจ้าพระยาสายเก่ากลายเป็นบางระมาดไปเสียแล้ว

แต่ความเป็นจริง บางระมาดอยู่ลึกเข้าไปในลำแม่น้ำสายเก่านี้อีกเยอะเลยครับ

[CrazyHOrse]

ในช่วงที่เรือแล่นอยู่ในลำแม่น้ำเจ้าพระยาสายเก่า จากบางกอกน้อยมาออกบางกอกใหญ่ ระบุชื่ออีก ๒ ตำบลคือ บางฉนังและบางจาก ดังนี้

๖๐ เยียมาแอ้วไส้ย่อน     บางฉนัง
ฉนังบ่มาทันสาย            แสบท้อง   
ขนมทิพย์พงารัง            รจเรข มาแม่   
ยินข่าวไขหม้อน้อง         อิ่มเอง ฯ

๖๒ มลักเห็นน้ำหน้าไน่     ไนตา พี่แม่   
เรียมตากตนติงกาย         น่าน้อง
ลันลุงพี่แลมา               บางจาก
เจียรจากตีอกร้อง           เรียกนาง หานาง ฯ   

ดูแผนที่นะครับ บางกอกสมัยนั้นท่าจะเหงาน่าดู

[CrazyHOrse]

๖๔ เสียดายหน้าช้อยชื่น    บัวทอง กูนา   
ศรีเกษเกศรสาว             ดอกไม้
มาดลบรรลุนอง             ชลเนตร   
ชลเนตรชู้ช้อยไห้            ร่วงแรง โรยแรง ฯ   

นอง ตรงนี้มาลอยๆคำเดียว อ.มานิตว่าบางนางนอง แล้วระบุว่าเรือคงแล่นเข้าคลองด่าน ไม่ได้ไปตามแม่น้ำเจ้าพระยา แต่ผมเห็นว่านอง ซึ่งน่าจะเป็นบางนอง ที่กวีกำสรวลผ่านคืออีกด้านหนึ่งของบางนองต่างหาก นั่นคือตรงที่เราเรียกว่าปากคลองดาวคะนองครับ ซึ่งแปลว่าเรือใบขทิงทองล่องมาตามลำแม่น้ำเจ้าพระยาโดยตลอด ไม่เจออะไรเลย รวมทั้งขนอนบางกอกซึ่งควรจะอยู่ใต้ปากคลองบางกอกใหญ่ลงมาเล็กน้อยครับ

[CrazyHOrse]

๖๕ ขอมเพรงบังเหตุเต้น       ตัดหวาย   
หวายเท่าแทงตนขอม          ตอกต้อง   
ขอมถือทอดตนตาย            ดด่าว   
เหี้ยมว่าเพรงใดพร้อง           ที่นั้นหวายยัง ฯ   

โคลงบทนี้เป็นบทปริศนา เพราะโผล่มาแบบจับต้นชนปลายไม่ถูก ได้แต่เดาว่าคงมีตำบลชื่ออะไรขอมๆตัดๆหวายๆอยู่แถวนั้น อ.มานิตว่าขอมตัดหวาย แต่ไม่รู้อยู่ไหน ผมก็นึกไม่ออกเหมือนกันครับ

แต่ตำบลถัดไปคือบางผึ้ง ปัจจุบันเรียกบางพึ่งเป็นคลองลัดตรงบางกะเจ้า อันนี้คิดว่าไม่มีอะไรซับซ้อนครับ

๗๑ เยียมาบางผึ้งแผ่           รวงเรียง
ถนัดแผ่นธรณีปาน              แผ่นผึ้ง   
เหิรหวรทรหึงเสียง              ตัวต่าง   
เยียวว่าตัวแตนขึ้ง               ต่อแตน ฯ

จากนี้ไปก็ยาวไปถึงปากพระวาล ออกอ่าวไทยเลยครับ

๘๑ เยียมาปิ้มปิ้มปาก           พระวาล   
พระหากวานวังสินธุ์              คว่างคว้าง   
สมุทรพิศารลิว                   คิวควั่ง แลนา   
แลชรเลลานท้าง                 ทุลาย ฯ

๘๒ ล่วงลึกสุดหยั่งพ้น           คณนา
รลอกเพรียนพรายดู              แพร่งน้ำ
เยียมาเยียสุดตา                 แสนโยชน์   
เรือแล่นผ้ำผ้ำผ้าย                ผ่าวใจ ฯ

น่าสังเกตว่าจากปากน้ำไปถึงอยุธยามีขนอนอยู่แห่งเดียวอยู่เกือบถึงเกาะเมืองโน่นแน่ะครับ

[Hotacunus]

๖๐ เยียมาแอ้วไส้ย่อน       บางฉนัง
ฉนังบ่มาทันสาย            แสบท้อง   
ขนมทิพย์พงารัง            รจเรข มาแม่   
ยินข่าวไขหม้อน้อง          อิ่มเอง ฯ

บางฉนัง นี้ หมายถึง บางเชือกหนัง หรือเปล่าครับ ? (แขวงบางเชือกหนัง เขตตลิ่งชัน)
ถ้าใช่ คนบัญญัติชื่อ "บางเชืองหนัง" ก็ทำไปได้ ... ดีที่ยังมีหลักเป็นตัวหลังสืออยู่ ไม่อย่างนั้นคงมีตำนาน สมัยก่อนเขตนี้ มีคน "ทำเชือกหนัง" อยู่เยอะ 

คำเขมร "ฉนัง" แปลว่า "หม้อ"  ก็ดูเข้ากำกับวรรคด้านล่างดี ที่กวีท่านเล่นคำ "ยินข่าวไข หม้อ น้อง"

========================================
๖๔ เสียดายหน้าช้อยชื่น    บัวทอง กูนา   
ศรีเกษเกศรสาว             ดอกไม้
มาดลบรรลุนอง             ชลเนตร   
ชลเนตรชู้ช้อยไห้            ร่วงแรง โรยแรง ฯ

อันนี้ ตรงตามลำดับ สถานที่หรือเปล่าครับ ผมก็ไม่แม่นเรื่อง บางต่างๆ แถวนี้เสียด้วย
คือ อ่านตอนแรก คิดว่า เป็น "นอง" คือ หมายถึง น้ำตานอง (นองชลเนตร) และไปนึกถึง "บางบัวทอง" แทน ซึ่งอยู่นนทบุรีโน้น 

คือ ถ้าเป็น "บางนอง" กวีก็ไม่น่าตัดคำว่า "บาง" ทิ้ง เพราะเท่าีที่อ่านผ่านมาคราวๆ เห็นกวีจะคงคำว่า "บาง" ไว้ครบ (หรือมีตัด )

แต่ถ้าเป็นสถานที่ตามลำดับการล่องเรือจริง เหตุผลของคุณ CrazyHOrse ก็น่าเชื่ออย่างยิ่งครับว่า "นอง" ตรงกับ "ดาวคะนอง"

==================================
๖๕ ขอมเพรงบังเหตุเต้น       ตัดหวาย   
หวายเท่าแทงตนขอม          ตอกต้อง   
ขอมถือทอดตนตาย            ดด่าว   
เหี้ยมว่าเพรงใดพร้อง          ที่นั้นหวายยัง ฯ

ข้อนี้ ผมเห็นกวีเล่นคำอยู่ สามคำครับคือ ขอม, เพรง, หวาย
จะเป็น "ขอมเพรง" หรือ "บางหวาย" ได้หรือไม่ .... มั่วมานะครับ กลอนพามา อิอิ 

แต่ถ้ากวีบอกตรงๆ แบบไม่ต้องตีความ ผมว่าก็อาจเป็นชื่อ "ขอมเพรง" มั้งครับ แต่ถ้าบอกแบบต้องถอดรหัส "บางหวาย" ก็เข้าทีอยู่

อย่างไรก็ตาม คงต้องเทียบกับชื่อสถานที่ปัจจุบันด้วยอีกทางครับ

[CrazyHOrse]

บางฉนังคือบางเชือกหนังครับ ผมรวบรัดไปหน่อย ลืมบอก ขออภัย


นอง นี่ไม่รู้ว่าอะไรนอง แต่ผมคิดว่าชื่อดาวคะนองก็เป็นชื่อใหม่ที่เพี้ยนมาแล้ว และเป็นไปได้สูงว่าดาวคะนองก็คือบางนองหรือบางนางนองนี่แหละ ไม่ว่าจะเป็นตรงวัดบางนางนองอย่างอ.มานิตว่า หรือ เป็นตรงปากคลองดาวคะนอง (ที่ทะลุกัน ความจริงน่าจะเป็นคลองเดียวกัน) ก็ลำดับถูกต้องตามเส้นทางครับ คงไม่ใช่บางบัวทอง ซึ่งอยู่เหนือไปเยอะครับ

เรื่อง บาง เคยมีที่ละไว้หรือไม่ เรื่องนี้ตอบยากจริงๆครับ เพราะไม่รู้ แต่ระหว่างทางที่ผ่านมานี้ มีสองตำบลที่อาจโยงมาถึงชื่อสถานที่ที่ขึ้นด้วยบางในปัจจุบัน คือ ทรนาว (บางตะนาวศรี) และ บำหรุ (บางบำหรุ) แต่ผมไม่กล้าฟันธงว่าเป็นที่เดียวกันครับ จึงไม่กล้ายืนยันด้วยว่าเคยละ บาง ไว้บ้างหรือเปล่า


ความจริงต้องโควต อ.มานิตมาแบบครบๆ อ.มานิตว่า บ้านขอม(ตัดหวาย)
บางหวายก็อาจจะเป็นได้ครับ ปัญหาคือแถวนั้นไม่มีชื่อทำนองนี้เลย น่าจะสูญไปหมดแล้ว

[CrazyHOrse]

สถานที่ถัดไป อ.มานิตว่าคือ สํมุก หมายถึง เขาสามมุก แต่ผมงง เพราะหาไม่เจอว่าอยู่ตรงไหนในโคลง ชักสงสัยว่าอ.มานิตใช้ฉบับที่แปลกไปจากที่เคยเห็น ที่เจอใกล้เคียงก็บทนี้

๘๖ มุ่งเห็นอันถ้ำท่ง        ทิวเขา   
เขาโตกอำภิลจอม          แจกฟ้า
สรมุทรเงื่อนเงามุข          เมียงม่าย
ดูดุจมุขเจ้าถ้า               สั่งศรี ฯ

อ่านความก็ยังไม่ชัด แต่บทถัดไปพูดถึงเกาะสีชัง ก็พอจะเข้าเค้าอยู่

๘๗ มุ่งเหนลล่ายน้ำ         ตาตก แม่ฮา   
เกาะสรชังชลธี              โอบอ้อม   
บลักเหนไผ่เรียงรก          เกาะไผ่ พูนแม่   
เขียวสระดือล้ำย้อม         ญอดคราม ฯ

เป็นอันว่าเรือใบขทิงทองออกปากน้ำมุ่งหน้ามาถึงเกาะสีชังเกาะไผ่แล้ว ท่านที่เคยได้ยินว่าพระรามาธิบดีที่ ๒ ทรงพระราชนิพนธ์กำสรวลสมุทรเมื่อคราวเสด็จไปตีทวายอย่างเพิ่งรีบงง การเดินทางโดยเรือใบ เมื่อออกปากน้ำแล้วเขาจะแล่นเลียบชายฝั่งตะวันออกมาจนถึงแถวๆสัตหีบแล้วรับลมตะวันออกเฉียงเหนือแล่นตัดอ่าวไทยข้ามมาครับ

๘๘ ระลึกรสน้องไน่         ในตา พี่แม่   
เอวสมุทรเอียงกาม          กล่อมเหน้า
เยียแลลันลุงมา              บางค่อม
ถนัดค่อมน้อยข้าเจ้า         สั่งจันทน์ ฯ

บางค่อมนี่ก็ไม่รู้ว่าอยู่ไหน แต่น่าจะเป็นปากคลองที่ไหลลงทะเลในอ่าวจอมเทียนหรือไม่ก็แถวสัตหีบ(ไม่แน่ใจว่ามีคลองไหม) เผลอๆอาจเป็นคลองนาจอมเทียนก็เป็นได้ครับ

หลังจากนี้เรือก็แล่นตัดอ่าวไทยข้ามไปคาบสมุทรภาคใต้แล้วครับ

[CrazyHOrse]

๙๘ ฝ่ายสยงสุโนกไห้      หานาง   
วว่องเวียนตาศรี          ผ่าวพ้น
มาลุดำบลบาง              นายหญี่
นายหญี่โซรเหล้าต้น        ช่างโซร ฯ

ข้ามอ่าวไทยมา แค่ตำบลแรกก็มึนแล้ว บางนายหญี่ ไม่รู้อยู่ที่ไหน แต่น่าจะแถวๆปราณบุรีลงมาถึงกุยบุรีแถวนี้
คณะอ.ล้อมว่า นายญี่ แปลว่าหลงจู๊โรงเหล้า แต่พจนานุกรมบอกว่าคนโบราณนิยมตั้งชื่อลูกชายคนที่สองว่าญี่ ไม่รู้นายญี่ที่มาชื่อบางนี้เป็นใครนะครับ

๑๐๑ เรือมามาที่ท้าง         สวาโถกน
ครั่นพี่ถึงโถกนไท            แม่เต้า
บเหนยิ่งไฟโรน               รุ่นสวาดิ์
อกพี่ดาลร้อนเร้า             ยิ่งราม ไกรราม ฯ

อ่านตรงนี้ สวาโถกน เป็นชื่อสถานที่แน่ แต่ชื่อนี้ไม่ปรากฏแล้ว ผมสงสัยว่าน่าจะเป็นคลองหว้าโทน ต.คลองวาฬ อ.เมือง ประจวบฯ ร.๔ เคยเสด็จผ่านที่นี่ตอนเสด็จไปทอดพระเนตรสุริยุปราคาที่หว้ากอครับ

๑๐๙ โออกสดวกไส้          เสาโขดง
ลมโบกใบบินเอียง            แล่นผ้ำ   
ขทิงทองรันทดโยง           เลียวแล่ง   
ลมช่วยขวาซ้ายล้ำ            แล่งเรือ ฯ

บทนี้ไม่เกี่ยวกับสถานที่ แต่ระบุชื่อเรือไว้ว่า ขทิงทอง น่าคิดว่า ขทิง หมายถึงกระทิง หรือจะเป็นสทิง, ชรทึง ที่แปลว่าแม่น้ำนะครับ

[CrazyHOrse]

๑๒๕ เรียมมาเรือร้อนท่ง         บางสบู
ถนัดดั่งสบูบังใบ                  แม่เร้น
เรียมรักษ์พูดโดยดู               สายสวาดิ์
มาย่อมหลายชู้เหล้น              เพื่อนตน ฯ

บางสบู ไม่รู้อยู่ไหนเช่นกัน ใต้ประจวบลงมามีบางสะพาน บางสะแก แต่ไม่มีบางสบู เป็นไปได้ว่าชื่อกลายไปแล้ว

๑๒๖ กระไดเอาอาตมแก้ว        พรีเพา ไซ้แม่   
เจียรจากบางคลครวญ            ใช่น้อย   
กระใดเงื่อนเงาเดือน              โดยย่าง   
นอนนั่งนางพร้องถ้อย             ดุจเดียว ฯ

๑๒๗ ถนัดแก้วกู้ต่าง              เรือตาม   
แครงย่อมพรายเหลียวหยุด        อยู่ถ้ำ
ลุขนบดุจขนบกาม                 พระพี่ พี่แม่   
เรือเยียมาช้าชู้                     เยิยนาน ฯ

ความเท่าที่ยังเหลืออยู่ระบุชื่อขนบเป็นตำบลสุดท้าย ชื่อนี้ก็หายอีก อ่านจากโคลงไม่น่าจะไกลจากบางคลมาก

ชื่อบางคลนี้ก็ไม่มีแล้ว แต่มีชื่อหนึ่งที่น่าสนใจคือบางคอย เป็นแยกจากแม่น้ำท่าตะเภาที่ไหลไปยังศูนย์กลางเมืองชุมพรที่เป็น ต.ท่าตะเภา เป็นร่องรอยให้เห็นว่าเรือสำเภาเข้ามาจอดถึงที่ตรงนี้ จึงเป็นไปได้ว่าบางคลจะเป็นบางคอย และขนบ อาจจะเป็นเมืองชุมพรนี่แหละ

ชุมพรมีฐานะเป็นเมืองหน้าด่านของนครศรีธรรมราชมานานมากแล้ว บางตำนานว่าชุมพรมาจาก ชุมพล หรือชุมนุมพล เพราะชุมพรเป็นที่ชุมนุมพลเวลาทำศึก ก็เข้าเค้าอยู่มากครับ หากมาตั้งหลักที่่ชุมพรเพื่อตีทวาย

พอจะสรุปแบบตีขลุมได้ว่าปลายทางเรือใบขทิงทองน่าจะเป็นชุมพรนี่เองครับ

ขอจบดื้อๆลงตรงนี้ครับ

[CrazyHOrse]

ล่องเรือจนสุดทาง เพิ่งจะสังเกตเห็นว่าอ้างกวีเป็นพระรามาธิบดีที่ ๒ มาตลอด

ความจริงท่านจันทร์ทรงสันนิษฐานว่าเป็นพระบรมราชาที่ ๓ ครับ เป็นพระเชษฐาของพระรามาธิบดีที่ ๒

เรื่องนี้ผมขอไม่แตะ แต่สรุปจากที่เห็นคือกำสรวลสมุทรน่าจะแต่งขึ้นในช่วงเวลาที่แม่น้ำเจ้าพระยายังไม่ได้ถูกขุดลัดอย่างทุกวันนี้ และน่าจะก่อนยุคพระนารายณ์นานพอที่จะทำให้ตำบลสำคัญเปลี่ยนแปลงไปอย่างมากครับ

[CrazyHOrse]

กลับไปดูฉบับที่อ.ล้อมชำระ ตรงทรนาวเขียนว่า จากบางทรนาวนาว ในขณะที่ฉบับที่แพร่หลายในเน็ตเป็น จากมาทรนาวนาว

ดูภาพสมุดไทยที่อ.ล้อมยกมาก็เขียน บางทรนาว จริง

สงสัยต้องทำฉบับสมุดไทชุดนี้ขึ้นมาออนไลน์ไว้ให้เทียบกันอีกสักชุด


ขนบ ที่สงสัยว่าจะเป็นชุมพร พจนานุกรม ร.บ.๒๕๔๒ ว่าอย่างนี้
ขนบ    [ขะหฺนบ] น. แบบอย่าง, แผน, ระเบียบ; กลีบ, รอยที่พับ (ของ
   สมุดข่อย หรือผ้าจีบ หรือจีวร เป็นต้น); ชั้น เช่น ขนบหิน.
   (ข. ขฺนบ่ ว่า สิ่งที่อยู่ในห่อ, ที่หมก).


ในแม่น้ำท่าตะเภา เลยบางคอยขึ้นไปก่อนถึงตัวเมือง แม่น้ำคดเคี้ยวเหมือนผ้าจีบจริงๆ แต่คงใช้เป็นข้อสรุปไม่ได้ เพราะแม่น้ำในภาคใต้มักจะคดเคียวอย่างนี้อยู่แล้ว


ผมลองสอบเส้นทางนิราศนรินทร์เพื่อเทียบเส้นทางเดินทัพ แต่พบว่ามีอะไรมั่วๆอยู่พอสมควร อาจจะมีการวางโคลงสลับบทกัน เพราะนายนรินทร์ฯไปถึงอู่ตะเภา (ไม่รู้ที่ไหน แต่น่าสงสัยเหมือนกันว่าจะเป็นที่เดียวกับท่าตะเภา คือชุมพร) แต่หลังจากนั้นกลับพูดถึงเมืองเพชรเฉยเลย ทั้งๆที่ก่อนหน้าไปอู่ตะเภา ได้ผ่านชะอำ ปราณ สามร้อยยอด และบางสะพานไปแล้ว

ลักษณะเดียวกันอาจเป็นกับกำสรวลก็ได้ ดูจากคำนำของคณะอ.ล้อมเก็นว่ามีการพยายามจัดเรียงโคลงใหม่อยู่เหมือนกัน โคลงบทหนึ่งเล่นคำชรอ่ำ คณะอ.ล้อม(และผมด้วย)ผ่านบทนี้ไป ไม่คิดว่าเป็นสถานที่ แต่นายนรินทร์ฯแต่งล้อบทนี้ตอนผ่านชะอำ น่าสงสัยว่ากำสรวลอาจจะผ่านชะอำด้วยก็เป็นได้ครับ

ที่ผมผ่านชรอ่ำไป ไม่คิดว่าชะอำ เพราะบทนี้มาก่อนถึงบทเกาะสระชังเกาะไผ่ครับ สลับลำดับกัน

ถ้าตรงนี้สลับได้ บางบำหรุก็อาจจะอยู่ตรงที่ปัจจุบันได้ ขอสอบโคลงก่อนครับ