ตามรอยกำสรวลสมุทร

[CrazyHOrse]

แต่ความในพงศาวดารก็ไม่ได้ระบุตำแหน่งขนอนบางตนาวและบางกระดานไว้อยู่ดี จำต้องสอบหาจากทางอื่น

ชื่อบางขดานนี้ปรากฏในวรรณคดีร่วมสมัยอีกเรื่องหนึ่งคือทวาทศมาส กล่าวถึงพิธีไล่ชล

ชลธีปละปลั่งคว้าง    ทางสินธุ์
นาเวศนาวาวาง       วาดน้ำ
ตกบางขดานดิน      สดือแม่
ดลฤดูสั่งล้ำ           ไล่ชล ฯ

ทำกันที่บางขดานนี่แหละครับ อ่านจากโคลงตรงนี้เป็นสะดือแม่น้ำ คงจะมีน้ำวนอยู่ตรงนี้แหละ

เห็นน้ำวนก็นึกถึงที่อาจารย์ น. เขียนไว้ในห้าเดือนฯ สันนิษฐานเรื่องตำบลสำเภาล่ม ว่าน่าจะอยู่ตรงบางกะจะ ที่แม่น้ำป่าสักมาบรรจบกับแม่น้ำเจ้าพระยา ตรงนั้นมีน้ำวน สำเภาคงจะมาล่มที่นี่ ทำให้ได้ชื่อว่าตำบลสำเภาล่ม

เรื่องนี้ผมตรวจสอบกับนิราศยุคต้นรัตนโกสินทร์หลายเรื่อง ระบุตำแหน่งของตำบลสำเภาล่มไว้ต่างจากข้อสันนิษฐานของอาจารย์ น.

นิราศเวียงจันท์ของสมเด็จกรมพระเดชาดิศร สมัย ร.๓ ระบุตำบลที่ผ่านไว้ดังนี้
เกาะเกิด-บ้านแป้ง-อรอินทร์(บางปะอิน)-เกาะพระ-ตลาดเกรียบ-สำเภาล่ม-บ้านกลิ้ง-โปรดสัตว์-บ้านรุน-บางหวาย-เกาะเรียน

นิราศพะเนียดของสมเด็จกรมพระบำราบปรปักษ์ เข้าใจว่าเป็นสมัย ร.๕ ระบุตำบลดังนี้
เกาะเกิด-บางปอิน-เกาะพระ-สะเภาล่ม-โปรดสัตว์-เกาะเรียน

พอจะยืนยันตำแหน่งของตำบลสำเภาล่มได้ว่าอยู่ระหว่างเกาะพระกับวัดโปรดสัตว์

ในขณะที่ในกำสรวลสมุทร ระบุตำบลดังนี้ (ใต้ขึ้นเหนือตามอย่างนิราศทั้งสองข้างต้น) เกาะกำแย-บางขดาน-ทรนาว-ขนอน

เกาะที่มีโอกาสเป็นเกาะกำแยได้มี ๓ เกาะ คือ เกาะเกิด เกาะบางปะอิน และเกาะพระ ผมไม่กล้าฟันธงว่าเป็นเกาะใด แต่เกาะเกิดมีขนาดเล็ก แผนที่ฝรั่งเศสสมัยพระนารายณ์ไม่ระบุเกาะเกิดในแผนที่ แต่ระบุเกาะปางปะอินไว้ในนาม I. Royall พร้อมระบุตำแหน่ง Pagoda Royal และ Palace Royal ไว้บนเกาะ ส่วนเกาะพระ ระบุชื่อว่า I. Chinoise น่าจะหมายถึงเกาะ(คน)จีน ดังในแผนที่นี้

[CrazyHOrse]

นิราศพระบาทกล่าวถึงสำเภาล่มไว้ดังนี้

ถึงเกาะพระที่ระยะสำเภาล่ม            เภตราจมอยู่ในแควกระแสไหล
ถึงเกาะเรียนโอ้เรียมยิ่งเกรียมใจ       ที่เพื่อนไปเขาก็โจษกันกลางเรือ

อ่านกลอนตรงนี้ เหมือนว่าสำเภาล่มนี่น่าจะอยู่ตรงเกาะพระเลย ซึ่งถ้าเทียบกับนิราศพะเนียดที่กล่าวถึงเกาะพระแล้วจึงเป็นสำเภาล่ม แต่นิราศกรุงเก่ามีตลาดเกรียบมาแทรกก่อนอีกตำบลหนึ่ง

ตลาดเกรียบนี้อยู่ตรงฝั่งปากคลองหัวเกาะพระทางด้านเหนือ เป็นไปได้ว่าสำเภาล่มจะอยู่ตรงหัวเกาะด้านเหนือแถวๆหน้าตลาดเกรียบไปหน่อยนั่นเอง

หวังว่าไม่มีกวีท่านไหนเขียนผิดไว้นะครับ แหะๆ

ผมไปค้นพงศาวดารภาค ๖๓ เรื่องกรุงเก่า อธิบายภูมิสถานที่ของบางตะนาวศรีว่า

ขนอนบางตะนาวสี หรือนัยหนึ่งเรียกขนอนหลวงอยู่ที่ข้างวัดโปรดสัตว์ เป็นด่านภาษีใหญ่กวาทุกแห่ง เพราะสำหรับตรวจผู้คนและเรือลูกค้า กับเก็บภาษีสินค้าที่เข้าออกทางหัวเมืองชายทะเลและต่างประเทศ


ถ้าข้อมูลนี้ไม่ผิดพลาด ขนอนวัดโปรดสัตว์ก็คือที่เดียวกับขนอนบางตะนาวศรีนี้ ดูในแผนที่ใต้วัดโปรดสัตว์ลงไม่เล็กน้อยมีลำบางแยกออกไปทางตะวันออก เห็นทีบางนี้น่าจะเป็นบางตะนาวศรี ทรนาว ในกำสรวลสมุทร

ส่วนขนอนหลวง คงอยู่ระหว่างวัดโปรดสัตว์กับบางตะนาวนี้เอง

เอาข้อมูลทั้งหมดมาปักหมุดใน Google Earth พอได้ดังนี้ครับ

[CrazyHOrse]

ดูในแผนที่ ลำน้ำเจ้าพระยาช่วงเหนือเกาะพระจะค่อนข้างแคบกว่าช่วงอื่นเล็กน้อย โดยหลักการน้ำตรงนี้ต้องไหลเชี่ยวกว่าบริเวณอื่นๆ ก็เป็นไปได้อยู่ว่าจะเป็นเหตุให้สำเภาล่มได้

ตรงหัวเกาะนี้แม่น้ำผายออกและมีเกาะมาขวาง ก็เป็นไปได้อีกว่าจะมีน้ำวน

เหนื่อยหน่อยครับ ต้องใช้จินตนาการ(มั่ว)สูงมาก

มีลำบางแยกไปทางตะวันตกตรงนี้ ถ้าตรงนี้คือบางขดาน เกาะพระก็น่าจะเป็นเกาะตำแยครับ

เนื่องจากความแน่นอนคือความไม่แน่นอน เราต้องมองหาต่อไป

ทางฝั่งตะวันออกข้างเกาะพระมีลำคลองอีกสายหนึ่ง เผื่อใจไว้ว่าในอดีต 500 ปีก่อนอาจจะยังไม่มีเกาะพระ ลำบางทางตะวันออกนี้อาจจะเป็นบางขดาน ดังนั้นเกาะกำแยก็ต้องลงไปเป็นเกาะบางปะอินหรือไม่ก็เกาะเกิดครับ

สรุปได้ว่าสรุปไม่ได้ 

ขอผ่านตรงนี้ไปก่อนจนกว่าจะเจออะไรที่บ่งชี้ได้ครับ

[CrazyHOrse]

๒๒ พระใดบำราศแก้ว       กูมา
มาย่านขวางขวางกาย        ดั่งนี้
จากมาเลือดตาตก           เต็มย่าน
เต็มย่านบรู้กี้                 ถั่งแถม ฯ
   
๒๓ จากมาอกน่านน้ำ        นองกาม
กามกระเวนแรมรศ           ร่วงไส้
จากมาราชครามคราม        อกก่ำ
อกก่ำเพราะชู้ให้              ตื่นตี ฯ

ราชคราม ไม่มีปัญหา เป็นยังมีตำบลนี้อยู่ในปัจจุบัน ในแผนที่ฝรั่งก็ปรากฏเป็นพยานอยู่ จะอยู่ตรงฝั่งตะวันออกของแม่น้ำเจ้าพระยาช่วงแยกแม่น้ำน้อย หรือบางไทร หรือ สีกุก มีหลายชื่อ

แต่ย่านขวางเป็นอีกตำบลหนึ่งที่เป็นปริศนา ชื่อนี้มีเอ่ยถึงในอีกเรื่องหนึ่งในนิราศวัดเจ้าฟ้า แต่อยู่คนละที่กัน ย่านขวางนั่นอยู่ระหว่างเกรียนสวายกับเชียงราก แต่ย่านขวางในกำสรวลนี้อยู่เหนือราชครามขึ้นมา แต่ถ้าดูลักษณะภูมิประเทศแล้วคล้ายกัน คือเป็นคุ้งแม่น้ำหักศอก เดาว่าย่านขวางคงอยู่แถวๆเกาะเกิดครับ

[CrazyHOrse]

กระทู้นี้แป้กไปนาน เพราะราชครามที่คิดว่าไม่มีปัญหากลับมีปัญหา เพราะหลักฐานไม่ตรงกัน

จากกำสรวลฯไม่สามารถระบุตำแหน่งแน่นอนได้

นิราศหลายเรื่องต้นรัตนโกสินทร์ระบุราชครามเป็นชื่อเกาะในแม่น้ำเจ้าพระยา
แต่แผนที่ฝรั่งหลายฉบับเขียนตรงกัน(แต่อาจจะลอกการบ้านกัน) ชี้ว่าราชครามอยู่บนฝั่งตะวันออกของแม่น้ำเจ้าพระยา ในขณะที่เกาะบนแม่น้ำนั้นเขียนว่าเกาะ Bantran อ่านว่าอะไรไม่ทราบ และยังหาชื่ออะไรคล้ายๆอย่างนี้ในบริเวณนั้นไม่เจอ นอกจากนี้ชื่อ Bantran นี้ปรากฏเป็นตำบลอยู่บนฝั่งตะวันตกของแม่น้ำเจ้าพระยาใต้เกาะ Bantran ด้วยครับ

ทราบว่ามีเพลงยาวหม่อมภิมเสนที่ใช้เส้นทางนี้ราวสมัยพระบรมโกศ อาจจะมีชื่อพวกนี้ระบุอยู่ ท่านใดมีอยู่ในมือ กรุณาบอกทางให้จะขอบพระคุณอย่างสูงครับ ไม่อย่างนั้นผมคงต้องไปหาที่หอสมุดแห่งชาติดูสักครั้ง

[CrazyHOrse]

ระหว่างที่ไม่มีเพลงยาวหม่อมภิมเสนมาสอบ ขอล่องเรือต่อไปตามข้อมูลที่มีอยู่ก่อน ถ้าหลักฐานขัดกันค่อยมาแก้อีกทีก็แล้วกันครับ

ราชคราม เป็นชื่อที่น่าสงสัย นิราศตลาดเกรียบช่วงต้นรัตนโกสินทร์เขียนว่า ราชคาม แต่เรื่องอื่นๆรวมทั้งหลักฐานฝรั่งเขียนว่าราชครามทั้งนั้น

ราชครามในนิราศช่วงต้นรัตนโกสินทร์ให้ข้อมูลดังนี้
นิราศตลาดเกรียบ ของพระเทพโมลี (ท่านจันทร์ว่าผิดทั้งชื่อนิราศและชื่อคนแต่ง เพราะปลายทางเลยตลาดเกรียบไปมาก แถมพระเทพโมลีเป็นพระ ไม่เข้ากับความในนิราศ ประชุมวรรณคดีเรียกเรื่องนี้ว่านิราศพเนียด) ระบุว่าราชครามเป็นเกาะอยู่เหนือบ้านกระบือ แต่ใต้คลองบางไทรลงมา

นิราศทัพเวียงจันทน์ (กรมพระยาเดชาดิศร) ไม่ได้ออกชื่อราชครามว่าเป็นเกาะ แต่อยู่เหนือบ้านกระบือและใต้บางไทร

นิราศพะเนียด (กรมพระยาบำราบปรปักษ์) ระบุว่าเป็นเกาะ อยู่เหนือบางกระบือ เหนือขึ้นไปเป็นลานเทและบางไทร

นิราศกรุงเก่า (หลวงจักรปาณี-มหาฤกษ์) ไม่ออกชื่อราชคราม แต่ระบุชื่อว่าเกาะใหญ่ อยู่เหนือบางกระบือ ถัดขึ้นไปเป็นลานเทและบางไทร

นิราศพระบาท (สุนทรภู่?) ออกชื่อเกาะราชคราม อยู่เหนือบางกระบือ ถัดขึ้นไปเป็นบางไทร

นิราศภูเขาทอง (สุนทรภู่) ออกชื่อเกาะใหญ่ราชคราม อยู่เหนือบ้านงิ้ว ไม่ระบุตำบลใดอีกเพราะตัดเข้าคลองลัดทุ่งนาจนถึงกรุงเก่า

นิราศวัดเจ้าฟ้า (เณรหนูพัด สุนทรภู่) ออกชื่อเกาะหาดราชครามถัดจากโพแตง เลยขึ้นไปเป็นบางไทร

เห็นได้ชัดว่าโลกทัศน์ของคนยุคต้นรัตนโกสินทร์ รู้จักราชครามในนามของเกาะใหญ่กลางแม่น้ำเจ้าพระยา อยู่ระหว่างบางกระบือกับบางไทรครับ

[CrazyHOrse]

ก่อนจะพาท่านดำดิ่งลงสู่อดีตที่ลึกไปกว่านี้ เชิญท่านทั้งหลายพักหายใจด้วยการขึ้นมาดูราชครามยุคปัจจุบันก่อน

กลางภาพจะเห็น ต.ราชคราม อยู่ตรงคุ้งน้ำฝั่งตะวันออกของแม่น้ำเจ้าพระยาตรงที่แม่น้ำน้อยไหลมาบรรจบครับ

ส่วนเกาะราชครามนั้น หลังจากไล่หาอย่างงุนงงว่าอยู่ที่ไหน ก็ได้ความว่าควรจะอยู่ตรงที่เป็นเครื่องหมาย ? อยู่นั่นแหละครับ

คุณวรณัยเขียนไว้ใน Blog http://www.oknation.net/blog/voranai/2007/08/24/entry-1 บอกว่าเกาะราชครามโดนดูดทรายไปขายจนเกาะกำลังจะหายไปทั้งเกาะอยู่แล้ว ถ้าคุณวรณัยผ่นเข้ามาในกระทู้นี้ รบกวนมาเล่าวีรเวรของลูกหลานที่ขายแผ่นดินของบรรพบุรุษ(อย่างเป็นรูปธรรม)ให้ฟังจะขอบพระคุณมากครับ

[CrazyHOrse]

ทีนี้เราจะไปที่สมัยปลายอยุธยากันบ้าง

หลักฐานของไทยเองผมยังหาไม่เจอ สงสัยอยู่ว่าอาจจะมีกล่าวถึงในเพลงยาวหม่อมภิมเสน แต่ไม่มีอยู่ในมือตอนนี้ ดังนั้นจะไปดูข้อมูลฝรั่งก่อนครับ รูปที่ลงไว้ในคคห. 15 คือแผนที่ฝรั่งเศสที่เชื่อว่ามาจากต้นฉบับในสมัยพระนารายณ์ ตรงบริเวณที่เป็นต.ราชครามปัจจุบัน ระบุชื่อไว้ว่า Rayjacram ในขณะที่ตรงเกาะราชครามเขียนว่า I. Bantran และระบุตำบลใต้เกาะราชครามว่า Bantran

แผนที่ฮอลันดาปี ค.ศ.1724 ใหม่กว่าของฝรั่งเศสนิดหน่อย เขียนตรง ต.ราชครามไว้ว่า Radja kram ในขณะที่ตรงเกาะราชครามระบุชื่อว่า 't Lang Eyland ในขณะที่ตำบลใต้เกาะระบุชื่อว่า Ban Frang

ดูรายละเอียดที่นี่ http://www.nationaalarchief.nl/amh/detail.aspx?page=dafb&lang=en&id=5682

ถึงจะระบุแน่นอนไม่ได้ว่าฝรั่งสมัยปลายอยุธยาเรียกชื่อเกาะนี้ว่าอย่างไร แต่เห็นได้ชัดว่าไม่น่าจะเรียกว่าเกาะราชครามครับ

ราชครามสมัยนั้นเป็นพื้นที่ตรงต.ราชครามปัจจุบันครับ

[CrazyHOrse]

ทีนี้ไปดูราชครามในกำสรวลสมุทรใหม่

๒๓ จากมาอกน่านน้ำ     นองกาม   
กามกระเวนแรมรศ         ร่วงไส้   
จากมาราชครามคราม     อกก่ำ   
อกก่ำเพราะชู้ให้           ตื่นตี ฯ   

ในโคลงไม่ได้ระบุว่าเป็นเกาะหรือไม่ แต่โคลงบทต่อๆมาระบุชื่อตำบลอื่นไว้ดังนี้

๒๖ จากมาเรือร่อนท้ง     พญาเมือง   
เมืองเปล่าปลิวใจหาย      น่าน้อง   
มาจากเยียมาเปลือง       อกเปล่า   
อกเปล่าว่ายฟ้าร้อง        ร่ำหา รนหา ฯ

๒๗ จากมาเมืองเก่าเท้า   ลเท ท่านรา   
เทท่าบึงบางบา            บ่าใส้   
จากมาอ่อนอาเม          บุญบาป ใดนา   
เมืองมิ่งหลายเจ้าไว้       เรียกโรย ฯ

ท้งพญาเมือง หรือทุ่งพญาเมือง อ.มานิตบอกว่าปัจจุบันคือทุ่งพระยาบันลือ ผมไม่ทราบว่าอ.มานิตสอบมาจากไหน แต่หาข้อมูลไม่ได้เหมือนกัน ดังนั้น "ขอเชื่อไว้ก่อน"

คลองพระยาบันลือนั้นแยกออกไปทางฝั่งตะวันตกของแม่น้ำเหนือหัวเกาะราชครามขึ้นมาเล็กน้อยครับ

ในขณะที่เมืองเก่าท้าวลเท ผมไม่รู้อยู่ไหนเหมือนกัน แต่น่าจะเป็นอันเดียวกับลานเท ซึ่งมีบางคนปักหมุดไว้ใน PointAsia.com ว่าอยู่แถวๆเกาะราชคราม

ดังนั้นพอจะสรุปอย่างกะพร่องกะแพร่งไปได้ว่าราชครามที่กล่าวถึงในกำสรวลฯ น่าจะเป็นต.ราชครามในปัจจุบันนั่นเอง

เมื่อเป็นอย่างนี้แล้ว ตำบลหนึ่งที่ผมแอบข้ามไป ดังในโคลงบทนี้

๒๔ จากมาแก้วกูค่ำ         ซรอกแขวะ
โพรงซรอกโซรมแขวะศรี    โศรกศร้อย
จากมาพี่ปูนแบะ             ปูนแม่
ปูนแม่ลห้อยไห้              ข่าวตรอม ฯ

เห็นที ซรอกแขวะ จะเป็นตรงที่แม่น้ำน้อยมาบรรจบกับแม่น้ำเจ้าพระยานี่เองครับ

[CrazyHOrse]

ืำป้ายถัดไปคือ เชียงราก ดังนี้

๒๙ ไก่ใดขันขิ่งน้อง                 นางเฉลย
เชิญท่านทยานเป็นฝัน               ฝากแก้ว   
เยียมาบลุเสบย                      เชิงราค   
ไฟราคดาลแพร้วแพร้ว              พร่างตา ฯ

อีกบทหนึ่งคือ

๓๑ เยียมาเรือเก้ากู่                  การุญ ย่านนา
นบเทพอรชุนบน                     บอกถ้อย   
มือพันพ่อมีบุญ                      แลส่อง ดูรา   
เชิญพ่อเด็จดวงช้อย                 ซาบศรี สมศรี ฯ

อ.มานิตว่าเก้ากู่เป็นชื่อตำบล แต่ไม่รู้อยู่ไหน คณะอ.ล้อมว่า แก้วกู้ หมายถึง (น้อง)แก้วกู้ ไม่ใช่สถานที่ ผมผ่าน เพราะตีความไม่ถูกเหมือนกัน

และเนื่องจากบทถัดไประบุชื่อเกรียนสวายดังนี้

๓๒ เยียมาเรือล่องใกล้               เกรียนสวาย
สวายสวาสดิ์ธรณีนาง                 มิ่งไม้   
เพล็จพวงดุจดวงถวาย                ทุกกิ่ง ไซ้แฮ   
แม้นม่วงรศฟ้าไล้                     ลูกหวาน ฯ

เชียงราคอยู่เหนือลัดเกร็ดใหญ่ ในขณะที่เกรียนสวายอยู่ใต้ลัดเกร็ดใหญ่ลงมา เป็นอันว่าเรือขทิงทองผ่านเกร็ดใหญ่ลงมาโดยไม่ได้พูดถึง และไม่มีตำบลที่จะระบุได้ด้วยว่าแล่นไปทางแม่น้ำสายเก่าหรือคลองลัดครับ

[CrazyHOrse]

๓๓ มุ่งเห็นน้ำหน้าวิ่ง         เวียนตา แลแม่   
ถนัดม่วงมือนางฝาน          ฝากเจ้า   
เททรวงทุเรมา                บางภูด พี่แม่   
หมากพูจรู้ลับเล้า             พูจพราง ฯ

อันนี้ไม่มีปัญหา บางภูจคือบางพูดแน่ เป็นคลองแยกไปทางตะวันออกของแม่น้ำเจ้าพระยา เนือปากเกร็ดเล็กน้อยครับ

๓๖ เยียมานิราษร้อน        ไฟกาม   
ลุบมีเลยแล                  เรียกฟ้า   
ศรีมาสำโรงงาม              อายแก่ พี่แม่   
ถนัดสำโรงเจ้าถ้า             อกโรง

เรือมาถึงสำโรง ไม่รู้ว่าอยู่ไหน แต่ไม่ใช่สำโรงใกล้พระประแดงแน่ๆ อ.มานิตว่าเป็นคลองสำโรงอยู่ใกล้ปากเกร็ด ปากคลองมีวัดบัว ผมหาจนตากลับแล้วก็ยังหาไม่เจอทั้งคลองสำโรงและวัดบัว แต่มีน่าสงสัยคือคลองพระอุดมในคลองอ้อมเกร็ด(ลำแม่น้ำเก่า) ซึ่งเป็นคลองใหญ่ มีวัดอยู่ปากคลอง ช่วงใกล้ปากคลองคดเคี้ยวดูเป็นคลองธรรมชาติ อาจเป็นบางสำโรงเก่าก็เป็นได้


โปรดสังเกตว่ากวีเริ่มเรียกตนเองว่าศรีแล้ว นี่แหละครับที่ทำให้กำสรวลสมุทรกลายเป็นกำสรวลศรีปราชญ์

๓๘ ศรีมาพิโยคพื้น          รัตนภูมิ
ถนัดดุจพระภูมิผจง           แผ่นแผ้ว   
เล็งแลเยียฟ้าฟูม             ชลเนตร   
เพราะพี่เจ็บเจ้าแคล้ว         คลาศไกล ฯ   

ตรงนี้อ.มานิตว่า รัตนภูมิคือบางภูมิ

บางภูมิเป็นคลองแยกจากแม่น้ำอ้อมเกร็ด อยู่ถัดจากปากคลองพระอุดมมาไม่ไกล  แต่ผมยังสงสัยอยู่ว่ามีร่องรอยการตั้งชุมชนที่บางภูมิเก่าแก่ขนาดไหน บางภูมิจะใช่รัตนภูมิหรือไม่?

แถวนี้ เมื่อก่อนนี้ไกลปืนเที่ยงขนาด แต่ไม่กี่เดือนมานี้สะพานพระราม ๔ ข้ามไปลง มีสะพานข้ามคลองบางภูมิและคลองพระอุดมครับ

[CrazyHOrse]

๓๙ ศรีมาเทวศศร้อย         สงสาร
ทุกย่านอกฟูมไฟ             น่าน้อง   
ศรีมาอังคารฉมัก             ฉมวยใหญ่   
แลลบับไล้ท้อง               ท่งเขียว ฯ

ตรงนี้เดาไม่ออกจริงๆ อังคารฉมักฉมวยใหญ่ ในวลีนี้นะจะมีบางส่วนหรือไม่ก็ทั้งวลีนี่แหละที่เป็นชื่อสถานท แต่จนปัญญาจริงๆี่ แ่านบทถัดไปเล่นๆก็แล้วกันครับ

๔๐ เนื้อเบื้อละไล่ล้ำ         สังขยา   
ควายประชลเพราะเพรียว     ตื่นเต้น
กวางทรายประนังหา          หวงเถื่อน
บางลาบบ้างเหล้นบ้าง        ง่าเงย ฯ

นี่อยู่ไม่ใกล้ๆม่ไกลจากปากเกร็ดนะครับ ถ้าเป็นสมัยนี้ลองหลุดมาแถวห้าแยกปากเกร็ด อาจเจอรถติดสักชั่วโมงนึงได้

[CrazyHOrse]

๔๓ ฝ่ายเสียงสุโนกไห้       หานาง แม่ฮา   
เรียมทันทึงแทงโลม          ลิ่นเล้า   
มาดลบำหรุคราง              ครวญสวาสดิ์
ให้บำหรุหน้าเหน้า             จอดใจ ฯ   
   
๔๔ บำหรุบำราษแก้ว         กูมา
จักบำรุงใครใคร               ช่วยได้   
บรับบเริ่มอา                   บ่ร่าง ละเลย
โอ้บเริ่มน้องให้      ใฝ่เห็น สองเห็น ฯ

ตรงนี้สำคัญ เพราะพูดถึงบำหรุ เราก็นึกถึงบางบำหรุ หนังสือบทกวีนิราศตามคลองบางกอกน้อยถึงบางใหญ่ ของคุณหญิงกุลทรัพย์ เกษแม่นกิจ ก็พูดถึงโคลงตอนนี้ในกำสรวล

ปัญหามันอยู่ที่ว่า ตอนนี้เรือขทิงทองทำท่าจะวิ่งอยู่ในแม่น้ำอ้อม นนทบุรีนี่เอง ยังไม่ได้เข้าคลองบางกอกน้อยซึ่งมีบางบำหรุอยู่เลยครับ

เป็นไปได้สองประการคือ
- คนละบำหรุกัน หรือ
- บำหรุเดียวกันนี่แหละ แต่คนละฟาก

ถ้าเป็นคนละบำหรุกันก็จบ ไม่ต้องคุยต่อ แต่ผมสงสัยว่าจะเป็นอย่างหลัง เพราะคลองบางบำหรุปัจจุบันแยกจากฝั่งเหนือของคลองบางกอกน้อยขึ้นไปจนถึงทางรถไฟสายใต้แล้วกลายเป็นคลองบางละมุดไปออกแม่น้ำเจ้าพระยาแถวเชิงสะพานพระรามหก

แต่ผมไม่คิดว่าคลองบางละมุดจะเป็นบำหรุในกำสรวลเพราะเส้นทางกำสรวลหลังจากนี้จะผ่านบางเขน ซึ่งจะอยู่เหนือปากคลองบางละมุดขึ้นไป

เป็นไปได้ว่าคลองบางบำหรุนี้อาจมีบางช่วงที่ตื้นเขินไปแล้ว หรืออีกประการหนึ่งที่เป็นไปได้คือคลองลัดวัดชะลอฝั่งวัดชะลอนี่แหละที่อาจจะเป็นบางบำหรุึแต่เดิม การขุดคลองลัดสมัยพระเจ้าจักรพรรดิ์ที่ว่าไว้ในพงศาวดารอาจจะขุดต่อจากกลางคลองบางบำหรุเดิมจนมาชนแม่น้ำเจ้าพระยาอีกด้านที่วัดขี้เหล็กครับ

[CrazyHOrse]

๔๗ มาทุ่งทุเรศพี้         บางเขน   
เขนข่าวอกนมเฉลา       พี่ตั้ง   
ปืนกามกระเวนหัว         ใจพี่ พระเอย
ฤาบให้แก้วกั้ง             พี่คง คืนคง ฯ

เจออย่างนี้ คนส่วนมากจะงงว่ากวีกำสรวลท่านล่องเรืออีท่าไหนถึงไปโผล่บางเขนได้ หรือบางเขนในกำสรวลจะเป็นคนละบางกับบางเขนในปัจจุบัน

ตอบได้เลยว่าบางเดียวกันนี่แหละ และประเด็นนี้ตอกย้ำความหมายของคำว่า "บาง" ให้ชัดเจนขึ้นด้วย

เพราะปากคลองบางเขนอยู่ฝั่งตะวันออกของแม่น้ำเจ้าพระยา เหนือสะพานกรุงธนขึ้นไปหน่อยเดียวครับ มีสองคลองเรียกว่าบางเขนเก่า และบางเขนใหม่ แต่ทั้งสองคลองนี้เข้าไปรวมกันแล้ววิ่งยาวทะลุไปถึงต.บางเขนแถวเรือนจำกลางบางเขน นนทบุรี และต่อไปถึงเขตบางเขนของกรุงเทพ

คนปัจจุบันซึ่งไม่เห็นความสำคัญของคลองแล้วจึงมองคำว่าบางเป็นตำบลที่อยู่ และเห็นบางเขนเป็นพื้นที่ที่ไม่ผูกพันกับชื่อคลองอีกต่อไป

แต่กวีกำสรวลไม่เป็นอย่างนั้นครับ ล่องเรือผ่านปากคลองบางเขนริมแม่น้ำเจ้าพระยา ก็เห็นบางเขนอยู่ตรงนั้นเอง

[CrazyHOrse]

ลืมสรุปไปว่า เรือใบขทิงทองแล่นผ่านเกาะเกร็ดโดยไม่สามารถยืนยันชัดแจ้งได้ว่ามาทางแม่น้ำลัดเกร็ด(เจ้าพระยาสายใหม่) หรือไปตามแม่น้ำอ้อมเกร็ด(สายเก่า) ยกเว้นจะเชื่อว่าบางภูมิคือรัตนภูมิ ซึ่งแปลว่าเรือไปตามแม่น้ำอ้อมเกร็ดซึ่งเป็นเจ้าพระยาสายเก่าก่อนขุดคลองลัดเกร็ดน้อยครับ

ลำดับถัดมาก็เช่นเดียวกัน หากไม่สามารถยืนยันได้ว่าบำหรุที่พูดถึงคืออีกฟากหนึ่งของบางบำหรุในปัจจุบัน ก็ไม่สามารถยืนยันได้ว่าเรือแล่นไปทางแม่น้ำสายเก่า ไม่ได้ลงมาทางแม่น้ำสายใหม่ที่ผ่านหน้าศาลากลางจังหวัดนนทบุรีหลังเก่าครับ

ทั้งนี้กวีไม่พูดถึงการมีอยู่ของเกาะพวกนี้ รวมถึงตำบลสำคัญที่ปรากฏในแผนที่ฝรั่งทุกฉบับอย่างตลาดแก้วตลาดขวัญ ดูเหมือนจะไม่มีตัวตนในสำนึกของกวีกำสรวลสมุทรเลย