โคลงแบบสุนทรภู่

[CrazyHOrse]

สุนทรภู่มีชื่อลือเลื่องเป็นเลิศในกระบวนกลอน กลอนแปดแบบสุนทรภู่ถือเป็นกลอนครูมาจนถึงปัจจุบัน แต่ในบรรดาผลงานของท่าน มีนิราศสุพรรณที่แต่งโดยใช้ฉันทลักษณ์เป็นโคลงสี่สุภาพ

แต่ขึ้นชื่อว่าสุนทรภู่แล้ว จะเป็นแค่โคลงสี่ธรรมดาก็กระไรอยู่ โคลงของสุนทรภู่จึงมีเอกลักษณ์บางประการที่แตกต่างจากแบบแผนโคลงที่เขียนกันมา ผมขอเลือกตัวอย่างบทแรกของนิราศสุพรรณที่ถือได้ว่าเป็นตัวแทนของโคลงแบบสุนทรภู่ดังนี้ครับ

เดือนช่วงดวงเด่นฟ้า		ดาดาว
จรูญจรัสรัศมีพราว		พร่างพร้อย
ยามดึกนึกหนาวหนาว		เขนยแนบ  แอบเอย
เย็นฉ่ำน้ำค้างย้อย		เยือกฟ้าพาหนาว

[CrazyHOrse]

ลักษณะเด่นประการแรกของโคลงแบบสุนทรภู่คือ จะใช้สัมผัสสระระหว่างคำที่สองและสามของทุกบาท นอกจากจะทำให้ลีลาไหลลื่นแล้ว ยังเป็นการบังคับการแบ่งจังหวะการอ่านเป็น 2-3-2 ไปในตัว ดังนี้ครับ

เดือนช่วงดวงเด่นฟ้า		ดาดาว
จรูญจรัสรัศมีพราว		พร่างพร้อย
ยามดึกนึกหนาวหนาว		เขนยแนบ  แอบเอย
เย็นฉ่ำน้ำค้างย้อย		เยือกฟ้าพาหนาว

ลักษณะนี้ถือเป็นลักษณะพิเศษ เพราะโคลงโดยทั่วไป ไม่นิยมใช้สัมผัสสระ ถ้ามีก็จะเป็นสัมผัสอักษรเสียมากกว่า และการแบ่งวรรคตอนของโคลงนั้น โดยทั่วไปค่อนข้างยืดหยุ่น 2-3-2 หรือ 3-2-2 ปะปนกันไปครับ

มีบ้างที่สุนทรภู่จะใช้สัมผัสอักษรแทน หรือบางครั้งก็ใช้สัมผัสสระจากคำที่สองไปคำที่สี่ แต่ก็เป็นส่วนน้อยครับ เกือบทั้งหมดจะอยู่ในรูปแบบนี้

[CrazyHOrse]

ข้อสังเกตต่อมา สุนทรภู่จะพยายามใช้สัมผัสระหว่างคำสุดท้ายของวรรคแรกไปยังคำหน้าของบาทหลังในทุกๆบาท โดยที่จะใช้สัมผัสอักษรเป็นหลัก ยกเว้นบาทแรกที่มีการใช้สัมผัสสระปะปนกับสัมผัสอักษร ดูคร่าวๆไม่สามารถสรุปได้ชัดเจนว่าอย่างไหนมากกว่า ใครจะลองนับมาเป็นวิทยาทานก็จะขอบคุณมากครับ

เดือนช่วงดวงเด่นฟ้า		ดาดาว
จรูญจรัสรัศมีพราว		พร่างพร้อย
ยามดึกนึกหนาวหนาว		เขนยแนบ  แอบเอย
เย็นฉ่ำน้ำค้างย้อย		เยือกฟ้าพาหนาว

ลักษณะเช่นนี้ จะว่าไปก็ไม่แปลกนัก เพราะเป็นความนิยมปกติของการแต่งโคลงอยู่แล้ว (ยกเว้นเรื่องการใช้สัมผัสสระวรรคแรก) แต่โคลงแบบสุทรภู่นั้นเน้นมาก ใช้บ่อยจนแทบจะเป็นบังคับสัมผัสเลยครับ

[CrazyHOrse]

ข้อสังเกตประการที่สาม อันนี้ดูเหมือนจะเล็กน้อย คือการใช้คำสร้อยบาทที่สาม ถึงแม้ว่าฉันทลักษณ์โคลงจะอนุญาตให้ใช้คำสร้อยท้าบบาทสามเป็นปกติ แต่กวีคนอื่นๆจะไม่ได้ใช้มากเท่ากับสุนทรภู่ ในนิราศสุพรรณใส่คำสร้อยท้ายบาทสามเกือบจะครบทุกบทครับ ถือเป็นลักษณะพิเศษเช่นกัน โดยจะลงด้วยคำว่า เอย มากที่สุด รองลงมาคือ แฮ มีใช้คำอื่นปะปนน้อยครั้งมากครับ

เดือนช่วงดวงเด่นฟ้า		ดาดาว
จรูญจรัสรัศมีพราว		พร่างพร้อย
ยามดึกนึกหนาวหนาว		เขนยแนบ  แอบเอย
เย็นฉ่ำน้ำค้างย้อย		เยือกฟ้าพาหนาว

[CrazyHOrse]

ข้อสังเกตประการที่สี่คือ ใช้สัมผัสสระระหว่างคำที่เจ็ดและแปดของบาทสามและสี่ครับ ถือว่าเป็นลักษณะพิเศษเหมือนกัน เพราะโคลงทั่วไปนิยมใช้สัมผัสอักษรมากกว่า นอกจากนั้น สุนทรภู่ใช้สัมผัสลักษณะนี้เป็นปกติเกือบทุกบทเช่นกันครับ

เดือนช่วงดวงเด่นฟ้า		ดาดาว
จรูญจรัสรัศมีพราว		พร่างพร้อย
ยามดึกนึกหนาวหนาว		เขนยแนบ  แอบเอย
เย็นฉ่ำน้ำค้างย้อย		เยือกฟ้าพาหนาว

[CrazyHOrse]

ข้อสังเกตประการสุดท้าย

สุนทรภู่จะ ไม่ใช้ การร้อยโคลง ซึ่งใช้สัมผัสสระจากคำสุดท้ายของบทไปยังคำใดคำหนึ่งในวรรคแรกของบทถัดไปอย่างที่พบในโคลงลิลิตตะเลงพ่าย และงานประพันธ์โคลงของครูเนาวรัตน์ พงษ์ไพบูลย์ครับ

[CrazyHOrse]

เกือบลืมไปอีกประการหนึ่ง โคลงของสุนทรภู่นิยมเอกโทษโทโทษ ใช้มากจนเป็นปกติ บางท่านตั้งข้อสังเกตว่าสุนทรภู่แต่งโคลงด้วยหู เน้นเสียงเป็นหลัก แต่ผมไม่เห็นด้วยเสียทั้งหมด

เรื่องที่ว่าแต่งด้วยหูนั้นจริงครับ แต่ไม่ถึงกับเน้นเสียงเป็นหลัก ยังเคร่งครัดกับรูปอยู่ เพราะไม่เคยใช้คำที่ไม่สามารถเขียนเป็นเอกโทษหรือโทโทษเลยครับ

จบการตั้งข้อสังเกตแล้วขอเขียนโคลงเลียนครูหนึ่งบทครับ

น้ำนองคลองคลั่งน้ำ		คร่ำครวญ
ยามดึกนึกหน้านวล		นิ่มเนื้อ
เจ้าจากหากไม่หวน		หาพี่ นี้นา
จะท่องทางรกเรื้อ		ร่ำไห้ใจสลาย

[CrazyHOrse]

มีโคลงบทหนึ่งที่เล่าลือกันว่าเป็นผลงานของสุนทรภู่ ดังนี้ครับ

เฉน็งไอมาเวิ่งเว้า		วู่กา
รูกับกาวเมิงแต่ยา		มู่ไร้
ปิดเซ็นจะมู่ซา		เคราทู่
เฉะแต่ตอบห้วยไม้		หลิ่งกล้นกลนถนาง

ผมอ่านแล้วขัดข้องใจ ด้วยเหตุผลว่าฉันทลักษณ์ไม่เข้าเกณฑ์โคลงแบบสุนทรภู่ ถึงแม้จะคิดว่าแต่งเอาสนุก สัมผัสในไม่ต้องคิดมากเพราะถูกบีบด้วยข้อจำกัดอื่น แต่ก็ยังมีเรื่องหนึ่งที่พิกลเกินไปคือวรรคแรกของบาทที่สอง

รูกับกาวเมิงแต่ยา

ดูด้วยตาอาจเห็นว่าคำเกินมาหนึ่งคำ แต่ผมอ่านรวบ เมิงแต่ยาได้เป็นสองคำ ซึ่งถือว่าแปลกประการหนึ่ง เพราะเท่ากับว่าแบ่งวรรคตอนเป็น 3-2 ผิดความนิยมส่วนตัวของสุนทรภู่

หากใครจะแย้งว่าหากอ่านรวบ รูกับกาว เป็นสองคำ ก็สามารถเข้าเกณฑ์ 2-3 ได้ อันนั้นก็จริงอยู่ แต่จะทำให้ตกเอกคำที่สองไปครับ เพราะไปลงคงว่า กาว พอดี ถึงแม้ผมเองจะไม่ถือ แต่ไม่เคยเห็นท่านสุนทรทำอย่างนี้ครับ ดังนั้นข้อนี้น่าจะตกไป

ส่วนตัวผมคิดว่าโคลงบทนี้ไม่ได้แต่งโดยสุนทรภู่ครับ

[SILA]

        คิดว่า สุนทรภู่ ท่านแต่งกลอนมีสัมผัสในแพรวพราว เมื่อท่านแต่งโคลง โคลงท่านจึง
มีสัมผัสในเช่นกัน

             จากโคลงของท่านที่คุณ CHO  นำมาแสดง เมื่อนำมาดัดแปลงเล็กน้อย ก็พอจะ
กล้อมแกล้มกลายเป็นกลอนได้ดังนี้  ครับ

                  เดือนช่วงดวงเด่นฟ้าดาดาว              จรูญจรัสรัศมีพราวพร่างพร้อย     

ยามดึกนึกหนาวหนาวแนบเขนยน้อย                 ฟ้าฉ่ำน้ำค้างย้อยเยือกเย็น

             

[CrazyHOrse]

โคลงเก่าๆ (กว่ายุคสุนทรภู่) ก็มีการใช้สัมผัสในแพรวพราวอยู่แล้วครับ แต่นิยมใช้สัมผัสอักษรเป็นหลัก และไม่ยึดตำแหน่งตายตัวแบบโคลงสุนทรภู่

เช่นบทนี้จากนิราศนรินทร์ ของนายนรินทร์ธิเบศร์ (ก่อนสุนทรภู่เล็กน้อย)

โอ้ศรีเสาวลักษณ์ล้ำ		แลโลม โลกเอย
แม้ว่ามีกิ่งโพยม		ยื่นหล้า
แขวนขวัญนุชชูโฉม		แมกเมฆ ไว้แม่
กีดบ่มีกิ่งฟ้า		ฝากน้องนางเดียว

บางคนถึงกับวิจารณ์ว่าสุนทรภู่แต่งโคลงไม่เป็น แต่ผมคิดว่าสุนทรภู่แค่สร้าง "ทางโคลง" แบบใหม่ขึ้นมาโดยอิงกับทางกลอนของตัวเองที่มีชื่อเสียงอยู่แล้ว

ส่วนใครจะนิยมแบบไหน เชิญเลือกได้ตามใจครับ

[เทาชมพู]

ยังไม่มีเวลาศึกษานิราศสุพรรณอย่างละเอียด แต่จำได้ว่าหลายบทในนั้นเป็น "กลบท" ค่ะ

[CrazyHOrse]

เฉพาะข้อสังเกตในคคห.2 ถ้าบาทแรกส่งวรรคแรกไปวรรคหลังด้วยสัมผัสอักษร จะเข้าลักษณะกลบทโตเล่นหาง

ต้องมีเกือบครึ่งหนึ่งในนิราศสุพรรณที่เข้าข่ายนี้เลยครับ

บางบทขยายเป็นกลบทอักษรล้วน (บังคับสัมผัสอักษรสามคำติดกันทุกบาท) เช่น

จำร้างห่างน้องนึก		น่าสวน
สองฝ่ายชายหญิงยวน		ยั่วเย้า
หวังชายฝ่ายหญิงชวน		ชื่นเช่น เหนเอย
กลเช่นเล่นซักเศร้า		เสพเผื้อนเฟือนเกษม

น่าคิดว่าสุนทรภู่ตั้งใจเล่นกลบทนี้หรือไม่ เพราะลักษณะนี้เป็นลีลาที่สุนทรภู่ชอบเล่นอยู่แล้ว และมีหลายบทมากที่เกือบเข้าลักษณะ ขาดไปเพียงหนึ่งบาท ทั้งๆที่สมารถแก้ไขให้เข้ากลบทได้ แต่ก็ไม่ทำครับ

[CrazyHOrse]

บทนี้ตั้งใจแน่ครับ กลบทนาคบริพันธ์

สาวเอยเคยอ่อนหนุ้ม		อุ้มสนอม
ออมสนิทชิดกลิ่นหอม		กล่อมให้
ไกลห่างว่างอกตรอม		ออมตรึก รฦกเอย
เลยอื่นขึ้นครองไว้		ใคร่หว้าหน้าสวน

[CrazyHOrse]

กลบทนาคบริพันธ์อีกบทหนึ่งครับ ตามหลังบทก่อนหน้านี้นิดเดียว เป็นหนึ่งในไม่กี่บทที่ไม่ใช้คำสร้อยบาทสามเพื่อให้เป็นนาคบริพันธ์แบบปกติ

เคราะกำจำห่างน้อง		ห้องนอน
หวนนึกดึกเคยวอน		ค่อนหว้า
คิดไว้ไม่ห่างจร		ห่อนจาก
หากจิตรมิศหลายหน้า		ล่าน้องหมองหมาง

   

[เทาชมพู]

ด้านกลอน สุนทรภู่เคยเล่นกลบทบ้างหรือเปล่าคะ
คนที่เอาโคลงมาเล่นกลบท ไม่น่าจะเป็นมือใหม่หัดแต่งโคลง แต่เป็นมือเก่าทีเดียว