น่าสนใจมาก ผมอยากให้คุณเมศร์ขยายความเรื่องเทพอาทิตย์ (ลูกนางอทิติ) ให้ละเอียดยิ่งขึ้นกว่านี้ ได้หรือไม่ครับ
ผมว่าคุณหลวงเล็กอธิบายมาได้ละเอียดดีอยู่แล้วนะครับ จะลองเสริมอีกหน่อย
ตำนานมีหลายตำนานมาก และบางครั้งก็ขัดแย้งกันเอง
เอาเป็นว่า พระกัศยปเทพบิดร มีภริยา คือ นางอทิติ นางทิติ นางทานุ (บางตำนานว่าเป็นพี่น้องกัน เป็นธิดาพระทักษะ)
ลูกที่เกิดจาก นางอทิติ คือ พวกอาทิตย์ (เทพ)
ลูกที่เกิดจาก นางทิติ คือ พวกไทตย (แทตย์)
ลูกที่เกิดจาก นางทานุ คือ พวกทานว (ทานพ)
พวกเทพอาทิตย์ ก็มีหลายตำนานมากครัย ว่ามีใครบ้าง มีกี่องค์
ที่แพร่หลายมากก็ เช่น
วรุณาทิตย (พระวรุณ)
อินทราทิตย (พระอินทร์)
มิตราทิตย์ (พระมิตร)
สูรยาทิตย (พระสุริยะ)
ซึ่งเทพอาทิตย์เหล่านี้ คือ เทพยุคเริ่มแรกของพวกอารยัน พระวรุณ และ พระอินทร์ มีบทบาทมากในช่วงต้นของพระเวท
ก่อนจะถูกลดชั้นไป
ในอาณาจักรมิตานนี ซึ่งชนชั้นปกครองเป็นพวกอายัน ก็มีกล่าวถึงนามของเทพเหล่านี้
แต่ถ้าเป็นอารยันเปอร์เซีย จะมองว่า เทวะ (deva เปอร์เชียว่า daeva) เป็นฝ่ายมาร
ส่วน อสุระ (asura เปอร์เชียว่า ahura) เป็นฝ่ายดี
ประเด็นต่อมา "ในยุคนั้นสันสกฤตยังเป็นที่นิยมในหมู่ชนชั้นสูงของวัฒนธรรมขอม
ถ้าจะให้หมายถึง พระอาทิตย์ น่าจะใช้ สูรย มากกว่า" ผมอยากได้หลักฐานอ้างอิงความเห็นประกอบ
ประเด็นนี้ ในตอนนี้ยังไม่ทราบจะไปหาหลักฐานจากไหน
แต่ขอลองยกเรื่อง ยวนพ่าย ซึ่งน่าจะประพันธ์ประมาณรัชกาลพระบรมไตรโลกนาถ
ซึ่งมีการใช้ภาษาสันสกฤตจำนวนมากกว่าในสมัยหลังมาก พอเห็นได้ว่าองค์ความรู้ด้านสันสกฤตในยุคก่อนนั้นมีมาก และเป็นที่นิยมในหมู่ชนชั้นสูง
พระนามของ พญาฦๅไทย คือ ศรีสูรยพงศรามมหาธรรมราชาธิราช ก็ใช้เป็นสันสกฤต สูรย คือ พระอาทิตย์ ไม่ใช่ สุริย ที่เป็น บาลี
เท่าที่เคยอ่านจารึก รู้สึกเหมือนจะไม่ค่อยเห็นพระนามที่ใช่ อาทิตย์ ในความหมายว่า พระอาทิตย์ ในสมัยสุโขทัย (อันนี้ไม่แน่ใจ)
ส่วนทางเมืองพระนคร (ศรียโศธรปุระ) ก็น่าจะใช้ สันสกฤต ในหมู่ชนชั้นสูงอยู่แล้ว (จากที่เคยอ่านมานะครับ)
พระนามของกษัตริย์ขอม คำว่า อาทิตย์ ก็ไม่ค่อยเป็นที่นิยมนัก เห็นมีแค่ อุทัยทิตย์วรมัน (ที่ ๑ และ ที่ ๒) ตรีภูวนาทิตยวรมัน
เป็นไปได้ไหมว่า อาทิตย์ ที่ใช้ประกอบนามนี้ จะมีนัยหรือความหมายอย่างอื่นแฝงอยู่ด้วย
เช่น พวกอาทิตย์เป็นเทพชั้นรอง เมื่อเอามาประกอบ "นามเกียรติ"
อาจจะมุ่งหมายให้บ่งบอกฐานะผู้ได้รับนามเกียรตินั้นเป็นผู้ปกครองหัวเมืองหรือเจ้านายชั้นรองๆ ได้หรือไม่
อันนี้ต้องไปหาหลักฐานประกอบ พูดเฉยๆ ไม่เห็นภาพ
แนวคิดนี้น่าสนใจมากครับ ถ้ามองว่ากษัตริย์ที่เมืองพระนครอันประดุจเป็นศูนย์กลางจักรวาล มีพระเจ้าจักรพรรดิ หรือ ราชาธิราช ปกครอง
ซึ่งกษัตริย์เมืองพระนคร มักลงท้ายนามด้วยคำว่า "วรมัน"
ดังนั้น ท้าวสามนตราช หรือ ราชาร้อยเอ็ดนคร อันยอมรับในอำนาจของเมืองพระนคร
อาจได้รับนามสถาปนาลงท้ายว่า "อาทิตย์" ตามเหตุผลของคุณหลวง ซึ่งอันนี้คงต้องหาหลักฐานประกอบ