เรือนไทย

 เมื่อปลายปีที่ผ่านมา ผมได้มีโอกาสเข้าชมนิทรรศการของ มูลนิธิ James H W Thompson เรื่องเกี่ยวกับผ้ามัดหมี่ซึ่งจัดโดย อ. ธีรพันธุ์ จันทร์เจิรญ และได้เข้าใจในลายของผ้านุ่งมากขึ้น

แต่เดิม ผมเข้าใจเพียงแค่ว่า ลายผ้าของพระราชสำนัก มีการแบ่งประเภทของขุนนางในแต่ละระดับชั้น เช่น ในระบบของผ้าสมปัก(ผ้ามัดหมี่ผืนยาวที่ใช้นุ่งโจงกระเบนแบบต่างๆ) สมปักเชิงปูม สมปักริ้วสำหรับข้าราชการระดับล่างหน่อยและ สมปักปูมดอกเล็ก,กลาง,ใหญ่ สำหรับข้าราชการระดับสูงข้น หรือสมปักท้องนาคสำหรับข้าราชการสำคัญๆ และมีวิธีการนุ่งผ้า หรือชนิดของผ้าอีกหลายชนิดสำหรับงานพระราชพิธีต่างๆ เช่น พระราชพิธีตรียัมปวาย หรือผ้านุ่งสำหรับควาญผู้ควบคุมพระคชาธารเป็นต้น

แต่ในงานนิทรรศการดังกล่าว ได้กล่าวถึงการแบ่งวัยของสตรีในกลุ่มไทยลาวอีกหลายกลุ่ม ด้วยลวดลาย และชนิดต่างๆของผ้านุ่ง เช่นผ้าซิ่นเนื้อฝ้ายขนาดสั้นของชาวภูไท ซึ่งใช้นุ่งทั่วไป หรือ ซิ่นไหมลายต่างๆที่ชาวไทยลาว และชาวไทยเขมรหลายกลุ่มใช้กัน ซึ่งแบ่งได้ตามอายุ และบทบาท-สถานะทางสังคม เช่น เด็กสาว สาวรุ่น สตรีที่แต่งงานแล้ว และหญิงสูงอายุ

แต่ปัจจุบันด้วยแรงผลักดันทางเศรษฐกิจของระบบทุนนิยม และความสวยงาม สตรีในแต่ละเพศแต่ละวัยก็ใช้ผ้าที่ไม่ได้ยึดถือกันมาตามจารีตประเพณีเดิม หรือแม้กระทั่งสีสันและลวดลายที่มีในกลุ่มชนแต่ละกลุ่ม ซึ่งเปลี่ยนแปลง และค่อยๆกลืนกันไปตามกาลเวลา ด้วยความเป็น"โลกาภิวัฒน์" ของโลกยุคปัจจุบัน

ในทางหนึ่ง การเลือนหายของวัฒนธรรมหลายอย่างเหล่านี้อาจจะหมายถึงการสูญเอกลักษณ์ถิ่น ความหายนะทางวัฒนธรรม หรือ ความหย่อนปฏิบัติของจารีตประเพณีเดิม แต่ในทางกลับกันสิ่งเดียวกันก็หมายถึงความเป็นชาติที่แน่นแฟ้นมากขึ้น ความเป็นไทของชนชาติไทยที่มากขึ้นหรือ อิสระในการกระทำที่สูงขึ้นตามไปด้วย เราเลยได้เห็นอะไรๆที่ถ้าเมื่อ 4 - 5 ชั่วคนที่แล้ว (ผมคิดซะว่าชั่วคนละ 25 ปี) มาเห็นเข้าคงคิดว่าเข้ากลียุคเข้าเต็มทีแล้วกระมัง ไม่ว่าจะเป็นหญิงอายุมากที่แต่งตัวไม่ต่างจากเด็กวัยรุ่นหรือเด็กวัยรุ่นที่ลุกขึ้นด่าผู้ใหญ่อย่างใครห้ามเตือนไม่ได้

ผมเอง อาจจะเกิดในยุคเก่า ระบบการปกครอง(ในครอบครัว) แบบเก่า ลูกหลานจะยืนค้ำศีรษะพ่อแม่ได้ เว้นแต่ตามโอกาสที่ท่านอนุญาต(เช่น ถ่ายภาพ เป็นต้น ) บางครั้งเห็นอะไรหลายๆอย่างก็คงตกใจเป็นธรรมดา ถ้าใครรู้สึกว่าผมแก่เกินความเป็นนักศึกษาไปก็ขอโทษด้วยนะครับ อย่าถือสาก็แล้วกัน

คืนนี้ง่วงมากแล้วครับ ขออนุญาตไปนอนก่อนละกันครับ กลัวว่าถ้าอดนอนแล้วจะฟุ้งซ่านอยู่ครับ
เดี๋ยวพรุ่งนี้ผมมาเขียนต่อแล้วกันนะครับ ว่าชาวไทยแต่ละสายเขามีการแบ่งประเภทของลวดลายผ้านุ่งกันยังไง

 พอดีอยู่ห้องสมุด ค้นข้อมูลเรื่องฉากรดน้ำบานที่ว่าได้ เลยมาลงไว้ในนี้หน่อยนะครับ

ฉากบานที่ผมพูดถึงในกระทู้ข้างบน เป็นฉากขนาดใหญ่ ยาว 8.8 เมตร สูง 2.2 เมตร ตัวฉากและประกับทำด้วยไม้จริง แบ่งออกเป็น 5 ส่วนครับ แผงฉากทั้งสองด้าน เขียนลายรดน้ำปิดทองเป็นเรื่องเดียวกัน คือเรื่องที่ผูกขึ้นจากพระราชพิธีอินทราภิเษก และเรื่องราวเกี่ยวกับสวรรค์ครับ

กรมหมื่นทิพยลาภพฤฒิยากร ทรงอธิบายเกี่ยวกับภาพฉากรดน้ำบานกลางไว้ว่า "...เห็นได้ชัดว่าผู้ออกแบบเขียนเรื่องขึ้นโดยนึกถึงการพระราชพิธีอินทราภิเษกที่เล่าไว้ในกฏมณเฑียรบาล ดังได้คัดลอกมาลงไว้ดังต่อไปนี้

'การพระราชพิธีอินทราภิเษก ตั้งพระสุเมรุสูงเส้น 5 วา ในกลางสนามนั้น พระอินทรทรงนั่งบนพระสุเมรุ อิสินธร ยุคุณธรสูงเส้นหนึ่ง กรวิกสูง 15 วา เขาไกรลาศสูง 10 วา ฉัตรทองชั้นใน ฉัตรนาคชั้นกลาง ฉัตรเงินชั้นนอก แลนอกนั้นราชวัตฉัตรเบญจรง ใต้ฉัตรรูปเทพดายืน นอกนั้นฉัตรราชวัตรั้วไก่ ฉัตรกระดาษรูปยักคนธรรภ รากษษยยืนตีนพระสุเมรุ รูปคชสีหราชสีหสิงโต กิเลนเยียงผา ช้างโค กระบือ แลเสือ หมี มีรูปเทพดานั่งทุกเขา ... รูปพระอิศวรเป็นเจ้าแลนางอุมาภควดี ยอดพระสุเมรุรูปพระอินทร รูปอสูรอยู่กลางพระสุเมรุ รูปพระนารายณ์บันทมสิน ในตีนพระสุเมรุ นาค 7 ศีรษะเกี้ยวพระสุเมรุ  นอกสนาม  อสูรยืนนอกกำแพง โรงรำระทาดอกไม้มหาดไท บำเรอห์ สนองพระโอษฐ์ ตำรวจ แลกเป็นรูปอสูร 100 มหาดเล็กเป็นเทพดา 100 เป็นพาลี สุครีพ มหาชมภู แลบริวารพานร 103 ชักนาคดึกดำบรรพ์ อสูรชักหัว เทพดาชักหางพานรอยู่ปลายหาง พระสุเมรุเหลี่ยมหนึ่งทอง เหลี่ยมหนึ่งนาค เหลี่ยมหนึ่งแก้ว เหลี่ยมหนึ่งเงิน เขายุคลธรทอง อิสินธรนาค กรวิกเงิน ไกรลาศเกงิน รอบสนามข้างนอกตั้งช้างม้า จัตรงคพลเสนา 10000 ใส่ศรีเพศห่มเสื้อนุ่งแพรเคารพ  นา 5000 ใส่หมวกทองห่มเสื้อ นุ่งแพรจำรวจ นา 3000 หมวกแพรเทศ ห่มเสื้อนุ่งแพร นา 2400 ลงมาถึงนา 1200 ถือดอกไม้เงิน ดอกไม้ทองตามตำแหน่ง เข้าตอกดอกไม้ถวายบังคม  พราหมณาจารย โยคี อาดาลตบศิว นั่งในราชวัต...' "


จากกฏมณเฑียรบาล เราจะเห็นได้ว่าผ้านุ่งของเหล่าเทวดา และขุนนางในราชสำนักเป็นเรื่องที่สอดคล้องและเกี่ยวเนื่องเป็นเรื่องเดียวกันครับ ในลายของสมปักปูมเองก็เช่นกันครับ

เริ่มจาก สมปักเชิงปูม  ซึ่งเป็นผ้าพื้นธรรมดามีกรอบลาย และกรวยเชิงเหมือนสมปักชนิดอื่นๆ สมปักริ้ว  ซึ่งทอเป็นลายริ้วปิดด้วยกรวยเชิง สำหรับข้าราชการชั้นผู้น้อย

สมปักปูมดอกเล็ก ดอกกลาง ดอกใหญ่  สำหรับขุนนางชั้นผู้ใหญ่ และ ดอกท้องนาค  สำหรับขุนนางสำคัญหรือพระบรมวงศานุวงศ์ชั้นผู้ใหญ่ครับ

 คือผมสงสัยครับว่าผ้าลายพุ่มข้าวบิณฑ์  มีที่มาจากอะไรอ่ะครับ  แล้วมีส่วนเกี่ยวข้องกับเจดีย์ทรงพุ่มข้าวบิณฑ์ที่สุโขทัยหรือเปล่า

 ขอบคุณคับคุณติบอมากครับ  ที่ให้ความกระจ่าง  +_+

 ลายผ้าในความคิดเห็นที่12ของคุณเทาชมพูเรียกว่า ลายลูกแก้วค่ะ ลายเหมือนที่ดิฉันซื้อมาจากอุบลเลย เป็นลายนูนๆในเนื้อผ้า ช่างทอบอกว่าลายนี้เป็นที่นิยมในหมู่คนต่างชาติมาก สีเขียวๆชมพูๆที่คุณเทาชมพูโพสท์นั่นก็กำลังเข้าสมัยเลยค่ะ

กลับจากอุบลก็แวะที่สุรินทร์ค่ะ ที่นั่นก็มีผ้าไหมสวยมากๆเลย หมู่บ้านทอผ้าที่สุรินทร์นี้เคยฝากฝีมืออวดผู้นำในระดับนานาชาติตอนงานประชุมเอเปคค่ะ คือได้ทอผ้าไหมสำหรับท่านผู้นำและผ้าคลุมไหล่สำหรับภริยา ดิฉันได้มีโอกาสคุยกับอาจารย์ผู้ดูแลการทอ เห็นว่าทอกันขะมักเขม้นเป็นปีเลย

ตอนไปหลวงพระบางเมื่อปลายปีที่แล้วก็ซื้อผ้าทอสวยๆมาหลายผืนค่ะ ไม่ใช่ผ้าไหมมัดหมี่แต่เป็นฝ้าย ชอบลวดลายของเขาที่ทอเป็นสัตว์บ้าง เจดีย์บ้าง ตอนนี้บางผืนก็นำมาปูบนที่นอนที่เป็นหมอนขวานของไทยๆ ใช้เอนๆนั่งๆนอนๆดูทีวีหรืออ่านหนังสือค่ะ แต่ผ้าลาวก็มีข้อเสียนิดนึงนะคะ คือสีตกแบบน่าเสียดายค่ะ ผ้าพาดไหล่ลายสัตว์หิมพานต์ที่ซื้อมา ขนาดซักด้วยน้ำเกลือ สีแดงตกใส่สีอื่น ทำเอาเจ้าของน้ำตาแทบไหลเลยค่ะ

 แวะมาเล่าต่อนิดหน่อยครับ

ก่อนอื่น เล่าก่อนดีกว่า ว่าภาคอิสานตอนล่าง เป็นแหล่งรวมของชาวไทยหลายเชื้อชาติ เช่น ชาวไทยเขมร ไทยกูย ไทยลาว เป็นต้นนะครับ ดังนั้น ผ้าหลายลักษณะที่พบในบริเวณนี้จะมีเอกลักษณ์เฉพาะตัวมากพอสมควรเมื่อเที่ยบกับผ้าทอจากแหล่งอื่นๆ เช่น การเลือกใช้วิธีทอแบบสามตะกอ หรือ การเลือกใช้เนื้อไหมที่เป็นเอกลักษณ์เฉพาะตัว เป็นต้นครับ


เอาล่ะสิ คำแปลกๆโผล่มาอีกแล้วสำหรับคนที่ไม่คุ้นกับผ้าใช้มั้ยครับ อิอิ "สามตะกอ" มันเป็นยังไงดี

เริ่มเล่ากับคำนี้ก่อนนะครับ ก่อนอื่น อยากให้นึกถึงกี่ทอผ้าที่เราเห็นกันในปัจจุบัน ว่ามี 2 ประเภท (ตัดกี่แบบห้างหลัง ที่โยงไว้กับเอวซึ่งนิยมในกลุ่มชาวไทยภูเขาหลายกลุ่มออกไปก่อนนะครับ) ก็มี กี่กระตุก และ กี่มือ

กี่กระตุก(กรุณาอย่าอ่านผิดเป็นกี่กระดูกเหมือนใครซักคนที่เมืองทองเมื่อปีที่แล้วนะครับ 555+) มีการเริ่มใช้ไม่ถึง 150 ปีที่ผ่านมานี่เองครับ เมื่อมีการว่าจ้างช่างทอชาวญี่ปุ่นเข้ามาสอนการทอผ้าที่พระตำหนักสวนหงส์ในพระราชวังดุสิต ดังนั้น กี่ทอแบบดั้งเดิมก็หนีไม่พ้นกี่มือครับ

เอาล่ะ มาต่อตรงนี้ครับ ว่าตะกอคืออะไร ถ้าคุณก้มลงมองผ้าแต่ละผืนนะครับ การทอที่ง่ายที่สุดก็คือการขัดกันของด้ายจากกี่ และด้ายจากกระสวยที่ทอสอดไปมาแบบ ขึ้น-ลง-ขึ้น-ลง ไปเรื่อยๆ (จินตนาการถึงเลขฐาน 2 เข้าไว้ครับ อิอิ 1 0 1 0 1 0 1 0 1 0 ...) - ล้อเล่นครับ เดี๋ยวจะมีคนเป็นลมก่อน - คือ เมื่อเส้นด้ายจากกี่ อยู่ด้านบน เส้นด้ายจากกระสวยก็จะถูกทับไว้ด้านล่างไงครับ
แต่ถ้ามีแค่เรียงแบบนี้แบบเดียว เส้นด้ายก็จะไม่ขัดตัวกันเป็นผืนให้เรามีผ้าใช้ ด้ายที่ทอเส้นถัดไปจึงต้องตรงข้ามกับด้ายเส้นแรกคือ จาก ขึ้น ลง ขึ้น ลง ขึ้น ลง... แถวที่สองก็จะกลายเป็น ลง ขึ้น ลง ขึ้น ลง ขึ้น... เพื่อขัดด้ายขึ้นเป็นผ้าครับ

เอาล่ะ พูดมาตรงนี้คิดว่าถ้าอ่านดีๆคงพอเข้าใจแล้วล่ะครับ แต่คุณอาจจะสงสัยต่อว่า แล้วช่างทอเขาต้องมานั่งล้วงด้ายจากกี่ทีละเส้นให้ขัดกับด้ายจากกระสวยเหรอครับ คำตอบก็คือไม่ครับ เขามีวิธีการใช้ "ตะกอ" เนี่ยะแหละ มาช่วย โดยการสอดตะกอในด้ายเส้นที่ต้องการยกขึ้น และ ยกตะกอขึ้นสลับกันไปมา ก่อนวิ่งเส้นด้ายเส้นถัดไป พอนึกออกนะครับ (ผมเผด็จการไปมั้ยครับ อิอิ) ผ้าพื้นธรรมดา ก็เลยเป็นผ้าที่เรียกว่าผ้า "สองตะกอ" เพราะใช้ตะกอ 2 อันในการขัดด้ายไงครับ

แล้วสามตะกอมันทำทำไม ในเมื่อผ้าก็เป็นผืนแล้วล่ะ ก็เริ่มทำความเข้าใจก่อนนะครับ ว่าผ้ามัดหมี่แบบไทยๆเกือบทุกผืน มีด้ายเพียงเส้นเดียวที่มีลายของผืนผ้า คือด้ายในกระสวยที่วิ่งไปมาเพราะเกิดจากการมัดย้อมลวดลายก่อนทอ เหมือนในความเห็นที่ 34 ของคุณ รตา ครับ ส่วนด้ายจากกี่มักจะเป็นด้ายสีพื้นทั้งเส้นซึ่งอาจมีสีกลมกลืนหรือสีแตกต่างจากสีพื้นของผ้าก็ได้ครับ ดังนั้นเมื่อทอเสร็จสมบูณณ์แล้ว ลายของผ้าจะถูกสีของด้ายจากกี่ข่มไว้ส่วนหนึ่ง

ช่างทอชาวเขมร ซึ่งเป็นต้นตำรับการทอผ้าสำหรับราชสำนักสยาม ใช้วิธีการขัดด้ายให้ด้ายจากกระสวย โผล่ขึ้นมาด้านบนผืนผ้ามากกว่าเดิมคือ ขึ้น-ขึ้น-ลง-ขึ้น-ขึ้น-ลง (แน่นอนครับ ว่าเส้นถัดไปต้องเป็น ขึ้น-ลง-ขึ้น-ขึ้น-ลง-ขึ้น และ ลง-ขึ้น-ขึ้น-ลง-ขึ้น-ขึ้น ตามลำดับ ) และวิธีการทอแบบนี้ ใช้ตะกอในการทอถึง 3 อันก็เลยเรียกว่าการทอแบบ สามตะกอไงครับ


ไปก่อนล่ะครับ เนตห้องสมุดมีเวลาให้เดี๋ยวเดียวเอง เดี๋ยวคืนนี้มาเล่าต่อครับ

ปล. ขอบพระคุณอาจารย์เทาชมพู กับ คุณรตามากครับ ที่เข้ามาแบ่งปันความรู้ด้วยกัน

ปล. (อีกรอบ) อิจฉาคนได้ไปเยือนจันทร์โสมา-ท่าสว่างจัง ผมอยากไปครับ อิอิ

 ดีใจมากค่ะที่ได้เป็นกระทู้นี้ เพราะดิฉันเพิ่งเริ่มสนใจเรื่องผ้าซิ่นเมื่อไม่นานมานี้เองค่ะ เหตุผลก็เพราะว่าเห็นคุณยายนุ่งแล้วสวยดี คือมันแปลกตาเพราะคนสมัยนี้ไม่นิยมนุงกันแล้ว  แต่ผ้าลายต่างๆ ก็ยังอยู่แต่นำไปดัดแปลงมากกว่า ที่เห็นนุ่งเป็นผ้าซิ่นแบบโบราณหาดูได้ยากค่ะ
ขอบอกว่าดิฉันเป็นคนจังหวัดสกลนคร เผ่าภูไทค่ะ  ตอนเด็กๆ (พูดเหมือนคนแก่เลยค่ะ อย่าเพิงเข้าใจผิดค่ะ ยังอายุไม่ถึง 20เลยค่ะ)  เคยเห็นการทอผ้ามีหลายบ้านค่ะ ที่ทอผ้าซิ่นใช้เอง แต่เดี๋ยวนี้หายากมาแล้วค่ะ  นอกจากทอเป็นอาชีพ แต่นั่นมันก็อีกเรื่องค่ะ คือ ไม่ใช่วิถีชีวิตแบบที่เป็นมาเมื่อครั้งก่อน

 สวัสดีค่ะอาจารย์เทาชมพู คุณติบอ
สำหรับผ้าที่คุณยายนุ่งส่วนใหญ่ได้มาจากคนเค้าให้มาหรือที่เรียกกันว่า สมมา ก็เป็นผ้าที่ชาวบ้านทอมือบ้าง ทอโรงงาน หรือศิลปาชีพ  ขึ้นอยู่กับสถานภาพของคนให้  คุณยายไม่ได้ทอผ้าใช้เองค่ะเพราะท่านแก่อายุท่านก็ 80 แล้วค่ะ  ลูกๆ ก็ไม่มีใครเรียนทอผ้าสืบต่อมาค่ะ  น่าเสียดายนะคะ
ดิฉันก็ไม่มีความรู้เรื่องผ้าหรอกค่ะ อาศัยแค่การเคยได้พบเห็นมาค่ะ

 ไม่มีเวลามาดูแลกระทู้ตัวเองเลยครับ
ขอโทษด้วยครับ


ยังไงจะมาเล่าต่อไวๆนี้นะครับ


อ่อๆ ก่อนลืม อาจารย์เทาชมพูครับลายในกลุ่มลายนาค แบบนาคชูสน หรือ นาคชูฉัตร เป็นลายที่ไม่น่าจะมีที่มาจากกลุ่มชนไทยเขมรนะครับ ถึงแม้ว่าจะมีลายผ้ามัดหมี่ลายนี้ในกลุ่มไทยเขมรให้เห็นบ้าง แต่เท่าที่ผมเคยเห็นมาก็ไม่พบในผ้ายุคค่อนข้างเก่านะครับ

ส่วนปดารเป็นผ้าพิเศษของกลุ่มชาวไทยเขมรครับ