เรือนไทย

สำนักละครวังสวนกุหลาบ เป็นคณะละครในพระอุปถัมภ์สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าอัษฎางค์เดชาวุธ กรมหลวงนครราชสีมา
พระอนุชาธิราช ในพระบาทสมเด็จพระมงกุฏเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 6
คณะละครวังสวนกุหลาบ มีชื่อเสียงเป็นที่ยกย่องในสมัย รัชกาลที่ 6 ว่าเป็น “สถาบันที่ฝึกหัดละครแบบหลวงที่ดีที่สุด”
เป็นคณะละครที่สืบทอดแบบแผนการเรียนการสอนนาฏศิลป์ไทย และรูปแบบการแสดงมาจาก ราชสำนักรัชกาลที่ 2
 

สำนักละครวังสวนกุหลาบ มีองค์ประกอบสำคัญ 3 ประการ ดังนี้
1.  ความพิถีพิถันในการสรรหาครูผู้สอนที่มีฝีมือเป็นเลิศ
สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าอัษฎางค์เดชาวุธ กรมหลวงนครราชสีมา ทรงอุปถัมภ์และพิถีพิถันในการสรรหาครูผู้สอนที่มีฝีมือเป็นเลิศ
เข้ามาถ่ายทอดวิชาความรู้ให้กับข้าหลวงละครของพระองค์ ทำให้ละครวังสวนกุหลาบมีชื่อเสียง และเป็นที่ยกย่อง
 2.  รูปแบบการฝึกหัดที่เคร่งครัด
คุณท้าวนารีวรคณานุรักษ์ (พระอภิบาลในทูลกระหม่อมอัษฎางค์ ฯ) กวดขันให้การฝึกหัดเป็นไปอย่างเคร่งครัด มีรูปแบบที่ชัดเจน
 และเป็นรูปแบบที่มีประสิทธิภาพอย่างยิ่งในการพัฒนาศักยภาพของศิลปินตั้งแต่ขั้นแรกเริ่มจนสู่ขั้นสูงสุด กลายเป็นรูปแบบที่ศิลปินรุ่นหลังยึดถือและสืบทอดมาจนถึงปัจจุบัน
3.   วิชาความรู้อันเป็นมรดกที่ประเมินค่ามิได้
วิชาความรู้ และแบบแผนด้านนาฏศิลป์ไทยจากวังสวนกุหลาบ เสมือนการเชื่อมรอยต่อวิวัฒนาการละครไทยในราชสำนักรัชกาลที่ 2 มาสู่ยุคปัจจุบัน
มรดกอันล้ำค่านี้ได้ถูกสืบทอดและเผยแพร่ไปทั่วทุกภูมิภาคของประเทศไทยโดยศิษย์สำนักละครวังสวนกุหลาบ
สะท้อนให้เห็นความเป็นเอกลักษณ์ทางวัฒนธรรมของไทยที่ชาวต่างชาติให้การยอมรับ กลายเป็นการแสดงประจำชาติที่คนไทยทุกคนรู้จักและสัมผัสอยู่เป็นประจำในชีวิตประจำวันแต่มิเคยได้ทราบที่มา และละเลยในความสำคัญ

พระฉายาลักษณ์สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าอัษฎางค์เดชาวุธ กรมหลวงนครราชสีมา
องค์อุปถัมภ์สำนักละครวังสวนกุหลาบ

โปสการ์ดละครวังสวนกุหลาบ นางแบบ คือ นางสร้อยทอง ชื่นศิริ รับบท ท้าวสันนุราช ในละครเรื่อง คาวี ตอน เผาพระขรรค์

ทูลกระหม่อมอัษฎางค์ และพระชายา หมอ่มแผ้ว หรือ ท่านผู้หญิงแผ้ว สนิทวงศ์เสนี

อ่านหนังสือ สมัย รัชกาลที่ ๖ เวลามีงานฉลองของหลวง หรือ วังเจ้านาย  จะมีละครของทูลหม่อมอัษฏางค์ มาเล่นให้แขกได้ชมเสมอๆ ดีจังครับ จะได้ทราบเรื่องราว รายละเอียด

ตามอ่านครับ..........

เข้ามาจับจองเก้าอี้แถวหน้า จะได้ดูชุดละครได้ง่าย ๆ  ;D

ละครวังสวนกุหลาบ มีจุดเด่นคือ "มีครูดี" เพราะล้วนแต่เชิญยอดฝีมือมาสอนทั้งสิ้น คุณครูผู้เชี่ยวชาญนาฏศิลป์ไทยท่านหนึ่ง เคยกล่าวกับผมว่า
ทูลกระหม่อมอัษฎางค์ ท่านเป็นคนพิถีพิถัน ท่านจะหาแต่ครูดีๆ มีฝีมือมาทั้งนั้น  เช่น เจ้าจอมมารดาวาด แมว อิเหนา (ท้าววรจันทร์) ปกติแล้วพอเป็นเจ้าจอมมารดา
ท่านก็ไม่ค่อยได้ปฏบัติหน้าที่เกี่ยวกับละครสักเท่าไร ที่เคยบันทึกไว้เป็นชิ้นเป็นอัน ก็เห็นแค่ว่าได้เป็นครูละครหลวง และผู้อำนวยการละครหลวงบ้าง
ที่เห็นชัดก็เห็นมีละครเรื่องอิเหนา ตอน เข้าเฝ้าท้าวดาหา ในสวนศิวาลัย เมื่อคราวสมเด็จพระพุทธเจ้าหลวงเสด็จกลับจากยุโรป คุณท้าว เล่นเป็นอิเหนา และควบคุมการแสดงเอง
และไม่ปรากฎเลยว่านางละคร หรือหม่อมคนใดเป็นศิษย์เอกของท่าน เพราะท่านไม่ใคร่ที่จะชอบสอนใครสักเท่าไร
แต่เพราะเห็นว่าเป็นทูลกระหม่อม ฯ มาขอให้ไปสอนเอง ท่านก็เลยยอมรับสอนเป็นครูพิเศษของสำนักละครวังสวนกุหลาบ
บรรดานางละครวังสวนกุหลาบ ก็ต้องไปหาท่านที่วังของพระองค์เจ้าโสณบัณฑิตบ้าง หรือที่อื่นบ้าง แต่ไม่ค่อยจะได้เข้ามาสอนในวังสวนกุหลาบนัก
แล้วเวลาจะสอนใคร ก็จะคัดเอาแต่หัวกะทิไปทั้งนั้น เช่น ครูลมุล ยมะคุปต์ ท่านผู้หญิงแผ้ว สนิทวงศ์เสนี และคนอื่นๆ อีกไม่กี่คน
มรดกที่ถ่ายทอดมาก็มี เพลงช้านารายณ์ และท้าวมาลีวราชลงสรง ซึ่งชุดท้าวมาลีวราชลงสรงนี้ เมื่อคราวสมัยรัชกาลที่ ๔ คุณท้าววรจันทร์เคยแสดงเป็นท้าวมาลีวราช
เจ้าจอมลิ้นจี่ เป็นทศกัณฐ์ เป็นที่เลื่องลือมากว่าการแสดงในวันนั้น บทบาทถึงอกถึงใจ และคุณท้าวก็งามสง่ามากในชุดท้าวมาลีวราชที่สวมมงกุฎของเจ้านายที่ใช้สำหรับพิธีโสกันต์
รัชกาลที่ ๔ ท่านพระราชทานให้ใส่เป็นโอกาสพิเศษ และพระราชทานน้ำสังข์รดศีรษะคุณท้าวด้วยก่อนใส่ชฎา
ท่านมีชื่อเสียงมากในบทบาทอิเหนา เพราะเป็นศิษย์คุณเอกของคุณโต แย้ม หรือ เจ้าจอมมารดาแย้ม อิเหนา ในรัชกาลที่ ๒
และที่เด่นกว่าใคร คือ ได้รับถ่ายทอดกระบวนท่ารำจากผู้ชาย คือ นายบัว อิเหนา ละครนอกที่เจ้าจอมมารดาแย้มให้สอนบทบาทอิเหนาให้กับคุณท้าว จนต้องโทษคุมขัง
แต่ถือว่าโชคดี ในความโชคร้าย เพราะท่าทางในการรำของผู้ชาย จะไม่เหมือนผู้หญิง จะมีความสง่าผ่าเผย และงดงามแปลกตากว่าท่าที่ครูผู้หญิงสอนให้
ท่านนี้ คือ ท่านแรกที่ถือว่าเป็นครูละครของสำนักละครวังสวนกุหลาบ ที่มีฝีมือเป็นที่เลื่องลือ

คุณครลมุล ยมะคุปต์ นางละครที่เป็นตัว "นายโรง" อีกท่านหนึ่งของสำนักละครวังสวนกุหลาบ ศิษย์ของคุณท้าววรจันทร์
ท่วงท่าสง่างามแบบนี้ ไม่พบว่านางละครในสมัยหลังๆ มานี้ จะทำได้งามเทียบเท่ากับคุณครูเลย
ท่านผู้เชี่ยวชาญของวิทยาลัยนาฏศิลป พูดเป็นเสียงเดียวกัน
ผมเคยเอารูป "เจ้าเงาะ" ในเรื่อง สังข์ทอง ที่คุณครูลมุล ถ่ายเอาไว้ เมื่อคราวสำนักละครวังสวนกุหลาบโอนไปอยู่วังเพ็ชรบูรณ์ (แต่ยังใช้ชื่อละครวังสวนกุหลาบ)
ทั้งๆ ที่ครูลมุลสวมรูปเงาะ เอาไปให้แม่ครูทุกท่านดู ทุกท่านก็บอกว่า "นี่แม่มุล ครูจำได้ ท่าแบบนี้ไม่มีใครเหมือนอีกแล้ว" พูดในทำนองนี้ทุกคน
นอกจากนี้คุณครูลมุลก็ยังเป็นศิษย์ของเจ้าจอมมารดาเขียน (อิเหนา) ซึ่งก็เป็นศิษย์คุณโต แย้ม เหมือนคุณท้าววรจันทร์อีกด้วย
ได้กระบวนท่าของละครพันทาง เรื่อง พระลอ มามากจากเจ้าจอมมารดาเขียน
และชุดการแสดงอื่นๆ อีกมากจากครูหลายๆ ท่าน
ผมขออนุญาตนำรูปคุณครูมาลงให้ชมกัน คุณครูรำในบทพระนารายณ์ เล่นละครเรื่องอะไร ตอนอะไรนั้น ผมจำไม่ได้แล้ว

นี่คือ รูปเจ้าเงาะที่เอ่ยถึง ท่วงท่าไม่ต่างอะไรกับอีกภาพที่คุณครูรับบทพระนารายณ์เลย การวางเท้า และการเยื้องตัวเป็นเอกลักษณ์ และดูเท่มากๆ

จะเห็นได้ว่าเครื่องแต่งกายงามมาก เพราะเป็นฝีมือช่างหลวง ลวดลายได้จังหวะลดหลั่นกันดี ละเอียด อ่อนช้อย ดูไม่แข็งและหยาบเหมือนในยุคปัจจุบัน

รู้ไหมว่าการแต่งกายเครื่องโขนชุดละคร ในแต่ละยุคนั้นบางยุคก็ยังแอบซ่อนแฟชั่นยุโรปเข้าไปด้วย เป็นการสอดแทรกเข้าไปรวมกับความเป็นไทยได้อย่างลงตัว

ครับ มีเครื่องโขนละครหลายสำรับที่ทับทรวง ตาบทิศ หรือหัวเข็มขัด สั่งทำจากยุโรป เช่น สำรับของเจ้าพระยารามราฆพ และพระยาอนิรุทธเทวา ที่ในหลวงรัชกาลที่ ๖ พระราชทานให้
อันนี้เป็นสำรับของเจ้าพระยารามราฆพ

รูปบนเป็นทับทรวงเพชร ที่สั่งทำจากยุโรป

อันนี้เป็นตาบทิศที่สั่งทำจากยุโรป สำรับของเจ้าพระยารามราฆพ เช่นเดียวกัน

ตาบทิศ

อันนี้ตาบหลัง สำรับเจ้าพระยาราม ฯ

ต่อไปเป็นสำรับของพระยาอนิรุทธเทวา มีเหลือให้เห็นแค่ทับทรวงหุ้มทองคำประดับเพชร และ ตาบหลังหุ้มทองคำ

นี่เป็นภาพที่เจ้าพระยารามราฆพ (ซ้าย) พระยานัฏกานุรักษ์ (กลาง) และพระยาอนิรุทธเทวา(ขวา) ถ่ายเอาไว้ในการเล่นโขน เรียกว่าโขนบรรดาศักดิ์ มีข้อแตกต่างจากโขนธรรมดาทั่วไปคือ ผู้เล่นมียศ มีตำแหน่ง มีบรรดาศักดิ์ และจะมีพวงมาลัยคล้องตัวด้วย

อันนี้คือบรรดาเครื่องโขนบรรดาศักดิ์ที่กล่าวถึง พอสิ้นรัชกาลที่ ๖ แล้ว เครื่องแต่งกายของละครวังสวนกุหลาบ
และกรมมหรสพ และเครื่องโขนหลวงสมัยรัชกาลที่ ๖ ก็มาตกอยู่ที่กรมศิลปากร
ตัวเสื้อปักเป็นอักษรพระนาม "วปร"
ที่แขนเสื้อ ปักเป็นรูป "มงกุฎ และอุณาโลม" อันนี้เป็นเครื่องแต่งกายพระราชทาน
ตัวอย่างที่ ๑ ตัวยักษ์

ต่อไปเป็นเครื่องแต่งกายโขนพระ นายแบบที่อยู่ในภาพคือ ครูอาคม สายาคม ศิลปินในตำนานของกรมศิลปากร
ตัวเสื้อปักเป็นอักษรพระนาม "วปร" ที่แขนปักเป็น "มงกุฎ และ อุณาโลม"

มาเปรียบเทียบกันชัดๆ ดีกว่า ขอยืมภาพมาจากคณะละครอาภรณ์งามที่ศึกษาเรื่องเครื่องแต่งกายโขนละคร
ภาพเจ้าคุณรามราฆพ กับครูอาคม สายาคม

ภาพต่อไป
อันนี้เป็นเครื่องของกรมมหรสพเช่นกัน โขนพระคือครูอาคมสายาคม โขนลิงคือครูกรี วรศะริน
โขนยักษ์ที่นอนอยู่ไม่ทราบว่าใคร

นี่ก็เครื่องกรมมหรสพ ที่ยืนคือ คุณครูสุวรรณี ชลานุเคราะห์ ศิลปินแห่งชาติ

เจ้าพระยารามราฆพ และพระยาอนิรุทธเทวา

บนเจ้าพระยารามราฆพ ล่างพระยาอนิรุทธเทวา

ภาพเครื่องละครงามจับตา

จะขอบอกเล่าประวัติความเป็นมาของการถือกำเนิดขึ้นของละครวังสวนกุหลาบ ดังนี้ว่า สืบเนื่องจากเมือ่ พ.ศ. ๒๔๕๔ เป็นคราวที่มีพระราชพิธีถวายเพลิงพระบรมศพพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวนั้น สมเด็จเจ้าฟ้าจุฑาธุช กรมขุนเพชรบูรณ์ได้เสด็จกลับจากประเทศอังกฤษชั่่วคราว และได้มีการปรึกษากับเจ้าฟ้าอัษฎางค์เดชาวุธ กรมขุนนครราชสีมาว่า อยากจะให้ช่วยหัดละครสำหรับการเล่นโขน เพื่อจะได้เล่นที่วังเพชรบูรณ์ให้ด้วย

ดังนั้นเจ้าฟ้าอัษฎางค์เดชาวุธ กรมขุนนครราชสีมาจึงทรงรับภาระในการฝึกสอนการละครตั้งแต่นั้นเป็นต้นมา โดยทำการคัดเลือกสตรีเข้าทำการอบรบ ให้เบี้ยเลี้ยงเดือนละ ๓ บาทโดยให้อยู่ภายใต้ความดูแลของท้าวนารีวรคณารักษ์ (เจ้าจอมแจ่ม) ฝึกหัดละครทั้ง ยักษ์ ลิง พระ นาง จนมีฝีมืองามเลิศ

จนเมื่อสมเด็จเจ้าฟ้าจุฑาธุช กรมขุนเพชรบูรณ์เสด็จกลับจากอังกฤษแล้ว คณะละครวังสวนกุหลาบก็โอนย้ายไปสังกัดเป็นละครวังเพชรบูรณ์ (แต่ยังคงใช้ชื่อละครวังสวนกุหลาบในการแสดง) และทั้งหลายเหล่านี้คณะละครสวนกุหลาบก็สิ้นสุดลงเมื่อสมเด็จเจ้าฟ้าจุฑาธุช กรมขุนเพชรบูรณ์สิ้นพระชนม์ลงเมื่อ พ.ศ. ๒๔๖๗ พวกละครก็เสมือแพแตก ต่างแยกย้ายกันไป

ขอบคุณคุณ Siamese มากๆ ครับที่มาช่วยเพิ่มเติม
เรามาดูเครื่องโขนละครบรรดาศักดิ์กันต่อไปดีกว่าว่า ปัจจุบัน เครื่องที่สวยงาม และมีคุณค่า (เพราะเป็นเครื่องพระราชทาน) จนประเมินค่ามิได้ มันอยู่ที่ไหน และสภาพเป็นอย่างไร
แอ่น แอน แอ้นนนนนนนนนนน.................
มันอยู่มนหุ่นผีตัวนี้นี่เอง ในพิพิธภัณฑ์สถานแห่งชาติ จนท.เอามาสวมไว้กับหุ่นนานกว่า ๓๐ ปี มาแล้ว ตอนนี้ เก่า เปื่อย ผุ พัง เห็นแล้วน้ำตาจะไหล
เพราะในหลวงท่านพระราชทานให้ และเครื่องประดับทั้งหมดสั่งทำจากยุโรป...!!!!
แต่ดูเขาเก็ยกันสิครับ เหมือนเป็นเครื่องละครกำมะลอ ของคณะละครเร่อย่างนั้นแหละ

(ภาพที่ ๒ สังเกตได้ชัดเจนเลย ว่าเป็นเครื่องพระราชทานของแท้ มีอักษรพระนาม "วปร" ที่ตัวเสื้อ และปักรูป" มงกุฎ-อุณาโลม" ที่แขนเสื้อ คันศรก็เป็นคันเดียวกับที่พระยาอนิรุทธเทวาถือในภาพก่อนหน้านี้
เห็นแล้วน้ำตาจะไหล T_____T)

อันนี้ยิ่งแล้วใหญ่ ไปเอาห้อยหน้า กับห้อยข้างจากโรมไหนมาไม่ทราบ เพราะในรูปเจ้าคุณรามเป็นรูปเทพพนม
 และพระยาอนิรุทธเป็นรูปเครือไม้ลวดลายสวยงาม คาดว่า จนท.ที่นำมาสวมให้หุ่นคงไม่ทราบว่าคนละสำรับกัน ห้อยหน้ากลายเป็นรูปสิงห์ไปได้ แถมเอาของเขามาพัง
ให้ฝุ่นจับ และผุพัง เปื่อยอีก

คราวนี้กลับมาถึงเครื่องสำรับละครวังสวนกุหลาบบ้าง
ปัจจุบันอยู่ในการครอบครองของเอกชน นำไปศึกษา สร้างสรรค์ขึ้นใหม่เลียนแบบของเดิม และเก็บรักษาไว้อย่างดี