เหตุการณ์ที่ปากแม่น้ำ วันพฤหัสบดีที่ ๑๓ กรกฎาคม ๒๔๓๖
มีอะไรเกิดขึ้นในคืนนั้น ขอให้อ่านจากประกาศของทางราชการ เรื่องเรือรบฝรั่งเศส ๒ ลำ เข้ามาในลำแม่น้ำ
พระบรมราชโองการในพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาจุฬาลงกรณ์ พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ดำรัสเหนือเกล้าให้ประกาศแก่พระบรมวงศานุวงศ์ ข้าทูลละอองธุลีพระบาท และราษฎรทั้งปวงได้ทราบทั่วกันว่า ในการที่ฝรั่งเศสกับกรุงสยามทุ่มเถียงกันด้วยเรื่องเขตแดนทางฝั่งแม่น้ำโขงคราวนี้ แต่แรกฝรั่งเศสได้ส่งเรือรบลำหนึ่งเข้ามารักษาคนในบังคับช้านานมาแล้ว บัดนี้อ้างเหตุว่าเรือรบฝ่ายประเทศอังกฤษจะเข้ามารักษาผลประโยชน์บ้าง ราชทูตฝรั่งเศสที่กรุงเทพฯ ได้นำความบอกขออนุญาตให้เรือทั้งสองนี้ขึ้นมาแล้ว ฝ่ายเราเห็นว่าเวลานี้เป็นสมัยที่ยังไม่ควรมีเรือรบต่างประเทศเข้ามาจอดในลำแม่น้ำอีกกว่าประเทศละลำหนึ่งขึ้นไป จึงได้ปรึกษาด้วยราชทูตฝรั่งเศสและมีโทรเลขไปยังคอเวอนเมนต์ฝรั่งเศสที่กรุงปารีสแล้ว ก็ได้รับตอบทางโทรเลขรับรองด้วยราชทูตฝรั่งเศสและมีโทรเลขไปยังคอเวอนเมนต์ฝรั่งเศสที่กรุงปารีสแล้ว ก็ได้รับตอบทางโทรเลขรับรองตกลงว่าจะเลิกสั่งการเรื่องที่จะส่งเรือเข้ามาในแม่น้ำนั้นอีกแล้ว และข้างฝ่ายราชทูตฝรั่งเศสในนี้ก็ได้ตกลงยอมไม่ให้เรือรบขึ้นมาและขอให้เรือไฟให้นายทหารเรือออกไปห้ามแล้ว แต่เรือทั้งสองก็ยังฝืนเข้ามาในปากน้ำถึงที่ป้อมพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เจ้าพนักงานทหารเรือได้ยิงห้ามนัดหมายตามธรรมเนียม เรือรบไม่ฟังกลับยิงตอบบ้าง จึงเกิดยิงโต้ตอบกันขึ้น แล้วเรือรบทั้งสองนั้นก็ขึ้นมาทอดอยู่ในลำน้ำหน้าสถานทูตฝรั่งเศส
การที่เป็นไปแล้วครั้งนี้ ยังเชื่อว่าจะมีเหตุการณ์ที่เข้าใจผิดอย่างหนึ่งอย่างใด เพราะในคำโทรเลขจากปารีสบอกความชัดเจนว่า เสนาบดีต่างประเทศฝรั่งเศสแสดงถ้อยคำว่าไม่ได้หมายที่จะทำอันตรายอันใดต่อความเป็นเจ้าเป็นใหญ่ของกรุงสยาม เพราะเหตุฉะนี้อย่าให้ชนทั้งหลายวิตกตื่นไปว่าจะมีการรบพุ่งอันใดในกรุงเทพฯ นี้เลย และเรือรบที่เข้ามาใหม่ ผสมกับลำเก่ารวมเป็น ๓ ลำนี้มีเพียง ๓๐๐ คนอย่างยิ่ง ไหนเลยจะสามารถขึ้นมารุกรานต่อตีในหมู่กลางประชุมทหารนี้ได้ แต่เหตุการณ์สำคัญที่ควรแก้ไขบัดนี้มีอยู่ที่คนทั้งหลายจะพากันวิตกตื่นเต้นไปต่าง ๆ โดยไม่ทราบการหนักเบา จึงได้ดำรัสเหนือเกล้าฯ ให้กรมนครบาลจัดการป้องกันระวังรักษาทรัพย์สมบัติและพลเมืองให้พ้นจากคนเบียดเบียน อนึ่งได้เสด็จพระราชดำเนินออกทอดพระเนตรตรวจตราพลทหารประจำกองในกรุงเทพฯ ทั่วไปแล้ว เป็นที่ทรงยินดีต้องพระราชหฤทัยยิ่งนักว่าจะระงับเหตุการณ์ในบ้านเมืองให้สงบเรียบร้อยและป้องกันรักษาอาณาประชาชนให้พ้นจากภยันตราย และในการครั้งนี้ก็ยังได้มีการโต้ตอบปรึกษาหารือกันด้วยคอเวอนเมนต์ฝรั่งเศสทั้งที่กรุงเทพฯ และที่กรุงปารีส ดังปรากฎในหนังสือพิมพ์เรื่องนี้ ซึ่งได้ตีพิมพ์ประกาศมาให้ทราบ ขอให้ชนทั้งหลายพิเคราะห์เหตุผลตามกระแสพระราชดำริที่ได้แจ้งมาแล้วนี้ อย่าได้หวาดหวั่นวิตกตื่นไปกว่าเหตุ จงรักษาความสงบเรียบร้อยตามปรกติของตนทั่วถึงกันเถิด
ประกาศมา ณ วันที่ ๑๓ กรกฎาคม รัตนโกสินทร์ศก ๑๑๒ ๑ ประกาศฉบับนี้เป็นผลมาจากการประชุมเพื่อประเมินสถานการณ์และรับมือกับปัญหาของรัฐบาล สภาพกรุงเทพฯ เวลานั้น เต็มไปด้วยความชุลมุนวุ่นวายทหารถูกส่งไปประชุมตามจุดต่าง ๆ เช่น สะพานหัน บริเวณสามยอด ปืนใหญ่ตั้งเรียงรายเพื่อเตรียมรักษาพระบรมมหาราชวังในตอนดึกของคืนนั้น เสนาบดีสภาประชุมเป็นการด่วน โดยมีพระเจ้าอยู่หัวเป็นประธาน บันทึกของเจ้าพระยาอภัยราชาที่ปรึกษาราชการแผ่นดินทั่วไปชาวเบลเยี่ยม เผยให้เราทราบว่าบรรยากาศที่ประชุมเต็มไปด้วยความวิตกเสียขวัญ สิ่งที่ทุกคนกลัวคือการระดมยิงกรุงเทพฯ มีข้อเสนอของฝ่ายทหารเรือ โดยเฉพาะจากเจ้าพระยาชลยุทธโยธิน (A.du Plesis de Richelieu) ชาวเดนมาร์ก รองผู้บัญชาการทหารเรือ ผู้ควบคุมการปฏิบัติงานของป้องพระจุลจอมเกล้า ให้ปฏิบัติการจมเรือรบของฝรั่งเศสทั้ง ๓ ลำ แต่เมื่อที่ประชุมถามถึงความมั่นใจในผลสำเร็จผู้เสนอก็ไม่มั่นใจ ข้อเสนอจึงตกไป ในที่สุดที่ประชุมก็ได้ข้อสรุปว่าไทยกับฝรั่งเศสยังมีช่องทางการเจรจา เนื่องจากยังมิได้ตัดขาดไมตรีฝ่ายไทยควรประท้วงการบุกรุกจู่โจมของฝรั่งเศส รวมทั้งออกประกาศชี้แจงเหตุการณ์ที่เกิดขึ้นให้ประชาชนและชาวต่างประเทศได้ทราบ
๒ และเพื่อมิให้ทำลายบรรยากาศของการเจรจาระหว่าง ๒ ฝ่าย ทางรัฐบาลได้มีคำสั่งว่า
ให้คิดอ่านซ่อนพลทหารเสีย ให้ทันก่อนเวลารุ่งเช้าแลให้ซ่อนปืนใหญ่เข้าไว้ในที่กำบังอย่าให้มองเห็นได้โดยเปิดเผย.... ๓สืบเนื่องจากคำประกาศนี้ สิ่งที่ควรพิจารณาในที่นี้คือ ความเข้าใจผิดที่ก่อให้เกิดการต่อสู้ของทั้งสองประเทศ และจบลงด้วยความพ่ายแพ้ของฝ่ายไทยนั้นคืออะไร สถานการณ์ที่นำไปสู่การสู้รบของทั้งสองฝ่ายนั้นมีความเป็นมาอย่างไร
รายการอ้างอิง
๑. หจช. ฝ ๑๘/๑๘ สำเนาร่างประกาศพระบรมราชโองการเรื่องเรือรบฝรั่งเศส ๒ ลำ เข้ามาในลำน้ำ ลงวันที่ ๑๓ กรกฎาคม รศ.๑๑๒.
๒. Tip,Walter E.J, Siam’s Struggie for Survival, White Lotus, หน้า 1996. sohk 84-88.
๓. หจช.ฝ ๑๘/ ๗ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวถึงพระยาสุรศักดิ์มนตรี . ลงวันที่ ๑๓ กรกฏาคม ร.ศ. ๑๑๒
รศ. ๑๑๒ : จุดวิกฤติของการคุกคามจากจักรวรรดินิยม : จิราภรณ์ สถาปนะวรรธนะ : วารสารคณะมนุษยศาสตร์ : มหาวิทยาลัยนเรศวร : ปีที่ ๗ ฉบับที่ ๑ มกราคม - มิถุนายน พ.ศ. ๒๕๔๒
http://thaimisc.pukpik.com/freewebboard/php/vreply.php?user=shalawan&topic=2099&page=1