เรือนไทย

"สมุดไทย" หรือ "สมุดข่อย"

"สมุด ไทย" หรือ "สมุดข่อย" พจนานุกรม ฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๒๕ ได้ให้บทนิยามของคำว่า "สมุดไทย" ไว้ดังนี้ "น. สมุดที่ทำด้วยกระดาษข่อยพับเป็นชั้น ๆ, สมุดดำ ก็เรียก"

รองศาสตราจารย์พชรวรรณ จันทรางศุ ได้ให้ความหมายไว้ดังนี้

"สมุด ไทย" หรือ "สมุดข่อย" คือ เครื่องเขียนหนังสือของไทยมาแต่โบราณกาล เล่มสมุดทำด้วยกระดาษข่อยแผ่นยาวแผ่นเดียวพับกลับไปกลับมาเป็นชั้นให้เป็น เล่มชั้นหนึ่งเรียกว่า "เผนิก" อ่านว่า ผะ - เหนิก หนึ่ง สมุดเล่มหนึ่งโดยมากมีราว ๒๐ - ๔๐ เผนิก ปกสมุดด้านหน้าด้านหนังหุ้มด้วยหนังหรือผ้า และตกแต่งสวยงาม ขนาดของเล่มสมุด หอสมุดแห่งชาติได้กำหนดตามอัตรากว้างยาวไว้ ๓ ชนิดได้แก่
ขนาด ก (ใหญ่) มีอัตรากว้าง ๒๑ - ๓๐ เซนติเมตร ยาว ๗๑ เซนติเมตรขึ้นไป
ขนาด ข (กลาง) กว้าง ๑๑ - ๒๐ เซนติเมตร ยาว ๓๔ - ๗๐ เซนติเมตร
ขนาด ค (เล็ก) กว้าง ๖ - ๑๑ เซนติเมตร ยาว ๒๐ - ๓๔ เซนติเมตร

ขนาดที่นิยมใช้กันได้แก่ ขนาด ข

ลักษณะของสมุดจำแนกตามคุณภาพของกระดาษได้ ๓ อย่าง คือ
อย่างดี กระดาษหนา ขัดเกลี้ยง เรียกว่า สมุดขาว
อย่างกลาง ขัดไม่สู้เกลี้ยงและไม่สู้หนา เรียกว่า สมุดรองทรง
อย่างเลว เล็ก บาง และ หยาบ เรียกว่า สมุดร่าง

โดยทั่ว ๆ ไป สมุดไทยแบ่งเป็น ๒ ชนิด
สมุดไทยสีขาว เขียนตัวอักษรด้วยดินสอดำหรือหมึกดำ ลงบนพื้นกระดาษสีขาว
สมุดไทยสีดำ เขียนตัวอักษรลงบนแผ่นสมุดสีดำด้วยรง (ยางไม้สีเหลือง) น้ำฝุ่นดินสอขาวและรงทอง (เขียนด้วยรงแล้วใช้ทองคำเปลวปิดท้าย)"

นอกจากนั้นรองศาสตราจารย์พชรวรรณ จันทรางศุ ได้เขียนถึง "ประวัติ ความเป็นมาของคำ และวิวัฒนาการ" ไว้ดังนี้

"สมุด ไทยหรือเดิมเรียกว่า สมุดข่อย เพราะทำจากต้นข่อย และในภาคใต้เรียกว่า "บุด" เหตุที่มาเรียกสมุดไทยนั้น เพราะประสงค์จะให้แตกต่างกับสมุดที่มาจากต่างประเทศ คนไทยได้ใช้สมุดไทย ในการบันทึกเหตุการณ์ เรื่องราวและคำสอนต่าง ๆ มานานแล้ว ตั้งแต่สมัยสุโขทัย สมัยอยุธยา และสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้น โดยการเขียนตัวหนังสือลงบนกระดาษข่อยทำเป็นสมุดไทย จนกระทั่งมีการพิมพ์ตัวหนังสือด้วยเครื่องพิมพ์ การใช้สมุดไทยจึงลดน้อยลงและเลิกใช้ไปแล้วในปัจจุบัน

"สมุด ข่อยทำจากเปลือกข่อยที่ไม่แก่จัด ลอกเปลือกแช่น้ำไว้ ๓ - ๔ วัน เพื่อหมักให้เปื่อย บีบน้ำออกให้หมด และฉีกให้เป็นฝอย นำไปใส่ไว้ในกระบอก ซึ่งสานด้วยไม้ไผ่ (เรียกว่า รวม) แล้วนำลงนึ่งในกระทะ กลับเปลือกข่อยให้สุกทั่วกันประมาณ ๔๘ ชั่วโมง นำไปแช่ในน้ำปูนขาว ๒๔ ชั่วโมง ล้างให้สะอาด ผึ่งให้แห้งเอาค้อนทุบเปลือกข่อยจนแตกละเอียด ปั้นเป็นก้อนกลม นำก้อนข่อย ไปละลายน้ำในครุไม้ไผ่ ใช้มือตีให้เปลือกข่อยผสมกับน้ำจนได้ที่ แล้วจึงเทลงในแบบพิมพ์ที่มีลักษณะเป็นตะแกรงกรอบไม้รูปสี่เหลี่ยม กรุด้วยผ้าหรือลวดมุ้ง ขึงให้ตึงกับขอบไม้ แบบพิมพ์นี้เรียกว่า พะแนง ยกพะแนงวางลงในน้ำนิ่ง เทข่อยที่ละลายแล้วลงในพะแนง เขี่ยให้เยื่อข่อยกระจายทั่วพะแนง ยกพะแนงขึ้นจากน้ำ วางพิงไว้เฉียง ๆ ใช้ไม้ยาว ๆ รีดให้น้ำตกและหน้าข่อยเรียบเสมอกัน ตากแดดให้แห้งสนิท แล้วจึงลอกอกจากพะแนง จะได้แผ่นกระดาษไปทำเป็นเล่มสมุด"วัตถุที่ใช้เขียนสมุดข่อยนี้มีหลายอย่าง เช่น ดินสอขาวและน้ำหมึกซึ่งมีทั้งสีดำที่ทำจากเขม่าไฟ หรือหมึกจีนสีต่าง ๆ

"สมุดไทยขาวใช้สีดำเขียนโดยการนำลูก ยอป่ามาตำแช่ไว้ ก็จะได้หมึกสีดำหรือสีน้ำตาลแก่ หรือบางทีเอาสีดำจากตัวปลาหมึกก็ได้ วัสดุที่ใช้เขียนนั้นมีหลายชนิด เช่น เหล็กปลายแหลม ไม้ไผ่เหลาให้เหมือนปากไก่ เป็นต้น ส่วนสมุดไทยดำนั้น เขียนได้หลายวิธี คือ ใช้ดินสอพองหรือฝุ่นหินเขียน จะเป็นสีขาวปรากฏบนสมุดไทยดำ อีกวิธีหนึ่ง คือ ใช้ยางไม้ที่เรียกว่า "ยางรง" มีสีเหลืองเป็นหมึกเขียนจะได้สีเหลืองบนแผ่นสมุดสีดำ เรียกว่า "รงเหลือง" และอีกชนิดหนึ่งเรียกว่า "รงทอง" ใช้เขียนด้วยรงแล้วปิดด้วยทองคำเปลว เมื่อรงแห้งใช้มือลูบทอง ทองที่ถูกรงก็จะติดอยู่ ส่วนอื่นจะหลุดไป ตัวอักษรที่ปราฏจะเป็นสีทอง"

ภาพต่อมาครับ

ภาพต่อมาครับ

ภาพต่อมาครับ

ภาพต่อมาครับ

ภาพต่อมาครับ

ภาพต่อมาครับ

ภาพต่อมาครับ

ภาพต่อมาครับ

ภาพต่อมาครับ

ภาพต่อมาครับ

ภาพต่อมาครับ

ภาพต่อมาครับ

ภาพต่อมาครับ

ภาพต่อมาครับ

ภาพต่อมาครับ

ภาพต่อมาครับ

ภาพต่อมาครับ

สมุดข่อยของที่ไหนครับ ฝีมือน่าจะเป็นสมัยร.1 เหมือนที่วัดบางขนุน ลักษณะการเขียนและสีสันคล้ายกันมาก

เอาไว้บอกเป็นส่วนตัวแล้วกันพี่ไม่งั้นเดี๋ยวโดนขมายละยุ่งเลยครับ

รูปถัดมา

รูปถัดมา

รูปถัดมา

รูปถัดมา

รูปถัดมา

รูปถัดมา

รูปถัดมา

รูปถัดมา

รูปถัดมา

รูปถัดมา

รูปถัดมา

รูปถัดมา

รูปถัดมา

รูปถัดมา

รูปถัดมา

รูปถัดมา

รูปถัดมา

รูปถัดมา

รูปถัดมา

รูปถัดมา

รูปถัดมา

รูปถัดมา

รูปถัดมา

รูปถัดมา

รูปถัดมา

รูปถัดมา

รูปถัดมา

รูปถัดมา

รูปถัดมา

รูปถัดมา

รูปถัดมา

รูปถัดมา

รูปถัดมา

รูปถัดมา

รูปถัดมา

รูปถัดมา

รูปถัดมา

รูปถัดมา

เอาไว้ไปต่อที่บ้านแล้วกันครับภรรยาตามกลับบ้านแล้วช้าเดี๋ยวโดนตี  ไปละ :P

ถึงบ้านแล้วมาต่อกันเลยเดี๋ยวไม่จบ

ภาพต่อไป

ภาพต่อไป

จบแล้วครับสำหรับสมุดข่อยเล่มงามเล่มนี้ครับหวังว่าจะทำให้คึกคักขึ้นมาบ้างนะครับลาไปทำงานแล้วครับ :P

เล่มนี้เขียนหน้าตาคมดีจังเลยนะครับ ขอบคุณพี่ยุทธทืี่นำมาลงให้ชมนะครับ
ว่างๆเราไปเที่ยววัดบางอ้อยช้างกันอีกสักครั้งนะครับ จำได้ว่าเหลืออีกมัดหนึ่งเรายัง
ไม่ได้ดูกันเลย

ว่าแต่เรื่องพลาสติกพี่ยุทธว่าหาซื้อได้แถวไหนนะครับ ถ้าได้ธรรมาสน์วัด....นั้นอีกสักหลัง
ภาพธรรมาสน์ที่ผมรวบรวมไว้จะเอามาเผยแพร่ เป็นกรณีศึกษาต่อไปครับ

วันนี้คุณกุรุกุลาพาไปชมตำหนักทองวัดไทรมา มีเรื่องให้ถกเถียงกันซะไม่ได้ข้อสรุป 555
ได้ข้อมูลมาเพิ่มเติมพอสมควร วันหน้าคงได้แบ่งกันต่อไปครับผม

แถวสำเพ็งเลยครับคุณเนเอาเป็นว่าเป็นวันอาทิตย์ไหนอาทิตย์หนึ่งก็ได้จะได้ไปซื้เตรียมไว้ให้ครับนัดวันไปถ่ายมาได้ครับ

โอ้โห สวยคมมากเลยครับ ฝีมือติดอยุธยาอยู่เลย วันหลังต้องขอรบกวนพาไปชมหน่อยนะครับ

ดูเรื่องที่เขียนโดยไม่สามารถอ่านอักษรขอมไทยออก เขียนมโหสถแปลกดีครับ ปกติไม่เป็นตอนห้ามทัพ 101 หัวเมืองก็เป็นตอนลงอุโมงค์

แต่เล่มนี้เขียนตอนลองปัญญานางอมราเทวี ซึ่งไม่ค่อยปรากฏที่ไหน (หรือเคยเห็นที่ไหนบ้าง ก็ขอรบกวนถามด้วยนะครับ)

สวยมากๆจริง และยังยืนยันว่าน่าจะเป็นฝีมือสมัยร.1 ซึ่งผ่องถ่ายฝีมืออยุธยามาไว้ได้อย่างยอดเยี่ยมเกินบรรยาย นี่แหละครับ เสน่ห์ของศิลปะไทย

ใหนๆก็มีกระทู้สมุดข่อยของพี่ยุทธอยู่แล้ว ผมเลยขอแนะนำสมุดข่อยอีกเล่มหนึ่งมาให้ชมกัน อยากให้ลองพิจารณากัน
ว่าอยู่ในสมัยใหน เขียนเรื่องใด จะได้เป็นประโยชน์ในการศึกษารูปแบบการแต่งกาย วัฒนธรรม ความเชื่อ ต่อไปได้ครับ


ภาพจากสมุดข่อยวัดบางอ้อยช้าง
วัดบางอ้อยช้างมีประวัติความเป็นมาตั้งแต่สมัยกรุงศรีอยุธยาครับ มีโบราณวัตถุสมัยอยุธยาหลงเหลืออยู่คือธรรมาสน์บุษบก
ซึ่งปัจจุบันบันไดได้หายไปแล้ว และมีสมุดข่อยที่มีภาพเขียนที่เขียนในสมัยอยุธยา เล่มที่ผมนำมาเสนอนี้เป็นเล่มที่คาดว่า
น่าจะเขียนขึ้นโดยสกุลช่างปราสาททอง แต่ก็อาจจะเป็นเล่มที่คัดลอกกันมาโดยฝีมือช่างท้องถิ่น ทำให้อายุอาจไม่เก่าขนาดนั้น
ซึ่งคงต้องพิจารณากันอีกที นอกจากนี้ยังพบตู้พระธรรมลายทองอีกหลายหลัง เพียงแต่เป็นงานในสมัยรัตนโกสินทร์ทั้งหมด

ขอปรับแสงนะครับ

สมุดข่อยเล่มนี้เดาว่าเขียนเรื่องปริศนาธรรม?? แต่ให้อธิบายคงไม่ไหวเพราะจนด้วยสติปัญญา
คงต้องหาผู้ที่รู้เรื่องภาษามาชี้แจงครับ ภาพพวกนี้เขียนใช้สีสันหลากหลาย ถึงจะเขียนได้ไม่งดงาม
ประณีตมากมายแต่ก็นับว่ามีคุณค่าไม่น้อย

...

อยากให้ลองดูการเขียนเครื่องแต่งกายและทรงผมของบุคคลในภาพครับ นับว่าแปลกตาอยู่เหมือนกัน  :o

...

เขาเขียนภาพพระหน้าบึ้้งครับ

...

ภาพนี้เหมือนพระจะมีหนวด

เขียนขาดครึ่ง... :o

...

...

เสียดายที่สมุดเล่มนี้มีไม่ครบยเล่ม ทำให้เหลือให้ชมไม่กี่ภาพ และนี่เป็นหน้าสุดท้ายครับ เขียนรูปเรือสำเภา
มีคนชี้อาจหมายถึงการข้ามวัฎสงสาร ภูเขาด้านหลังเป็นรูปกองไฟ ด้านหน้าเป็นรูปลูกกลมๆสามวงบนพาน
อาจแทนความถึงพระรัตนไตร ภาพนี้เหมือนจะมีจีนไว้เปียด้วยนะครับ

...จีนไว้เปีย ใช่ไหมครับ

ผมทรงนี้เรียกว่าอะไรช่วยบอกทีครับ เท่มากๆเลย แต่ดูๆไปก็เหมือนที่เขาผูกผมกับผ้าเป็นลูกกลมๆไว้แบบในหนังจีนนะครับ

พวกไว้จุกคลุมด้วยผ้าถูกต้องแล้วครับน้องเน

สมุดข่อยวัดบางอ้อยช้างของเน นี่มันคล้ายกับการเขียนภาพไตรภูมิฉบับกรุงศรีอยุธยาเลย น่ะคับ เป็นช่วงต้นของอยุธยาหรือเปล่าคับ

ลองดูๆแล้วคิดว่าสมุดของน้องเนเล่มนี้จะกล่าวถึงสภาวะจิตของพระโยคาวจร หรือ ผู้ประพฤติความเพียร ที่จะเป็นพระอรหันต์ในที่สุด

พยายามอ่านภาพสุดท้ายนะครับ ตรงฝั่งมีพานเขียนว่า "มหานิพพาร" (มหานิพพาน)

ตรงนก เขียนว่า "นกคืออนุโลมญาณ"

ตรงไฟด้านหลัง เขียนว่า "ภูเขาไฟคือสังสาร"

ได้เท่านี้แหละครับ วันหลังจะมาพยายามต่อ อิอิ

ลองอ่านของน้องเน ความเห็นที่ 75 นะครับ

1. โยคาวจร พิจารณาเถิง ญาณนทสสน (ญาณทัศนะ) เหน (เห็น) แจง (แจ้ง) แต (แต่) โสง (สอง) โกง (กอง) คื (คือ) นามและรูปทิ...

2. คือ อนนตญาณอันเิกิดโสตามคฺคญาณ เสียมิจฉาทิธิ วจิกิจฉา อันชื่อ กมฺมวามีตน แลสนเทหะมิ

3.กอ (ก็) พ้นจตุราบายย ชื่(อ) สมฺมาทิธิ สีลฺลบริบุณแลว (แ้ล้ว) แล

ไม่รู้ถูกรึเปล่าครับ ต้องหาคนชำนาญทางด้านนี้โดยเฉพาะ

โห... สุดยอดครับ  :o