เรือนไทย

ขออนุญาตเรียนถามถึงเรื่องธรรมเนียมการโกนหัวไว้ทุกข์เพื่อแสดงความอาลัยต่อผู้ที่จากไปของไทยค่ะ

1 การโกนหัวไว้ทุกข์ของไทยได้รับอิทธิพลมาจากไหนคะหรือเป็นธรรมเนียมที่คิดขึ้นมาของไทยเอง

2 การโกนหัวไว้ทุกข์เริ่มต้นมีมาตั้งแต่สมัยไหนคะ ดิฉันไม่แน่ใจว่าอยุธยามีแล้วหรือยังหรือมีช่วงรัตนโกสินทร์

3 การโกนหัวไว้ทุกข์มีแบ่งระดับไหมคะว่า เช่นว่า คนยศ ฐานะนี้ให้โกนหัวทั้งประเทศ แต่ถ้าเป็นยศ ฐานะนี้ให้โกนหัวแค่ญาติพี่น้อง คนที่ทำงานด้วย

4 เชื้อพระวงศ์ (ที่ไม่ใช่พระมหากษัตริย์ พระมหาราชินี) และข้าราชการที่ทำงานให้หลวง สองตำแหน่งนี้ถูกจัดเป็นตำแหน่งที่จะมีคนโกนหัวไว้ทุกข์ให้มากแค่ไหนคะ มีมีคนที่ฐานะไหน อาชีพไหนต้องมีใครโกนหัวไว้ทุกข์ให้บ้าง

5 การโกนหัวไว้ทุกข์ทำให้คนในสังคมไทยยุคที่มีธรรมเนียมนี้ไม่ชอบไว้ผมยาวไหมคะเพราะเดี๋ยวก็ต้องตัดถ้าเชื้อพระวงศ์ และข้าราชการที่ตัวเองทำงานด้วยเสีย

6 ประเทศราชหรือเมืองขึ้นของไทยมีกฏที่ต้องโกนหัวไว้ทุกข์ด้วยไหมคะหรือมีข้อยกเว้นว่าไม่ต้องทำ

7 มีกลุ่มคนไทยที่อยู่ห่างจากจุดการปกครองมากๆแล้วไม่โกนหัวไว้ทุกข์ไหมคะ เพราะการรับข่าวสารอาจไม่ดี

8 การโกนหัวไว้ทุกข์คนไทยที่โกนจะมีทุกเพศ ทุกวัย ทุกฐานะ ทุกอาชีพเลยไหมคะ มีกลุ่มคนไทยที่ได้รับการยกเว้นไหม

9 มีวรณกรรม วรรณคดีของไทยที่อาศัยอยู่ในสมัยที่มีการโกนหัวไว้ทุกข์ที่พูดถึงเรื่องนี้ไว้บ้างไหมคะว่ามีความคิดเห็นกับเรื่องนี้อย่างไร และเมื่อเปรียบเทียบกับชาติพันธ์อื่นที่ไม่มีธรรมเนียมนี้

10 มีงานเขียนของคนต่างประเทศที่อาศัยอยู่ในสมัยที่มีการโกนหัวไว้ทุกข์ที่พูดถึงเรื่องนี้ของไทยไว้บ้างไหมคะว่ามีความคิดเห็นกับเรื่องนี้อย่างไร และเมื่อเปรียบเทียบกับชาติพันธ์อื่นที่ไม่มีธรรมเนียมนี้

11 มีชนชาติอื่น ชาติพันธ์อื่นไหมคะที่มีธรรมเนียมการโกนหัวไว้ทุกข์แบบไทย ซึ่งถ้ามีจะเป็นเพราะไทยได้รับอิทธิพลของเขามา เขาได้รับอิทธิพลจากเราไป หรือเป็นธรรมเนียมที่เกิดมาเหมือนๆกัน

       บางคำถามนั้น แนะนำจขกท. ดาวน์โหลดไฟล์  

       เสด็จสู่แดนสรวง: ศิลปะ ประเพณี และความเชื่อในงานพระบรมศพและพระเมรุมาศ

หาได้ในกูเกิ้ล

แล้วดูในบทความนี้

พัฒนาการธรรมเนียมไว้ทุกข์ จากระเบียบรัฐสู่มารยาทสังคม (https://books.google.co.th/books?id=NMA7DwAAQBAJ&pg=PT143&lpg=PT143&dq=พัฒนาการธรรมเนียมไว้ทุกข์+จากระเบียบรัฐสู่มารยาทสังคม&source=bl&ots=waVRtA1uJv&sig=ACfU3U1c5n3emqWyAFR5D6WxlG7eFtXyYg&hl=th&sa=X&ved=2ahUKEwiE2MKW55bkAhVLM48KHYbTArMQ6AEwBHoECAEQAQ#v=onepage&q=พัฒนาการธรรมเนียมไว้ทุกข์%20จากระเบียบรัฐสู่มารยาทสังคม&f=false)

ผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร.รุ่งโรจน์ ภิรมย์อนุกูล
ภาควิชาประวัติศาสตร์ คณะมนุษยศาสตร์ มหาวิทยาลัยรามคำแหง

ขอบพระคุณสำหรับคำตอบของหลายท่านมากๆค่ะ ดิฉันจะไปหาอ่านดู

โกนทั้งแผ่นดิน รัชกาลที่ ๑ หน้า ๑๕๐-๑๕๑

ภาพในช่วงระหว่างพระบรมศพรัชกาลที่ ๔ ประดิษฐานในพระที่นั่งดุสิตฯ ชาวสยามต่างโกนผมไว้ทุกข์ ยกเว้นเด็กที่ยังไม่โกนจุกไม่ต้องโกนหัว

ภาพจิตรกรรมฝาผนังภายในพระที่นั่งทรงผนวช วัดเบญจมบพิตรดุสิตวนาราม ข้าราชบริพารกำลังเตรียมงานพระราชพิธีพระบรมศพพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ในภาพจะเห็นการไว้ทุกข์ตามโบราณราชประเพณีที่โกนผมและนุ่งขาวห่มขาว

ภาพจาก https://www.voicetv.co.th/read/267456

เรื่องการยกเลิกโกนศีรษะคราวงานพระบรมศพสมเด็จพระบรมโอรสาธิราชพระองค์แรก เนื่องมาจากพระราชดำริของสมเด็จพระบรมราชเทวี พระชนนี ทรงเห็นว่าพระบรมศพยังอยู่อีกนาน ข้าราชบริพารต้องโกนผมตลอด โดยเฉพาะสตรี คนเราย่อมรักสวยรักงาม จึงมีลายพระราชหัตถ์ถึงสมเด็จกรมพระยาเทววะวงศ์ฯ ให้กราบบังคมทูลพระกรุณา ให้ยกเลิกเสีย

ไม่เฉพาะแต่สาวชาววัง แม้แต่สาวชาวบ้านก็เศร้าเสียใจเสียดายผมเช่นกัน  ;D

อย่างในงานศพของนางทิพเกสร บรรดาผู้หญิงในเมืองไม่อยากโกนผมไว้ทุกข์ตามหมายประกาศเพราะกลัวเสียโฉม หากจ่ายเงินทดแทนได้ก็จะยอม

แล้วแจกหมายต่อต่อเป็นข้อขัน      ประกาศกันโกนเกล้าทั้งกรุงศรี
แสนสงสารสาวสาวเมื่อคราวนี้       จะเศร้าศรีเสียผมให้ตรมใจ
ปรึกษานางเพื่อนเรือนเจ้าเพื่อนรัก   อกจะหักแล้วจะทำอย่างไรได้
ห้าตำลึงแม้เขาจะเอาไป              ถ้าคุ้มได้แล้วหนอไม่ขอเลย
อย่าน้อยใจนั่งคิดให้จิตเจ็บ          รักษาเล็บไว้ให้ยาวเถิดเจ้าเอ๋ย
ทับทิมเพลาะซัดเข้าอย่าเบาเลย      แป้งชะมดชดเชยก็พอชม
ซังตายว่าข้าวิตกอกจะแตก           เขาโกนแกรกใจหายเสียดายผม
นํ้าตากับน้ำชุบเป็นเกลียวกลม       ทำพูดถมโทษมีดว่าเจ็บจริง

จาก นิทานคำกลอนเรื่องลักษณวงศ์ ตอนที่ ๑๙ ลักษณวงศ์โศกถึงนางทิพเกสร (https://vajirayana.org/ลักษณวงศ์/ตอนที่-๑๙-ลักษณวงศ์โศกถึงนางทิพเกสร) ของสุนทรภู่

เมื่อพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จสวรรคต สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช (พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว) มีประกาศยกเลิกการโกนผมแทนการไว้ทุกข์ ความว่า

มีรับสั่งสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช ซึ่งได้สำเร็จราชการแผ่นดิน ให้ประกาศจงทราบทั่วกันว่า สมเด็จพระบรมชนกนารถ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาจุฬาลงกรณ์ พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระประชวรพระโรคพระธาตุพิการมาแต่ ณ วันที่ ๑๖ ตุลาคม พระโรคกลายไปในทางพระวักกะพิการ แพทย์ได้ประกอบพระโอสถถวาย พระอาการหาคลายไม่ ถึง ณ วันเสาร์ ที่ ๒๒ ตุลาคม เสด็จสวรรคตเวลา ๒ ยาม กับ ๔๕ นาที จะได้เชิญพระบรมศพสู่พระโกษฐ์แห่จากพระราชวังดุสิต ไปประดิษฐานไว้ ณ พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท ในพระบรมมหาราชวัง ในวันที่ ๒๓ ตุลาคม

ความเศร้าโศรกสาหัสอันบังเกิดขึ้นในพระบรมราชวงษ์ครั้งนี้ สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช ทรงแน่ในพระหฤทัยว่า จะเปนความเศร้าโศรกแก่ประชาชนทั้งหลายทั่วไปในพระราชอาณาจักร เพราะเหตุที่สมเด็จพระบรมชนกาธิราชได้ทรงพระกรุณาทนุบำรุงมาทั่วกัน

อนึ่งตามโบราณราชประเพณี ในเวลาเมื่อพระเจ้าแผ่นดินเสด็จสวรรคต พระบรมวงษานุวงษ์แลข้าราชการ ราษฎรทั้งหลายต้องโกนผมแทนการไว้ทุกข์ทั่วทั้งพระราชอาณาจักร แต่พระบาทสมเด็จพระบรมชนกนารถ ได้ทรงมีพระราชดำรัสสั่งไว้ว่า การไว้ทุกข์ดังเช่นที่กล่าวมาแล้วนั้น ย่อมเปนเครื่องเดือดร้อนอยู่เป็นอันมากให้ยกเลิกเสียทีเดียว

ประกาศมา ณ วันที่ ๒๓ ตุลาคม รัตนโกสินทรศก ๑๒๙

ข้อมูลจาก สำนักหอจดหมายเหตุแห่งชาติ (https://www.nat.go.th/คลังความรู้/สาระน่ารู้จากเอกสารจดหมายเหตุ/รายละเอียดสาระน่ารู้เอกสารจดหมายเหตุ/ArticleId/191/-1-2-3-4-5-6-7-8-9-10-11-12-13)

คุณกรกิจ ดิษฐาน เขียนถึงเรื่องการโกนผมไว้ทุกข์

ความทุกข์แห่งการโกนผม

ในอัตตปวัตติของพระอุบาลีคุณูปมาจารย์ สิริจันโท (จันทร์) บันทึกเรื่องราวในวัยเยาว์ของท่านเอาไว้ว่า

ครั้นย่างเข้าปีอายุ ๑๓ เป็นปีพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวสวรรคต เป็นธรรมเนียมต้องโกนผมไว้ทุกข์ทั่วพระราชอาณาจักร  ประเทศลาวทั้งสิ้นบรรดาผู้หญิงไม่ว่าสาวหรือแก่ไว้ผมยาวทั้งสิ้น พอทราบประกาศว่าให้โกนผม พากันระงมไปด้วยเสียงร้องไห้ทั่วบ้านทั่วเมือง น่าสลดใจเสียดายผมเท่านั้น พากันอายศีรษะโล้น ต้องคลุมผ้าไว้เสมอ ส่วนอัตตโนชอบใจเห็นศีรษะโล้นเป็นงามดี

พระอุบาลีคุณูปมาจารย์เกิดที่เมืองอุบล ถิ่นวัฒนธรรมลาวล้านช้าง สตรีแถบนั้นแต่ไรมาไว้ผมยาวมัดเป็นมวยตบแต่งสวยงาม จู่ ๆ จะมาให้โกนทั้งหมดเพื่อไว้ทุกข์ ทั้งสาวทั้งแก่จึงร้องไห้เสียดาย และอายที่ต้องหัวโล้น ส่วนผู้หญิงไทยแถบภาคกลางไว้ผมสั้น บางครั้งสั้นเกือบเกรียนผมเดาว่าน่าจะเสียดายน้อยกว่าผู้หญิงลาว เคยคิดเล่น ๆ ว่าที่ผู้หญิงสยามไว้ผมสั้น ชะรอยคงเพราะต้องหมั่นโกนไว้ทุกข์ถวายเจ้านายกระมัง ?

ในรัชกาล ๕ - ๖ ทรงเห็นว่าการโกนศีรษะเป็นการเบียดเบียนราษฎร ทรงสั่งให้เลิกเสีย พวกเราจึงไม่ต้องโกนกันอีก  

เหตุแห่งการโกนผมไว้ทุกข์

การโกนศีรษะให้ผู้ตายน่าจะมาจากอินเดีย ไทยน่าจะรับจากกัมพูชา บันทึกจีนสมัยราชวงศ์เหลียงระบุว่าชาวฟูนันโกนผมไว้ทุกข์ แสดงว่าโกนกันมาตั้งแต่ศตวรรษที่ ๖ เป็นอย่างต่ำ ผ่านมา ๑,๒๐๐ ปีแล้ว ทุกวันนี้ที่กัมพูชายังรักษาธรรมเนียมโกนศีรษะในงานศพ (สามีหรือภรรยาและลูก ๆ แล้วแต่งขาว) โดยเฉพาะในงานพระศพพระบาทสมเด็จพระนโรดม สีหนุเมื่อปี ๒๕๕๕ ก็มีสตรีโกนศีรษะไว้ทุกข์หลายคน (อนึ่งคำว่าโกนในภาษาไทยคล้ายกับภาษเขมรว่า "โกร" (เขียนว่า เการ) โกนผมคือ "โกร ส็อก" ส่วนใครรับของใครมา ค่อยว่ากันทีหลัง)

อยากรู้ว่าทำไมไทยโกน เขมรโกน ต้องย้อนกลับไปที่อินเดีย แต่เดิมงานศพที่อินเดียจะโกนผม ทั้งหญิงชาย แต่งขาวไว้ทุกข์ (บันทึกของการะฟัด) ปัจจุบันผู้ชายบางพื้นที่ยังโกนผม  ผู้หญิงที่โกนผมไปตลอดชีวิต คือพวกแม่หม้าย ที่โกนผมมีเหตุผล ๒ ระดับ

๑. เหตุผลระดับประเพณี เพื่อแสดงความเคารพผู้ตาย เรื่องนี้เป็นคำอธิบายที่คนส่วนใหญ่มักใช้กัน "แต่" ประเพณีย่อมมีนัยลึกซึ้งกว่านั้น

๒. เหตุผลในระดับศาสนา เพื่อป้องกันไม่ให้ผู้ประกอบพิธีศพรับพลังด้านลบรุนแรง (รชะ-ตะมะ) จากศพผู้ตาย โดยเฉพาะสีดำของเส้นผมจะรับพลังงานนี้ได้ง่าย (คำอธิบายจาก Hindu Janajagruti Samiti)  

คำอธิบายนี้มาจากสมาคมฮินดูในอินเดีย แต่ผมยังไม่ปักใจเชื่อเพราะยังไม่ได้ตรวจคัมภีร์พระเวท-พระธรรมศาสตร์ ซึ่งน่าจะมีเหตุผลอย่างละเอียด

https://www.facebook.com/765197073525028/posts/1672257926152267?sfns=mo

ถ้าดูจากวรรณคดีที่คุณเพ็ญชมพูนำมาลงก็เห็นว่าสาวชาววัง ชาวบ้านก็ไม่ชอบ แถมพิธีนี้ก็รับมาจากที่อื่น เลยสงสัยว่าทางชาววังทำไมเขายินยอมกันคะ ไม่มีใครขัดเลยหรอ

อีกอย่างเป็นไปได้ไหมคะว่าสมัยอยุธยาเป็นช่วงที่รบกับพม่าผู้หญิงเลยไว้ผมสั้นเรื่อยมาแล้วชิน พอมีพิธีนี้ผู้หญิงเลยไม่มีปัญหากับการโกนผมเพราะชินกับผมสั้นไปแล้ว

https://www.matichonweekly.com/column/article_62573

คมกฤช อุ่ยเต็กเค่ง : บางแง่มุมของการ “ไว้ทุกข์”

ที่ต้องยอมเพราะมีบทลงโทษ

มีหลักฐานในศุภอักษรของอัครมหาเสนบดีเมื่อครั้งรัชกาลที่ ๑ เสด็จสวรรคต ส่งไปยังเจ้าประเทศราชในเขตล้านนาและพระเจ้ากรุงกัมพูชา ให้โกนผมเดือนละครั้งจนกว่าถวายพระเพลิงแล้ว โดยระบุว่า

"ถ้าผู้ใดมิได้โกนผมจับได้จะเอาตัวเป็นโทษจงหนัก"

http://www.reurnthai.com/index.php?topic=7033.msg168988#msg168988

หมายความว่าชนชั้นสูงผู้หญิงในวังทุกๆตำแหน่งก็ไม่มีสิทธิในการจะเห็นด้วย ไม่เห็นด้วยต่อกฏของทางวังที่ออกมาเลยหรือคะ คือออกมาอย่างไงก็ต้องทำตามอย่างเดียวถูกต้องไหมคะ

ผมคิดว่า วิธีคิดของผู้คนในสมัยก่อน ต่างจากวิธีคิดของผู้คนสมัยนี้ครับ

ผู้คนสมัยก่อน เขายอมรับในความต่างกันของยศศักดิ์ครับ ผู้มีศิกดิ์สูง ก็มีหน้าที่อย่างผู้มีศักดิ์สูง เช่น การอุปถัมภ์ค้ำชู ให้การดูแลปกป้องผู้มีศักดิ์ต่ำกว่าซึ่งอยู่ในความคุ้มครอง ในขณะที่ผู้มีศักดิ์ต่ำกว่าก็มีหน้าที่เชื่อฟังและรับใช้มูลนาย เป็นลักษณะของการพึ่งพาอาศัยกันขึ้นไปเป็นทอดๆ ประกอบกับสังคนบ้านเราเชื่อเรื่องบุญวาสนา ผู้มีบุญหนักศักดิ์ใหญ่ ก็เชื่อว่าได้ทำบุญมาแต่อดีต ผู้ที่มีบุญญาบารมีน้อยกว่า ก็ไม่คิดจะไปแข่งบุญแข่งบารมีกันท่านไปทำไม ด้วยเหตุนี้ คำสั่งจากผู้มีศักดิ์มากกว่า จึงเป็นสิ่งที่ต้องทำตามเท่านั้น

คนสมัยนั้น ไม่มีแนวคิดเรื่อง สิทธิ (ที่ชัดเจนน่าจะเรียกว่า สิทธิพื้นฐานของความเป็นมนุษย์) อย่างที่คนปัจจุบันคิดเลยครับ

ดังนั้น เมื่อหลวงท่านสั่งให้โกน ก็คือโกนครับ ไม่มีใครคิดว่า นี่เป็นการละเมิดสิทธิ เสรีภาพ อะไรทำนองนั้นแต่อย่างใด

ถูกต้องค่ะ
กฎใหญ่ๆของทางวังเรียกว่ากฎมณเฑียรบาล     ถ้าละเมิดมีโทษกำหนดไว้ค่ะ
แม้แต่เจ้านายสตรีชั้นพระเจ้าลูกเธอก็ต้องอยู่ในกฎนี้ เช่นจะเสด็จออกนอกวังในยามวิกาลไม่ได้ เว้นแต่ได้รับพระบรมราชานุญาต

อย่างน้อยก็มี "อำแดงเหมือน" ผู้เรียกร้องสิทธิสตรีคนแรก (ที่มีบันทึกไว้) ในประวัติศาสตร์สยาม

คราเมื่อรัชกาลที่ ๔ เสด็จสวรรคต  อำแดงเหมือนคงเต็มใจโกนศีรษะทดแทนพระคุณท่านเป็นแน่แท้

http://www.reurnthai.com/index.php?topic=5430.msg114891#msg114891

โกนหัวไว้ทุกข์

^^
ภาพข้าราชสำนักฝ่ายในโกนศีรษะในงานออกพระเมรุพระบาทสมเด็จพระสีสุวัตถิ์ (ในเอกสารฝ่ายไทยออกพระนามว่า "สมเด็จพระศรีสวัสดิ์") พ.ศ. ๒๔๗๐

ใน หนังสือลัทธิธรรมเนียมต่าง ๆ ภาคที่ ๒๐ ราชกำหนดกรุงกัมพูชา เรื่องการ พระราชพิธีพระบรมศพสมเด็จพระศรีสวัสดิ์ พระเจ้ากรุงกัมพูชา (http://www.car.chula.ac.th/rarebook/book2/clra60_0117/mobile/index.html#p=18)  หน้า ๗ - ๙ บรรยายว่า

....ให้ชาวเมืองไว้ทุกข์นุ่งขาวถวายแต่ไม่ต้องโกนผม เมื่อพ้นกำหนดนี้แล้วให้ไว้ทุกข์พันแขนดำ นุ่งผ้าตามใจได้  ต่อเมื่อถึงคราวถวายพระเพลิงจึงให้กลับนุ่งขาวอีก....มีนางร้องไห้ประจำยาม ๒๐ คน ล้วนแต่โกนผมนุ่งขาวไว้ทุกข์ ร้องยำยามตามบทที่กรมพระราชนิพนธ์ได้แต่งถวายสำหรับพระบรมศพ ในเวลาที่ร้องยำยามถวายนั้น มีกลองชนะ ๑๐ จ่าปี่ ๑ จ่ากลอง ๑ ฯ

ขอบคุณสำหรับคำตอบค่ะ