เรือนไทย

ผมใคร่ขอทราบรายละเอียดของการประทานนามสกุลพัฒนางกรูด้วยครับตามที่ได้ข้อมูลจากเวบนี้ว่า เจ้าพระยาบดินทรเดชานุชิต (มรว อรุณ ฉัตรกุล)เป็นผู้ประทาน ว่าประทานให้ใคร และมีบรรพบุรุษบันทึก(พ่อแม่ของผู้ขอ)
ไว้หรือไม่อย่างไร
เนื่องจากผมกำลังศึกษาสกุลช่างพระแห่งบ้านช่างหล่อ และ ขณะนี้พบว่า เจริญ พัฒนางกรูเป็นช่างพระที่เก่งที่สุดของบ้านช่างหล่อในสมัยรัชกาลที่ 5
ผมประสานกับทายาทของสกุลนี้(อ.สุรพันธ์) ติดตามข้อมูลรายละเอียดของ(ปู่ทวด) ซึ่งทายาทเองก็ไม่มี เลย มีแต่รูปถ่ายใบเดียว เจริญ พัฒนางกรู เพื่อทำบทความเรื่องบ้านช่างหล่อกับการสูญหายของวิธีการสร้างพระพุทธรูปโบราณที่ยากที่สุด
แต่โชคไม่ดีที่ไม่มีข้อมูลใดๆที่แสดงที่มาที่ไปของท่านเลย ยังไม่รู้ว่าทำไมท่านถึงเก่งสุดๆ ใครสอน พ่อแม่หรือครูของท่านคือใคร  (มีมรดกผลงานสุดยอดที่ครบสมบูรณ์ทิ้งไว้) ขอความกรุณาด้วยนะครับ
นพ.ถนอม (จุฬา)

คุณตามรอย หมายถึงนามสกุล พัฒนางกูร   ใช่ไหมคะ
หรือว่าจริงๆคือ   นามสกุล พัฒนากรู   อย่างที่คุณสะกดไว้ทุกครั้ง

http://www.reurnthai.com/index.php?topic=5273.0;wap2
ท่านผู้โพสระบุว่าขออภัยที่ไม่อาจเปิดเผยชื่อเจ้าของเอกสารได้
ระหว่างรอท่านเข้ามาให้ข้อมูลเพิ่มเติม ขอตั้งข้อสังเกตสักนิดนะคะ
เจ้าพระยาบดินทรเดชานุชิต (ม.ร.ว.อรุณ ฉัตรกุล) นั้นท่านอยู่สายกลาโหม
ผู้ที่ขอให้ท่านขนานนามสกุลน่าจะทำงานกับท่าน
อาจไม่ใช่ประติมากร สมัยโบราณถ้าผู้ใหญ่ในตระกูลขอนามสกุลมา
เครือญาติก็มักจะใช้ร่วมกัน ดังนั้นผู้ขออาจไม่เกี่ยวข้องโดยตรงกับท่านเจริญ คือไม่ใช่ลูกแท้ๆ ก็ได้
วิชาหล่อพระของบ้านช่างหล่อก็ว่าสืบทอดกันมาตั้งแต่กรุงศรีอยุธยา และขาดหายในช่วงวางผังเมือง
กับมีช่วงเปลี่ยนแปลงการปกครอง สงครามอีก
ถ้าจะค้นคว้าด้านนี้อาจลองศึกษาเอกสารของสมเด็จฯกรมพระยาดำรงราชานุภาพ สมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์
เอกสารของวัด ฯลฯ

สวัสดีครับคุณตามรอย .... เสียดายที่กระผมยังไม่ได้เห็นแม่พิมพ์อันล้ำค่าของบ้านช่างหล่อ ไม่รู้ว่างดงามปานใด เนื่องจากทราบว่าเป็นการแกะแม่พิมพ์สำหรับพระพุทธรูปทรงเครื่องที่นิยมสร้างกันเมื่อต้นกรุงรัตนโกสินทร์

(แนบแม่พิมพ์หินสบู่แกะลายเครื่องละคร)

ข้อมูลเรื่องบ้านช่างหล่อนั้นมีชื่อเสียงโด่งดังในวงการพระเครื่องหลายด้าน ด้านหนึ่งก็เกี่ยวพันกับการที่สมเด็จพระพุฒาจารย์ (โต พรหมรังสี) ได้เสด็จไปบ้านช่างหล่อและมีการถ่ายภาพไว้เป็นที่ระลึก

อีกด้านหนึ่งก็เกี่ยวเนื่องกับหลวงพ่อเงิน วัดบางคลานที่ได้มาหล่อโลหะที่ย่านนี้ จึงขอคัดบทความสำนักพิมพ์วิศรุต, นิตยสารเตโชทิพย์ มาให้อ่านเพิ่มเกี่ยวกับบ้านช่างหล่อ

นายช่างชาวจีน ที่เป็นช่างทองมีภูมิลำเนาอยู่ในละแวกวัดบางคลาน ตามประวัติการสร้างพระหลวงพ่อเงินแล้วก็ต้องขอย้อนไปกล่าวคือ คนไทยกลุ่มหนึ่งที่อพยพลงมาจากเมืองเหนือมีฝีมือในการหล่อ
การหลอมโลหะ โดยมาตั้งบ้านเรือนอยู่ย่านบางกอกน้อยจนแถบนั้นมีชื่อเรียกว่า "บ้านช่างหล่อ"

     บรรดาช่างหล่อเหล่านี้ เป็นชาวกำแพงเพชร โดยการนำเข้ามาของสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช ตั้งแต่แรกเริ่มสร้างกรุงธนบุรี เพื่อจะให้บรรดาผู้เชี่ยวชาญทุกสาขาเข้ามาชวยกันพัฒนาบ้านเมือง
หลังจากอยุธยาล่มสลายไปแล้ว พวกที่มีฝีมือการหล่อพระเครื่องก็เช่นกัน พระองค์เห็นว่า ยังขาดแคลนทางด้านการพระศาสนาในทุกสาขา จึงได้ทรงพระราชทานที่ดินนอกคูเมืองชั้นในให้เป็นที่อยู่อาศัย

ในจำนวนช่างหล่อเหล่านี้มี คุณยายวัณ หรือ วรรณ สมัยนั้นคุณยายยังอยู่ในวัยสาวเป็นลูกสาวของนายช่างหล่อ ต่อมาสมรสกับ ม.ร.ว.เดช สุทัศน์ คุณยายวัณจึงมีนามสกุลใหม่ว่า นางวัณ สุทัศน์" ไปโดยปริยาย
ท่านผู้นี้และที่อยู่เบื้องหลังพระเครื่องรูปหล่อลอยองค์หลวงพ่อเงินวัดบางคลาน

ขอบคุณมากนะครับ
ผมขอเรียนดังนี้
นามสกุล พัฒนางกรู โรงหล่อพัฒนช่าง ครับ

สมัยรัชกาลที่ 5 หลัง พศ 2446
มีโรงหล่อพระอยู่ สามราย คือ
จำเริญหรือเจริญ พัฒนางกรู หลักฐานการทำงานสืบได้ถึงพศ 2423 การพระสพสมเด็จพระนางเจ้าสุนันทา กุมารีรัตน์และพระเจ้าลูกเธอ...... พศ .2448 ปั้นพอกพระประธานวัดระฆังองค์เดิม    พ.ศ. 2449 กริ่งพรหมมุนี สังฆราชแพวัดสุทัศน์
วัน สุทัศน์ ณอยุธยา งานสืบได้ถึง พ.ศ. 2450 หลวงพ่อเงินวัดบางคลาน
ชิต อยู่มั่น ยังสืบงานไม่ได้ แต่ทราบว่ามีพิมพ์หินสบู่ลายพระพุทธบาทเจ้าที่สองถัดจากพัฒนช่าง ที่ให้ช่างบ้านช่างหล่อยืมใช้
ไม่นับช่างหลวง ที่อยู่กับพระองค์เจ้าประดิษฐ์ก่อน 2428 และหลังจากนั้นกับกรมปราบปรปักษ์ เมื่อสิ้นกรมปราปฯดูเหมือนงานโบราณจะสูญหายไปมาก และกลายเป็นแนวอาจารย์ศิลป์ พีระศรี ในส่วนของกรมศิลป์
หินสบู่ที่ให้ดู คิดว่างานบ้านช่างหล่อละเอียดกว่ามาก ถ้าสนใจผมจะพาไปชมได้ครับ

ความเกี่ยวข้องกับทหารไม่ทราบ แต่มีงานส่วนหนึ่งเป็นเครื่องหมายทหาร ทั้งตรา ครุฑ ตราอารม์ร 5 ตราพระเกี้ยวแบบทหารกลาโหม

ผมสอบถามทายาทช่างหล่อที่เป็นช่างอาวุโสและทราบงานเดิม เกิดก่อนพศ 2500
รวมทั้งเช็คงานพระพุทธรูปจากเซียนพระท่าพระจัทร์
ทุกสายตรงกัน ว่าเป็นสุดยอดฝีมือ
งานก่อนปี 2446 เป็นงานหลวงปนงานช่างบ้าน
เป็นท่านเดียวที่ทำพระใหญ่ในสมัยนั้น 6-8 ศอก อีกสองท่านทำพระเล็กในสมัย ร5 ข้อมูลจาก ทายาทของนายอู๊ด ช่างหล่อ (นามสกุลพระราชทาน ให้กับเศรษฐีอู๊ด โรงหล่อใหญ่สุดในช่วงร 6 บริจาดสร้างสะพานข้ามคลองบ้านช่าหล่อข้างวัดวิเศษการ พรานนก)

ข้อมูลยังมีอีกค่อนข้างมากครับ เพราะกำลังเขียนบทความในวารสารวิชาการ
และก็กำลังตรวจสอบอยู่เรื่องความถูกต้องนะครับ เป็นข้อมูลที่ทราบในขณะนี้ อาจเปลี่ยนแปลงได้นะครับ ถ้าได้ข้อมูลใหม่
ขอบคุณนะครับ
ตามรอย

ยังไงก็ผมขอความอนุเคราะห์เรื่องที่ถามเดิมด้วยนะครับ
เพราะตามได้แต่ผลงานที่เหลืออยู่แต่ไม่รู้ว่า ท่านเป็นใคร มาจากไหน
นามสกุลก็อาจเป็นไปได้ที่ลูกอาจจะขอ เพราะท่านเสียชีวิตราว พ.ศ.2460
หรือมีผู้รู้ท่านใดให้ความรู้เพิ่มจะเป็นพระคุณอย่างยิ่ง
สำหรับรูป กำลังย่อขนาดอยู่ และจะนำเสนอภายหลังครับ

รุ่นต่อมามีช่างจรัส พัฒนางกูรด้วยนี่คะ
การใช้นามสกุล มีมาตั้งแต่ 2456 หลายสกุลจึงฉลองร้อยปีไปเมื่อปีที่แล้ว
และบังคับใช้ตามกฏหมายในปี 2458 ดังนั้น นามสกุลน่าจะมีก่อนท่านเจริญถึงแก่กรรมนะคะ

เพิ่มเติมค่ะ ถ้างานส่วนหนึ่งเป็นเครื่องหมายทหาร ท่านอาจเกี่ยวข้องกันกับเจ้าพระยาบดินทรเดชานุชิตก็ได้
บ้านของท่านเจ้าคุณ อยู่ข้างวัดบุปผาราม ฝั่งธนบุรี

ไม่แน่ใจว่าทายาทท่านยังอยู่แถววัดบุฝารามหรือเปล่า จะลองเข้าไปดูครับ ขอบคุณมากครับ
ส่วนเรื่องเครื่องหมายทหารผมส่งให้ดูตามรูปนะครับ ไม่รู้ว่าเครื่องหมายอะไรนะครับ เดาเอา
ช่างหรัส ครับ ท่านมีลูกสี่คน
หลุยส์
หรัส
ลืม
ลำเจียก

หลานที่เก่งสุดคือ มาลีหรือมนตรี พัฒนางกรู
เรื่องพ.ศ.ที่ให้นามสกุล ขอบคุณมากครับ หวังว่าปู่เจริญเป็นคนขอ เพราะถ้าทราบชื่อพ่อแม่ ว่าจะเอาไปเทียบในสารบาญชีราษฎร พ.ศ. 2426 ครับ เพราะผมค้นแล้วชื่อท่านไม่มีครับ

เคยเห็นอยู่ที่  Castello di Aglie' เมืองตูริน อิตาลี  คุณใบนท  (http://topicstock.pantip.com/library/topicstock/2008/08/K6922623/K6922623.html#79) บรรยายว่า  

เป็นของขวัญพระราชทานเมื่อครั้งดุ๊กออฟเจนัว เสด็จฯ สยามค่ะ พระองค์ทรงเป็นเจ้านายจากต่างประเทศพระองค์แรกที่เสด็จฯ ถึงสยาม และคาดว่า ของขวัญพระราชทานที่ปราสาทแห่งนี้ น่าจะเป็นของขวัญพระราชทานของรัชกาลที่ ๕ ที่เก่าแก่ที่สุดในต่างแดน (ไม่แน่ใจว่ามีที่ไหนเก่ากว่านี้หรือเปล่านะคะ) เพราะพระองค์ท่านพระราชทานในปี ๒๔๒๓  

(http://ptcdn.info/emoticons/smiley/อมยิ้ม04.png)

ตกลงยิ่งอ่านยิ่งงงครับ
เพราะท่านเจ้าของกระทู้ถามถึงนามสกุล "พัฒนางกรู" และเอ่ยถึงนามสกุล "พัฒนางกรู" ตลอด

แต่ผู้ตอบ ตอบเรื่องนามสกุล "พัฒนางกูร" ทุกความเห็น
เลยไม่แน่ใจว่าคุยเรื่องเดียวกันหรือเปล่าครับ

งงเรื่องเดียวกันกับคุณหมอ CVT เลยค่ะ
จริงๆแล้วนามสกุลอะไรกันแน่

กรู แปลว่ากระไรครับ

คงไม่ใช่ภาษาเด็กแว้น

เชื่อว่าเป็นการบกพร่องโดยสุจริต  ;D

ต้องปฏิรูป(ตัวสะกด)ไหมคะ

ขอโทษด้วยครับ ไม่ทันสังเกต ใส่สระผิดที่

นามสกุล พัฒนางกูร

เรียนถามคุณเพ็ญชมพูด้วยครับ
ของขวัญที่เป็นรูปอะไรครับ
ผมเห็นที่มีที่ตระกูลนี้คือ ชุดรามเกียรติ์รัตนะ คล้ายๆพระรัตนะ 2นิ้ว มีครบทั้งพระลักษณ์พระราม นางสีดา .... เป็นสิบแบบ เดี๋ยวจะไปถ่ายรูปมา

มีรูปเพิ่ม สองรูป ขันตรา จจจ ไม่ทราบว่าตรา ของใครครับ
และรูปหล่อโลหะเล็กๆนี้ ไม่ทราบว่ามีคนรู้จักไหมครับว่าใคร

ของที่ระลึกในงานพระศพของทั้งสองพระองค์ คุณ Sig.ra Colombo   (http://topicstock.pantip.com/library/topicstock/2008/08/K6922623/K6922623.html#77)เล่าว่า ชิ้นแรกเป็นกวาง ๒ ตัวแม่ลูกคู่กัน ชิ้นที่สอง เป็นควาย ๒ ตัวแม่ลูกเช่นกัน  ;D


"จ.จ.จ." เป็นอักษรพระปรมาภิไธยย่อ มาจาก "จุฬาลงกรณ์จุลจอมเกล้า"  ;D

แล้วตัวเลขไทยด้านล่างอักษรพระปรมาภิไธย มีความหมายอะไรหรือคุณเพ็ญฯ

"๘๗   ๑๑๒" หมายถึง ร.ศ. ๘๗ (พ.ศ. ๒๔๑๑) คือปีที่รัชกาลที่ ๕ ทรงประกอบพระราชพิธีบรมราชาภิเษกครั้งแรก  จนถึง ร.ศ. ๑๑๒ (พ.ศ. ๒๔๓๖) เป็นเวลาที่ทรงได้เถลิงถวัลยราชสมบัติมาครบ ๒๕ ปี

ขันทองเหลืองนี้คงเกี่ยวเนื่องกับ "พระราชพิธีรัชดาภิเษก" ในรัชกาลที่ ๕  ;D

การสำรวจสำมะโมประชากรในสมัยรัชกาลที่ ๕ กำเนิดจากกิจการไปรณีษย์นัั้นทำให้เราทราบว่าย่านบ้านขมิ้นมีรายชื่อช่างทำพระและงานที่เกี่ยวข้องเหล่านี้อยู่คือ

นายพลอย บุตรนายทองขึ้นพระองค์เนาวรัต ช่างพระ

มรว.เอี่ยม ทำศาลพระภูมิขาย

นายรอด บุตรมวดสอน ขึ้นอาสาจาม ช่างพระ

นายทิมบุตรนายรอด ขึ้นราชวัง ช่างหล่อ

นายแสงบุตรนายจัน ช่างพระ

อำแดงตาด ช่างตัดกระจกขาย

หลวงสอนบุตรขุนอัคนีพิจิต ขึ้นช่างสิบหมู่ (เคยมีทายาทมาตั้งกระทู้ถามหาประวัติ)

นายคล้ำ บุตรหลวงละไม กรมช่างสิบหมู่

ขอกราบขอบพระคุณคุณเพ็ญชมพูมากเลยนะครับ เรื่องขันทองเหลือง
จากคำบอกเล่าที่ตกทอดในสกุลนี้ เขาสั่งว่าเป็นขันใส่ข้าว ที่ ในหลวงทรงใช้ตักข้าวใส่บาตรพระครับ คือฟังมาอย่างนี้นะครับ ภาษาชาวบ้าน ลูกหลานเขาว่าไม่รู้ว่าในหลวงพระองค์ไหน
สำหรับเรื่องของเจริญ พัฒนางกูรนั้น พอได้ข้อมูลคร่าวๆว่า มีลูก 5 คน คือ เจียร หลุยส์ หรัส ลืม ลำเจียก ตามลำดับ
เจียร ลูกสาวคนโต เกิดปีพ.ศ.2434 เสียชีวิต พ.ศ. 2527
ลำเจียก ลูกสาวคนเล็ก เกิดพ.ศ. 2447 เสียชีวิต พ.ศ.2533
สันนิฐานว่าถ้า เจริญ มีบุตรคนแรกตอนอายุ 20 ปี มีบุตรสาวคนสุดท้อง ตอนอายุ 33 ปี ดังนั้น ตอนพ.ศ. 2423 การพระสพ......... ก็มีอายุ 9 ขวบ คงไม่ใช่ช่างที่แกะลายบนสบู่
           ถ้า เจริญ มีบุตรคนแรกตอนอายุ 30 ปี มีบุตรสาวคนสุดท้องตอนอายุ 43 ปี  ดังนั้น ตอนพ.ศ. 2423 การพระสพ......... ก็มีอายุ 19 ปี ก็ยัง คงไม่ใช่ช่างที่แกะลายบนสบู่

ดังนั้นลายบนหินสบู่ดังกล่าวย่อมได้รับสืบทอดมาจากผู้อื่น

เดาเอาว่า ได้รับมอบมรดกของช่างพระชุดนี้จาก หม่อมเจ้าสุบรรณ ดวงจักร ในพ.ศ. 2442
จึงขอเรียนถามด้วยนะครับว่า

 1.หลังจากพระองค์เจ้าประดิษฐ์วรการสิ้นพระชมน์ในปีพ.ศ. 2428 หลังจากนั้น มีใครอยู่ที่วังท่านอีก ในระหว่างปี 2429 - 2442 ก่อนที่ทำเป็นที่ทำการของกระทรวงเกษตราธิการ
2.จากเอกสารเรื่องสร้างโรงกรมช่างหล่อ ร.ศ. 118 โรงหล่อของหม่อมเจ้าสุบรรณที่อ้างในเอกสารนั้น ใช่โรงหล่อเดียวกับของพระองค์ประดิษฐ์หรือไม่ครับ และแต่ละโรงอยู่ที่ไหน
3. ทำไมจู่ๆ หม่อมเจ้าสุบรรณถึงตายไปกระทันหัน ในปีที่ขอพระราชทานโรงหล่อ อะไรเกิดขึ้นหลังก่อน ระหว่าง หม่อมเจ้าสุบรรณตาย กับ วังคลองตลาดเปลี่ยนเป็นกระทรวงเกษตราธิการ
4. หม่อมเจ้าสุบรรณ ดวงจักร มีทายาทหรือไม่ครับ
5. คนในวังคลองตลาดย้ายไปอยูไหนหลังจากวังเปลี่ยนเป็นกระทรวงเกษตราธิการ

ขอบคุณมากนะครับ คำถามดูจะดูปลึกย่อยไปหน่อย 

สำหรับเรื่องสารบาญชีนั้นขอบคุณมากๆนะครับ ทีอุตสาห์ย่อยให้ มีประโยชน์มากครับ
เท่าที่ผมเห็นช่างพระชุดนั้น เป็นชุดช่างชาวบ้านของบ้านช่างหล่อ

กราบพระคุณทุกท่านนะครับที่อุตส่าห์เสียเวลาอ่านและค้นคว้ารวมทั้งย่อยเอกสารให้ครับ

ผมเกือบบกพร่องมองข้ามเรื่องสำคัญไปอย่างมาก
กวางสองตัว และ ความสองตัวนั้น เป็นที่ระลึกในพระศพพระนางเรือล่ม
แถบโบว์ตัวหนังสือที่ติดอยู่ที่ด้านใต้ ก็คือตัวหนังสือที่ถอดออกมาจากแม่พิมพ์หินสบู่นั่นเอง
ตอนนั้น ยังไม่มีพัฒนางกูร เลยครับ ปู่เจริญยังอายุน้อย ยังไม่เก่งเลย
ขอเรียนถามประเด็นสำคัญที่สุดเลยครับ

ใครเป็นช่างผู้สร้างของที่ระลึกชิ้นนี้ครับ

กราบขอบพระคุณอย่างสูงครับ

http://topicstock.pantip.com/library/topicstock/2008/12/K7316947/K7316947.html

เรื่องวังและหม่อมเจ้าสุบรรณถึงชีพิตักษัยนั้น ค้นหาได้ในราชกิจจานุเบกษาค่ะ

ทายาทคนหนึ่งของหม่อมเจ้าสุบรรณ ดวงจักร เท่าที่ทราบคือ หม่อมราชวงศ์เหมาะ ดวงจักร เมื่อครั้งเป็นหลวงประสิทธิปฏิมาได้ขึ้นไปปั้นหุ่นถ่ายแบบจากพระพุทธชินราชองค์เดิมที่วัดพระศรีรัตนมหาธาตุ จังหวัดพิษณุโลก (http://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%9E%E0%B8%A3%E0%B8%B0%E0%B8%9E%E0%B8%B8%E0%B8%97%E0%B8%98%E0%B8%8A%E0%B8%B4%E0%B8%99%E0%B8%A3%E0%B8%B2%E0%B8%8A_(%E0%B8%88%E0%B8%B3%E0%B8%A5%E0%B8%AD%E0%B8%87)) รัชกาลที่ ๕ เสด็จพระราชดำเนินทรงเททองหล่อเป็นส่วน ๆ เมื่อวันที่ ๒๐ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๔๔  พระพุทธชินราชจำลององค์นี้ประดิษฐานเป็นพระประธานในพระอุโบสถวัดเบญจมบพิตร เมื่อวันที่ ๑๓ ธันวาคม พ.ศ. ๒๔๔๔

หลวงประสิทธิปฏิมาได้รับพระราชทานสัญญาบัตรเลื่อนบรรดาศักดิ์เป็น พระประสิทธิปฏิมา ศักดินา ๘๐๐ ตำหน่งจางวางกรมช่างหล่อขวา เมื่อวันที่ ๒๘ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๔๔ ณ ภายในพระวิหารพระพุทธชินราช วัดพระศรีรัตนมหาธาตุ จังหวัดพิษณุโลก

คุณตามรอยสามารถอ่านรายละเอียดเพิ่มเติมได้ที่กระทู้  อยากทราบประวัติการสร้างพระพุทธชินราช ที่วัดเบญจฯว่าใครเป็นผู้ปั้น ครับ (http://www.reurnthai.com/index.php?topic=4858.0)  ;D

จำได้เลาๆ ว่า คราวยักษ์วัดพระแก้วชำรุดเสียหาย โปรดเกล้าให้พระประสิทธิปฏิมาเป็นผู้ซ่อม ด้วยบรรพษุรุษของท่านเคยปั้นหรือซ่อมมาก่อนหน้านี้ครับ

รูปหล่อในภาพแรกของ คห. ๑๖ คือท่านผู้ใดหรือคะ  รายละเอียดประณีตงดงามมาก

เป็นรูปหล่อ ที่ "รูปหล่อ" จริงเสียด้วย  ใครหนอ?

ของตกแต่งต่างๆนั้นด้านการฝีมือทั้งหลายรัชกาลที่ ๕ โปรดเกล้าให้พระองค์เจ้าประดิษฐ์วรการ และหม่อมเจ้าจร เป็นผู้สร้างสรรค์ผลงานต่างๆ มีการทำชุดรามเกียรติ์ปิดทอง รูปสัตว์ปิดทอง (สิงโต เสือ ลิง) โดยเป็นเครื่องตกแต่งพระเมรุ และทำไว้สำหรับพระราชทานแขกต่างประเทศชาวยุโรปที่เข้าร่วมในการออกพระเมรุครับ ดังนั้นเราจะเห็นสิ่งของต่างๆเกี่ยวกับการพระเมรุได้ที่พิพิธภัณฑ์ต่างประเทศ

ให้ภาพเจ้านาย ๒ พระองค์ครับคุณหมอ  ภาพถ่ายไว้สมัยรัชกาลที่ ๔ ประมาณช่วง พ.ศ. ๒๔๐๔-๒๔๐๕

ภาพพระองค์เจ้าประดิษฐ์วรการ (ถ่ายรูปกับของที่ผูกพันคือ แท่งโลหะสำหรับงานหล่อ) และพระองค์เจ้าสุบรรณ

ขอบพระคุณมากๆเลยครับ
1 . เรื่องตัวรามเกียรติ์รัตนะ มีอยู่ในพิมพ์หินสบู่ เป็นชุดเลยครับ มีที่เดียวด้วยในบ้านช่างหล่อ ผมสงสัยว่าจะเป็นชุดเดียวกัน พอดียังไม่ว่างเข้าไปถ่ายรูป เขาทำขึ้นใหม่นะครับ ทรงเดียวกันเลย ทั้งต้นไม้สภาพแวดล้อม แต่แม่พิมพ์หินมีชุดเดียว
2 . รูปหล่อดังกล่าวผมถามท่านผู้รู้ว่าท่านว่า ในสมัยร 5 หล่อนอกส่วนใหญ่ ผมเลยขอให้ทายาทดูด้านใต้ของรูปหล่อก็คือพบว่ามีดินไทย ดังนั้นก็เป็นหล่อในไทย รูปหล่อไว้ผมแสกกลางเสื้อราชปะแตน ขนาดเล็กทีเดียว กว้างราว 4 นิ้ว ผมสงสัยว่าในสมัยนั้น ช่างที่ปั้นรูปเหมือนได้เห็นจะมีแต่พระองค์เจ้าประดิษฐ์ที่ปั้นรูปเหมือน ร1 -4 เมื่อรัชกาลก่อน ดังนั้นบุคคลท่านที่เป็นหุ่นนี้ต้องไม่ธรรมดา และยังหนุ่มราวสามสิบได้ ใครหนอ

ไม่ทราบมีท่านใดมีรูปพระพุทธรูปทรงเครื่องปางห้ามสมุทร ที่ระเบียงวัดเบญจมบพิตร ที่พระยาอัพภันตรีกามาตย์ ขอพระบรมราชานุญาต สร้างในปี พ.ศ. 2450 ไหมครับ ผมสงสัยว่าจะไม่ใช่ฝีมือเดิมของสายพระองค์เจ้าประดิษฐ์ แต่เป็นสายกรมปราบปรปักษ์
เพราะ สายพระองค์เจ้าประดิษฐ์ปั้นพระพุทธชินราชจำลอง สวยมาก แต่แปลกที่ลายประกอบแวดล้อมอื่นๆกลับดูธรรมดา ความวิจิตรพิสดารหายไป
ผมสงสัยว่าน่าจะหายไปตอน 2442 แล้ว สงสัยนะครับ ไม่ใช่บอกว่าใช่
มีผู้อนุเคราะห์ค้นให้ว่า มจ สุบรรณสิ้นด้วยโรคชรา ผมก็สงสัยว่า ถ้าคนเราทำงานไม่ไหวแล้วจะทำเรื่องขอพระราชทานโรงหล่อใหม่ทำไมในปีที่ตนเองเสียชีวิต คือแก่แล้วก็อาจเป็นได้ว่าตายกระทันหัน ถ้าก่อนตายไม่เตรียมตัว ของควรจะอยู่ที่ทายาท ของที่ว่าคือมรดกการสร้างพระพุทธรูปทรงเครื่องใหญ่ ที่ถือสูงสุดในสายวิวัฒนการของการสร้างพระพุทธรูป เพราะทำยากสุด อยู่ที่ใคร............
ไม่ทราบใครรู้จักทายาทของ มรว เหมาะ ดวงจักร ไหมครับ
บ้านก็ได้
ผมได้ความรู้เยอะมากเลยนะครับ
เดี๋ยวรูปหน้าพระได้แล้วเสนอให้ชมนะครับ

ใบหน้าพระกว้างหนึ่งฝ่ามือ ทำพระหนึ่งศอก
ทำจากขี้ผึ้งถอดจากพิมพ์ปูนเก่าสมัยรัชกาลที่ 5 ครับ
ช่วยวิจารณ์หน่อยครับ

ถ้าเป็นรูปปั้นหล่อครึ่งพระองค์ น่าจะเกิดหลังสมัยรัชกาลที่ 4
เพราะ
สมัยรัชกาลที่ 4 เชื่อกันว่าการนำหุ่นปั้นไปเผานั้นไม่เป็นมงคล
และ ยิ่งหุ่นปั้นครึ่งตัว ยิ่งไม่มี
แต่เมื่ออ. ศิลป์ พีระศรีเข้ามา สมเด็จเจ้าฟ้าฯ กรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ ทรงเป็นแบบให้ปั้นรูปพระเศียร
จึงเกิดความนิยมขึ้น เป็นครั้งแรก
ไม่มีหลักฐานอ้างอิงนะคะ ฟังเขาเล่ามา

คุณตามรอยควรตรวจสอบอีกทีว่า หม่อมเจ้าสุบรรณที่สิ้นชีพิตักษัยด้วยโรคชราคือ หม่อมเจ้าสุบรรณ ดวงจักร (ในพระเจ้าอัยกาเธอ กรมหมื่นณรงค์หริรักษ์) ไม่ใช่ หม่อมเจ้าสุบรรณ ฉัตรกุล (ในพระเจ้าอัยกาเธอ กรมหมื่นสุรินทรรักษ์)  ;D

ขอบคุณมากครับ
ผมรู้สึกว่าเคยอ่านที่ไหนจำไม่ได้เรื่องรูปปั้น ของเจ้าพระยาบดินทรเดชานุชิต ที่เขมรทำตอน ร 3 แถวปราจีนหรือเปล่าไม่แน่ใจ

แต่ที่เห็นรูปหล่อเต็มองค์ของผู้ที่ไม่มีชีวิตแล้วและน่าจะรวมผู้ที่ยังมีชีวิตอยู่ ในพระที่นั่งจักรีหรือเปล่า ที่ปั้นหล่อ ร 1 2 3 4 โดยพระองค์เจ้าประดิษฐ์เทหล่อในวังหลวง ที่กรมพระยานริศท่านมีจดหมายถึงกรมพระยาดำรง (สาสน์สมเด็จ) นะครับ
โดยที่พูดว่าง ช่างหลวงทำเองโดยไม่มีช่างฝรั่ง แล้วปั้นเหมือนด้วย ผมก็เดาว่า ช่างไทย หรือปั้นไทย ปกติ ปั้นสากลไม่ได้ดี เพราะคนละแนวกัน ยกเว้นผู้ที่มีพรสวรรค์ ซึ่งก็มีพระองค์เจ้าประดิษฐ์

คือผมสงสัย เพราะทักษะนี้ก็มีในช่างที่เก่งบางคนของบ้านช่างหล่อ คือ มาลี หรือ มนตรี พัฒนางกูร หลานของเจริญ ช่างประจำวัดบวรในช่วงตั้งแต่ก่อน พ.ศ. 2500 ถึงต้น 252 กว่าๆ
พี่ที่รู้จักสนิทกัน เป็นคนปั้นพระพุทธชินสีห์วัดบวร 9 นิ้ว แล้วแบบชนะ ได้รับการเลือกมาใช้ปัจจบัน เล่าเมื่อไม่กี่วันว่า
เมื่อสมัยหนุ่มๆยังเรียนที่เพาะช่าง เจ้าของโรงหล่อพ่อตาให้ไปหาช่างมาลีหรือมนตรี ไปเร่งงานหน่อย สั่งทำพระพรหมสามหน้า(หรือสี่หน้าจำไม่ได้) ขนาดสองนิ้ว ตั้งนานยังไม่ได้
ไปถึงช่างมาลีบอกว่ายังไม่ได้ทำเลยแต่รอ แป๊ปนึง ดูดบุหรี่ไปมวนหนึ่ง ช่างมาลี ทิ่มๆๆๆๆ ขี้ผึ้ง ภายในบุหรี่หนึ่งมวน เสร็จแล้วก็สวยมากด้วย ใช้ได้เลย พี่แกว่า เก่งสุดไม่เคยเห็นมาก่อน ฉายาช่างมาลีคือ เอารูปอะไร มาวางตรงหน้า ปั้นสด เหมือนด้วย เร็วสุด แต่ถ้าปั้นเองไม่มีแบบ เพี้ยนได้
แกว่าบ้านช่างหล่อปั้น แกว่าเรื่องปั้นตามแบบ เท่าที่เคยเห็น ( พี่อายุห้าสิบกว่าๆ ) อาจารย์มาลีนี่เป็นหนึ่งไม่ใครเทียบ  ไม่นับอดีต เรื่องเล่านะครับ แต่คนเล่ายังอยู่ เป็นเจ้าของโรงหล่อดังเหมือนกัน

สิ่งที่น่าสนใจมากคือพรสรรค์ไม่น่าจะเกี่ยวกับลูกหลาน
แต่ช่างโบราณ มักให้ลูกหลานคลุกคลีแต่เด็กทุกคน คือตั้งแต่เกิด ทุกคนทำ แต่มีแค่คนสองคนเท่านั้นที่จะเป็นผู้ถกเลือกให้เป็นป็นผู้สืบทอด ถ้าเลือกผิดสายช่างจะขาดตอน ช่างไทยเลยสูญหายหมด

ขอบคุณครับ
ตามหาข้อมูล หม่อมเจ้าสุบรรณ ดวงจักร ครับ ทายาทพระองค์เจ้าดวงจักร  เกือบเข้าใจผิดไปแล้วครับ ขอบคุณครับ

(http://www.reurnthai.com/index.php?action=dlattach;topic=5961.0;attach=48230;image)
ยังติดใจเรื่องรูปหล่อนี้    ฝีมืองามมาก  แบบก็งามมากเช่นกัน   ในเมื่อสมัยนั้นงานหล่อรูปบุคคลยังไม่แพร่หลาย  การที่ช่างจะหล่อใครสักคนก็น่าจะมีความหมายสำคัญ
แต่บุคคลนี้ หากเป็นเจ้านายสำคัญพระองค์ใดพระองค์หนึ่ง  ไหนๆหล่อทั้งที  ทำไมช่างไม่ให้นายแบบแต่งตัวเต็มยศ หล่อออกมาดูมีสง่าราศีเหมาะจะวางประดับวัง     แต่กลับสวมเสื้อราชปะแตนธรรมดา  แม้แต่เหรียญตราก็ไม่มีสักดวงเดียว

การพระราชทานเพลิงศพกระทำที่วัดบุปผาราม พระราชทานเงิน ๑๐๐ เฟื้อง ผ้าขาว ๒ พับ

ดังนี้การสิ้นชีพิตักษัยที่ลงในหนังสือราชการจะไม่บอกว่าฆ่าตัวตายหรอกครับ เคยอ่านราชกิจจาฯ ในยุคต้นรัชกาลจะบรรยายว่าป่วยเมื่อไร กินน้ำข้าวต้มไปกี่องค์ ลมจับเมื่อไรจนกระทั่งสิ้นชีพิตักษัย

รูปหล่อใน คห. ๑๖ สะดุดตามากค่ะ  รูปดูมีชีวิตชีวาเหมือนคนจริงๆ  ตรงผม คิ้ว หนวด ดูละเอียด  น่าทึ่งคือเป็นรูปหล่อ  และมีขนาดเล็กด้วย  ตามที่คุณตามรอยว่าแค่ ๔ นิ้ว  แสดงว่าต้องขึ้นแบบอย่างประณีต

ท่านผู้เป็นต้นแบบ ตาเรียวเป็นตาหงส์  จมูกโด่งตรงสวย  แก้มอิ่มเต็ม  ปากบาง  ถ้ามีตัวตนจริงต้องรูปงามทีเดียว  อายุก็ยังดูไม่มาก  ท่านใดหนอ?

ถ้าสั่งหล่อเป็นรูปเล็กนี่  เหมือนจะสั่งทำไว้ชมเองหรือตั้งไว้เป็นที่รโหฐานกระมังคะ?  คงไม่ได้ตั้งโชว์โดดเด่น

พระเนตรงามๆ ทรงนี้  จะเป็นสายกิติยากรหรือเปล่าคะ  พระองค์เจ้ากิติยากรวรลักษณ์  กรมพระจันทบุรีนฤนาถ

(http://www.oaep.go.th/images/news/20130608132412.jpg)

รูปนี้เป็นรูปพระอนุสาวรีย์พระเจ้าบรมวงศ์เธอกรมพระจันทบุรีนฤนาถ ที่กระทรวงพาณิชย์จัดสร้างประดิษฐานไว้หน้าตึกที่ทำการกระทรวงพาณิชย์  ถนนสนามไชย  เป็นพระรูปขนาดเท่าครึ่งพระองค์ประทับบนเก้าอี้ ทรงพระภูษาผ้าม่วง สวมฉลองพระองค์คอปิดกระดุม ๕ เม็ด  มีรายละเอียดว่ากระทรวงพาณิชย์มอบหมายให้นายช่างในกองหัตถศิลป์ กรมศิลปากร  ดำเนินการหล่อพระรูปด้วยโลหะทองเหลืองผสมทองแดงแล้วรมดำตามแบบที่ได้รับพระบรมราชานุญาต  ในระหว่างที่มีการหล่อพระรูป ก็ได้มีการจัดสร้างฐานรองรับพระรูป โดยกรมศิลปากรได้ออกแบบเป็นแท่นหินอ่อน เมื่อได้ดำเนินสร้างพระรูปเสร็จเรียบร้อยแล้วก็ได้อัญเชิญมาประดิษฐานบนฐานพระรูป เมื่อวันจันทร์ที่ ๓๑ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๕๑๕

เสียดายไม่เห็นพระพักตร์ชัดๆ  จะได้ลองเทียบเคียงดู

ขออนุญาตถามคุณตามรอยว่ารูปหล่อเล็กๆ นี่  เขาจะแกะพิมพ์ให้ละเอียดอย่างไรคะ  หรือพอหล่อออกมาแล้วต้องมาแกะสลักเก็บรายละเอียดอีก  เพราะบางรูปอย่างรูปกวางหรือรามเกียรติ์นั่นรายละเอียดเยอะเหลือเกิน

เห็นคำว่า ฆ่าตัวตาย
บุคคลที่ทำลายชีพตนเอง ไม่มีสิทธิขอพระราชทานเพลิงและเครื่องประกอบเกียรติยศค่ะ

มีข้อสงสัยเกี่ยวกับอายุของท่านเจริญ คือ ลูกทั้งห้านั้นแม่เดียวกันไหมคะ
คือท่านอาจมีลูกกับภรรยาอื่นมาก่อน ดังนั้นสรุปยากว่าท่านเกิดเมื่อใดค่ะถ้าหากไม่รู้แน่ว่าใครคือลูกคนโต

ี

ข้อมูลจากราชกิจจานุเบกษานี้เป็นของ หม่อมเจ้าสุบรรณ ฉัตรกุล

(http://www.reurnthai.com/index.php?action=dlattach;topic=5961.0;attach=48241;image) (http://www.reurnthai.com/index.php?action=dlattach;topic=5961.0;attach=48249;image)

ไม่ใช่ของ หม่อมเจ้าสุบรรณ ดวงจักร หนอ   ;D

ตรวจสอบจากอักขรานุกรมนามสกุลพระราชทานแล้ว  พระเจ้าไอยกาเธอ กรมหมื่นสุรินทรรักษ์นั้น  พระนามเดิม พระองค์เจ้าฉัตร  ทรงเป็นต้นราชสกุลฉัตรกุล 
หม่อมเจ้าสุบรรณ ที่คุณตามรอยจึงทรงเป็นหม่อมเจ้าสุบรรณ  ฉัตรกุล และทรงเป็นพระอนุชาหม่อมเจ้านิล  ฉัตรกุล พระบิดาในจอมพล ดจ้าพระยาบดินทรเดชานุชิต (ม.ร.ว.อรุณ  ฉัตรกุล)  อดีตเสนาบดีกระทรวงกระลาโหม

ความสัมพันธ์ในราชสกุลฉัตรกุลนี้น่าจะอธิบายที่มาของนามสกุลพัฒนางกูรที่คุณตามรอยกำลังตามหาได้เป็นอย่างดี

ตอบเรื่องรูปปั้นค่ะ หมายถึงว่า การปั้นรูปผู้ที่ยังมีชีวิตนั้น มีการปั้นแต่ว่าก่อนสมัยอ.ศิลป์จะเต็มตัว คือไม่มีแบบครึ่งอก หรือเฉพาะใบหน้า
สมัยรัชกาลที่ 4 ก็มีรูปปั้นพระองค์ท่าน โดยช่างไทยแล้ว แต่ไม่มีการหล่อโลหะเพราะต้องใช้ไฟค่ะ รูปปั้นบางองค์ปั้นไว้ก่อนแล้วมาหล่อทีหลังจากสิ้นพระชนม์ค่ะ
ช่างไทยปั้นจากรูปถ่าย รูปวาดได้ ส่วนช่างฝรั่งชอบปั้นจากคนจริงมานั่งเป็นแบบค่ะ  รัชกาลต้นๆ กรุงรัตนโกสินทร์ ภาพวาด (ขออนุญาตใช้คำสามัญ) กับรูปหล่อ
ช่างเขียนและปั้นจากคำบอกเล่าผู้เคยเห็นพระองค์จริงค่ะ

ที่คิดทบทวนทั้งหมดนั้นเพื่อจะสันนิษฐานว่า รูปปั้นเล็กๆ ที่พบ น่าจะเป็นรุ่นหลังอ.ศิลป์เข้ามาแล้วค่ะ

ขอบคุณมากนะครับ ทุกๆความเห็นมีประโยชน์มากๆ

ผมเห็นเค้าหน้าแล้วคล้ายกรมพระจันทบุรีนฤนาทมากนะครับ

เรื่องหล่อโลหะนี่ อันนี้มั่นใจใจครับว่าเขาหล่อได้ตั้งแต่โบราณตั้งแต่สุโขทัย หล่อดินไทย ใช้ถ่านไม้ เมื่อก่อน บ้านช่างหล่อใช้ถ่านไม่ไผ่ ขนมาทางเรือแจว
รูปหล่อรัชกาลที่ 1-4 ในพระที่นั่งนั้นหล่อในวัดพระแก้ว เดี๋ยวผมค้นเอกสารมาให้นะครับ ถ้าจำไม่ผิดนะครับ

เรื่องหม่อมเจ้าสุบรรณ หมายถึงบุคคลที่อยู่ในเอกสาร สร้างโรงกรมช่างหล่อ ร .ศ. 118 วันที่ 2 ส.ค. ที่คาดว่าจะเป็นพระบิดาของ มรว. เหมาะ ดวงจักร ที่ปั้นพระพุทธชินราชจำลอง ที่ท่านผู้รู้กรุณาให้ข้อมูลมาในกระทู้ก่อนครับ
ได้ข้อมูลว่าท่านสิ้น 7 ตุลาคม พ.ศ. 2442 ครับ

อย่างไรก็ตาม พรุ่งนี้ ผมจะเข้าไปถ่ายรูปเพิ่ม
และมีผู้รู้หลายท่านจากหลายหน่วยงานจะเข้าไปดู
ยังไงผมจะมาเล่าอีกทีนะครับ
ผมตามหาทายาทของ ราชสกุลนี้อยู่ ยังไม่เจอ แต่พอได้เค้าแล้ว ถ้าได้ข่าวแล้วจะมาเล่าให้ฟังนะครับ

เรื่องปู่เจริญ นี่ มีภรรยาคนเดียวนะครับ ชื่อย่าส้มจีน มีลูก 6 คน (ข้อมูลล่าสุด คนแรกเปลี่นเป็นหลุยส์ เจียร ....) คนใหม่อีกคนเป็นคนที่สาม เป็นผู้หญิง ญาตอาวุโสเพิ่งบอกมา
ย่าส้มจีนตายก่อน ปู่เจริญไม่เผา เอาใส่โลงไม้สัก นั่งพิง ทำงานพระ จนตาย คือรักย่าส้มจีนมาก แล้วเผาพร้อมกัน มีเพิ่มลูกอีกสองคน เป็น 4 ศพ ที่วัดหมื่นรักษ์ครับ

กำลังหาว่าคนแรกกลายเป็นหลุยส์นี่เกิดปีอะไรแน่
และกำลังหาว่า ทำไมลูกคนที่ห้าถึง ชื่อ ลืม ซึ่งเกิดราว 2440-2445  เกี่ยว กับ  2442 หรือไม่อย่างไร ครับ

ขอเรียนถามคุณ siamese ครับว่าพิพิธภัณฑ์ต่างประเทศนี้ อยู่ที่ไหนครับ
ขอบคุณครับ

เรื่องเจ้าสุบรรณและเจ้าสุบัน ผมคิดว่าคนเดียวกัน เพราะถามผู้รู้แล้วว่าสมัยนั้ สะกดต้วหนังสือแบบเรียกตามคำอ่าน เช่น งัวลำพอง กับวัวลำพอง ก็อันเดียวกัน ผมเห็นในแผนที่ 2439 ครับ

ขอแสดงความเห็นอีกครั้ง เพื่อความเข้าใจที่ตรงกันค่ะ
วิชาการหล่อโลหะของไทยมีมานานแล้วค่ะ คือเป็นพระพุทธรูป
แต่
การปั้นหล่อรูปเหมือนคนจริง เกิดหลังรัชกาลที่สี่ค่ะ เพราะสมัยก่อนไม่ใช้ไฟ กับรูปปั้นของผู้ที่ยัง "มีชีวิตอยู่" ค่ะ
เมื่อสิ้นพระชนม์แล้วจึงจะปั้นหล่อรูปได้ค่ะ และช่างปั้นไทยแต่เดิมจะปั้้นเต็มตัวค่ะ

เนื่องจากการปั้นรูปครึ่งองค์ เกิดขึ้นหลังปี 2466 จึงคิดว่า รูปหล่อที่ว่าหล่อจริงๆ นั้น ไม่น่าจะใช่ฝีมือท่านเจริญค่ะ

ทำความรู้จัก  Castello di Aglie' ที่เมืองตูริน และของขวัญพระราชทานแด่ดุ๊กออฟเจนัว

นาทีที่ ๑๐.๒๐ - ๑๓.๐๕

http://www.youtube.com/watch?v=ojECG88leFg

(http://ptcdn.info/emoticons/smiley/อมยิ้ม04.png)

ขอบคุณมากครับเรื่องการหล่อผูมีชีวิตและครึ่งองค์
ส่วนคนปั้นนั้น
ไม่ทราบว่าใคร
และทางรุ่นลูกช่างหรัสก็ไม่ได้ปั้นคนเหมือนรวมทั้งไม่ได้เกี่ยวกับกรมศิลปด้วย
และคิดว่าไมใช่ปู่เจริญเพราะทำแต่พระกริ่ง
แล้วมาไงก็ไม่ทราบคงไม่ได้ซื้อมา
เพราะอยู่ในเก็บพิมพ์ที่ตกทอดมาครับ

ไม่รู้ซิครับ ผมดูจากรูปหล่อแล้ว ในความคิดผมดูอารมณ์แล้ว น่าจะช่วงประมาณรัชกาลที่ ๖-๗ ครับ

พระกริ่งที่ทำนี้เป็นสายวัดไหน วัดสุทัศน์หรือวัดบวรนิเวศ ซึ่งทั้งสองวัดจะมีการหล่อเบ้ากระทำที่วัด แต่การสร้างหุ่น ติดผึ้ง เข้าพิมพ์คงทำที่อื่น

ดิฉันคิดว่าไม่ใช่นะคะ

โรงหล่อพระนั้นรับหล่อรูปปั้นบุคคลและอนุสาวรีย์ด้วย
ช่างไทย เมื่อจะปั้นรูปจากภาพถ่าย ภาพวาด มักเริ่มปั้นแบบจำลององค์เล็กก่อน
จึงเป็นไปได้ว่า รูปหล่อขนาด 4 นิ้ว ทำเพื่อเป็นต้นแบบสามมิติ หรือเป็นการฝึกวิชาค่ะ
บางงานพอทำรูปปั้นใหญ่แล้ว ก็จะมีขนาดเล็กให้เช่าบูชาด้วย

ตอนที่ ๒ ว่าด้วยวังเจ้านายสร้างในรัชกาลที่ ๑

๒๐ วังริมสนามชัย วังเหนือ วังนี้ปรากฏว่าเปนที่ประทับของพระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าทับทิม ซึ่งทรงสถาปนาเปนกรมหมื่นอินทรพิพิธเมื่อในรัชกาลที่ ๒ อาจจะสร้างพระราชทานเมื่อในรัชกาลที่ ๑ เพราะเปนพระเจ้าลูกยาเธอชั้นใหญ่ ฤๅมิฉนั้นจะเสด็จอยู่วังที่ ๖ ที่ถนนหลักเมืองก่อน ย้ายมาประทับอยู่วังนี้ในรัชกาลที่ ๒ เมื่อจะสร้างโรงไหมก็เปนได้ กรมหมื่นอินทรพิพิธสิ้นพระชนม์ในรัชกาลที่ ๒ ต่อมาโปรด ฯ ให้พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าดวงจักร์ ซึ่งทรงสถาปนาเปนกรมหมื่นณรงค์หริรักษ์ เมื่อในรัชกาลที่ ๓ นั้นเสด็จอยู่ กรมหมื่นณรงค์หริรักษ์สิ้นพระชนม์ในรัชกาลที่ ๓ หม่อมเจ้าดิศในกรมหมื่นณรงค์หริรักษ์ ซึ่งทรงสถาปนาเปนพระองค์เจ้าประดิษฐวรการเมื่อในรัชกาลที่ ๕ ได้อยู่ต่อมา จนสร้างเปนสวนสราญรมย์ ในรัชกาลที่ ๕  

ตอนที่ ๖ ว่าด้วยสร้างวังในรัชกาลที่ ๕

พระราชอุทยานสราญรมย์ เขตร์พระราชอุทยานถูกที่วังซึ่งสร้างครั้งรัชกาลที่ ๑ ที่ริมสนามชัยทั้ง ๓ วัง ในขณะนั้นพระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าประดิษฐวรการประทับอยู่วังเหนือ พระเจ้าราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นอมเรนทรบดินทรประทับอยู่วังกลาง พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนวรจักรธรานุภาพประทับอยู่วังใต้ พระบาทสมเด็จ ฯ พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวจะทรงสร้างวังใหม่พระราชทานแทนวังเดิมทั้ง ๓ พระองค์ แต่กรมขุนวรจักร์ ฯ สมัครจะทรงสร้างวังโดยลำภังพระองค์ ไปทรงซื้อที่สวนที่ริมถนนเจริญกรุง ตอนนอกพระนครสร้างวังใหม่ (ที่ริมถนนวรจักร์บัดนี้) จึงคงต้องสร้างวังพระราชทานแต่ ๒ แห่ง โปรด ฯ ให้จัดที่สวน (ครั้งรัชกาลที่ ๓) ที่ริมคลอง (ตลาด) คูเมืองเดิมฟากตวันตก ตั้งแต่เชิงสพานหัวจรเข้ไปทางใต้สร้างเปนวัง ๑ วังสวนหลวง วังเหนือ เปนวังกรมหมื่นอมเรนทรบดินทร เสด็จประทับอยู่จนตลอดพระชนมายุ ๒ วังสวนหลวง วังใต้ เปนวังพระองค์เจ้าประดิษฐวรการ ประทับอยู่จนตลอดพระชนมายุ เมื่อวังทั้ง ๒ นี้ว่าง จึงโปรด ฯ ให้สร้างสถานที่ว่าการกระทรวงเกษตราธิการในที่นั้นต่อมา.

ข้อมูลจาก ประชุมพงศาวดาร ภาคที่ ๒๖ เรื่องตำนานวังเก่า พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงพระนิพนธ์ (http://th.wikisource.org/wiki/%E0%B8%9B%E0%B8%A3%E0%B8%B0%E0%B8%8A%E0%B8%B8%E0%B8%A1%E0%B8%9E%E0%B8%87%E0%B8%A8%E0%B8%B2%E0%B8%A7%E0%B8%94%E0%B8%B2%E0%B8%A3_%E0%B8%A0%E0%B8%B2%E0%B8%84%E0%B8%97%E0%B8%B5%E0%B9%88_%E0%B9%92%E0%B9%96)   ;D

ตกลงคุณตามรอยกล่าวว่า - ต่อมาเป็นที่ทำการของกระทรวงเกษตราธิการ

คุณเพ็ญฯอ้างตำนานวังเก่า กล่าวว่า - ต่อมาเป็นอุทยานสราญรมย์

ตกลงอันไหนถูกต้องครับ

วังที่สร้างใหม่ เป็นกระทรวงเกษตราธิการ ปัจจุบันเป็นกรมทะเบียนที่ดินค่ะ http://www.lib.su.ac.th/rattanagosin_web/?q=node/314
เพิ่งได้ความรู้ใหม่ว่า ทำไมแถวนั้นถึงเรียกว่า วังใต้

แนบแผนผังวังสนามชัย (วังเหนือ วังกลาง วังใต้) ให้ชมกันจะได้ทราบว่าอยู่พิกัดไหนบ้าง วังกลุ่มสีเขียวคือวังที่กำลังสนใจกล่าวถึง

ที่มา มรว.แน่งน้อย

อ้างอิงตามแผนที่ พ.ศ. ๒๔๓๐ ระบุว่า "ประดิศวรการ" อยู่ตรงพื้นที่ลงสีแดง ซึ่งพ้องกับข้อมูลกรมที่ดินที่คุณ noon แนบประกอบ

1. วังสวนหลวง วังเหนือ เป็นวังกรมหมื่นอมเรนทรบดินทร์ เสด็จประทับอยู่มาตลอดพระชนมายุ
 
2. วังสวนหลวง วังใต้ เป็นวังพระองค์เจ้าประดิษฐวรการ ประทับอยู่มาตลอดพระชนมายุ

ดังนั้นเจอวังของพระองค์เจ้าประดิษฐวรการแล้ว

ขอโทษนะครับมาตอบช้า
ต้องขอขอบคุณจริงๆที่ทุกท่านเก่งมากช่วยผมหาข้อมูลได้มาก

ผมก็หาข้อมูลได้เพิ่มเหมือนกัน พรุ่งนี้มาอัพรูปให้นะครับ
แต่วันนี้มีผลแจ้งให้ทราบดังนี้
1. วันนี้ บ่ายสองถึงห้าโมงกว่า เชฺิญผู้เชี่ยวชาญจาก ช่างสิบหมู่ ปรมาจารย์ใหญ่จาก มหาวิทยาลัยศิลปากร และเพาะช่าง ไปดูของกันที่พัฒนช่าง (พัฒนางกูร) ประชุมกันราวสามถึงสี่ชั่วโมง สรุปเบื้องต้นว่า

เป็นเนื้อหินสบู่เกรดดีที่สุดที่ใช้สำหรับช่างหลวง
มีการเตรียมหินก่อนแกะแบบช่างหลวงคือขัดผิวอย่างดี
การวางตำแหน่งลายบนหินสบู่เป็นระเบียบ
ลายเป็นลายของช่างหลวง
อายุลายส่วนใหญ่รัชกาลที่สาม บางส่วนสี่
มีตราครุฑรัชกาลที่สี่ในหินสบู่ขนาดราวสามนิ้ว
มีตัวรามเกียรติ์รัตนะ หลากหลาย ลายตรงกับที่ใช้แสดงโชว์ประกอบงานพระเมรุ และในพิพิธภัณฑ์สถานแห่งชาติ อยู่ในหินสบู่ครบเซ็ต

2. เรื่องวังใต้ ขอบคุณมากครับ แต่เรื่องคนที่อยู่ในวังนี้ขอให้ข้มูลดังนี้

ผมขอความช่วยเหลือจากพวกกัน ติดตามผู้ใช้นามสุกล ดวงจักร ณอยุธยา ไดราว สามสิบกว่าคน มีสองคน พ่อเป็นหม่อมหลวง เป็นทายาทใกล้ชิดสุด
วันนี้ผมตามไปที่บ้านเก่าแถวบางซื่อ ได้เบอร์ โทรคุยกับทายาทผู้น้องแล้วอายุเจ็ดสิบกว่า ในเบื่องต้น ที่ท่านทราบ รุ่นปู่(มรว ) อยู่ในวัง และมีเรื่องวังแตก
ทายาทผู้พี่ ถือตราประจำราชสกุลดวงจักรทราบมากกว่า นัดคุยกันพรุ่งนี้ แล้วรายงานเท่าที่สำคัญให้ทราบครับ ดังนั้นเรื่องวังว่าง คิดว่าเป็นการคาดคะเน ถ้าถามทายาทน่าจะได้ความชัดเจนกว่า

3 เรื่องรูปหล่อ มีรูปใหม่ชัดๆ เห็นหนวดชัดเจน วันนี้ตรวจดูกันจะๆ โดยศิลปินระดับประเทศ เห็นว่า
รูปหล่อ ไม่ได้ปั้นใหม่ สงสัยว่าจะถอดพิมพ์มาจากรูปแกะหินอ่อนหรือเปล่า เห็นรอยตะเข็บจางๆตรงแนวหู สงสัยว่าไม่ได้ปั้น แต่ถอดพิมพ์มาครับ
หล่อดินไทย มีตะปู ชัดเจน ถ่ายรูปไว้แล้ว ค่อย ย่อให้ดูครับ ประเด็นรูปหล่อ ยังไม่ชัดว่าอะไร

สุดท้ายที่ประชุมถกกันยาวนานมาก สรุปว่า
ไม่ใช่ ลาย ร 1-2
เป็นลาย ร 3 ทำพระพุทธรูปได้ใหญ่สุดราวเท่าคน
ไม่ใช่ของชาวบ้านใช้หรือระดับขุนนางใช้ ในร 3 สำหรับงานหลวง
ไม่ใช่ปู่เจริญแกะหิน
ลายช่างหลวง
มีร้อยกว่าชิ้น
ของช่างสิบหมู่ปัจจุบันมีหินแม่พิมพ์สบู่ของหัวโขนเท่านั้น ส่วนของหินสบู่พระได้รับบริจาคมา  ที่ทายาทบริจาคมา มี 9 ชิ้น ลักษณะคนละแบบ ดูไม่ค่อยเรียบร้อยและ อาจมีอีกชุดหนึ่งไม่กี่ชิ้นที่มีคนบริจาคมาเช่นกัน ยังหาไม่เจอ เพราะย้ายของ แต่ไม่ได้ใช้เลย
ช่างสิบหมู่ไม่มีการสร้างพระทรงเครื่องต้นแบจักรพรรด์มานานตั้งแต่มีกรมศิลปากร และผู้ที่ทบทวนข้อมูลก็แจ้งว่า ยังไม่พบหลักฐาน หรือภูมิปัญญาโบราณ ที่เหลืออยู่ในช่างสิบหมู่ ปัจจุบัน พระพุทธรูปในช่างสิบหมู่คืองานปั้นสากลตามแนวทางอ.ศิลป์
ครับ

ทุกความเห็นมีคุณค่า ทำให้รอบคอบขึ้น ครับ
ตอนนี้สำหรับเราหลายคนที่ช่วยกันตาม ก็เหลือตัวแปรสำคัญเกือบสุดท้ายคือ ผู้ถือตราดวงจักร
ความลับสำคัญว่า มรดกภูมิปัญญาการสร้างพระพุทธรูปที่พัฒนาถึงจุดสูงสุด สลับซับซ้อนที่สุด สูญหายไปจากไทยตั้งแต่เมื่อใด กำลังจะเปิดเผยในอีกไม่ช้า (ถ้าโชคดี ผมภาวนาให้ได้คำตอบ ที่เป็นความลับราว ร้อยกว่าปี)

บางที วิชาก็สูญไปกับตัวนะคะ ยิ่งท่านผู้เป็นอัครศิลปิน สอนอย่างไรศิษย์ก็ทำได้ไม่เหมือนค่ะ

เรื่องที่จะเล่าต่อไปนี้อาจจะเอามะพร้าวห้าวมาขายสวน แต่ถ้าคุยกันเรื่องความเปลี่ยนแปลงในการสร้างพระพุทธรูป ก็เห็นว่าเป็นข้อมูลที่น่าสนใจอยู่
พระพุทธรูปองค์หนึ่ง ซึ่งรัชกาลที่ 5 ทรงสร้างในร.ศ. 127 คือพระสัมพุทธพรรณี องค์จำลอง ที่วัดราชาธิวาส ตามแบบองค์เดิมซึ่งรัชกาลที่ 4 ทรงสร้าง และต่อมาโปรดเกล้าฯ ให้อัญเชิญไปประดิษฐาน
ณ พระอุโบสถวัดพระศรีรัตนศาสดาราม

ในวัดราชาธิวาสนี้ ยังมีพระพุทธรูปอีกองค์หนึ่ง อยู่ในวิหารพระอัยยิกา เป็นพระพุทธรูปซึ่งรัชกาลที่ 6 และสมเด็จพระพันปีหลวง โปรดเกล้าฯ ให้หล่อขึ้นตามฝีมือช่างอย่างใหม่ ตอนต้นรัชกาล พระพุทธรูปองค์นี้ มีพุทธลักษณะที่แตกต่างไปจากพระพุทธรูปที่เคยมีมาแต่อดีต ทั้งนี้ เพราะว่าพระพุทธรูปมิได้เป็นพระปฏิมาจำลอง หรือรูปเลียนแบบอีกต่อไป แต่เป็นพระพุทธรูปซึ่งช่าง จินตนาการขึ้นมาตามความต้องการของผู้ว่าจ้าง ซึ่งต้องการพระพุทธรูปแบบคันธารราษฎร์ ของอินเดีย แต่คงไว้ซึ่งความเป็นมนุษย์ ครองจีวรห่มดองทาบชายด้านหลังแบบพระภิกษุคณะมหานิกาย (พระมหา สมณวินิจฉัย ๒๕๑๔, ๑๐๓)

คำตอบจากคุณลุงที่ถือตราดวงจักรสรุปจากการสัมภาษน์ทางโทรศัพท์เช้าวันนี้ ประมาณ 10.00 ดังนี้ (จากการถามครั้งเดียวนะครับ เพระาผมสังเกตว่าเวลาถามหลายครั้ง คนเดียวกัน พูดไม่ค่อยตรงกันบ้าง) 

มีผู้ถือตราสองสาย เป็นมรว.รุ่นปู่ ชื่อมรว.จีน และมรว.เจ็ก
ไม่รู้จักมรว.เหมาะ ดวงจักร
พ่อชื่อมล.คำนวน (เสียชีวิตแล้ว)
พ่อไม่เคยพูดถึงการสร้างพระพุทธรูป
เคยถามพ่อว่ามีพี่น้องกี่คน พ่อตอบว่า ไม่ต้องรู้หรอก
ไม่ทราบว่าปู่เป็นใคร รู้แต่ชื่อ มรว เจ็ก อันนี้พูดตรงกันทั้งสองท่านที่เป็นพี่น้อง
พี่ปู่ชื่อ มรว จีน ไม่รู่อยู่ไหน
ยอมรับว่าทวดเป็นหม่อมเจ้า แต่ไม่ทราบว่าใคร
ไม่รู้จักพระองค์เจ้าดวงจักร และพระองค์เจ้าประดิษฐ์วรการ
ไม่ทราบเรื่องพระพุทธรูปเลย ไม่มีอะไรตกทอดมา และคิดว่าตนเองไม่เกี่ยวข้อง

ผมเลยถามว่า ปู่ท่านชื่อ มรว .เหมาะหรือไม่ ท่านว่าไม่รู้จัก
ผมแย้งไปว่าไม่น่าจะเป็นไปได้เพราะข้อมูล จาก wikipedia ( อ้างหนังสือ อาจารย์ มรว ศัภวัฒน์) ว่า

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าดวงจักร กรมหมื่นณรงค์หริรักษ์ (9 กรกฎาคม พ.ศ. 2335 - 13 กันยายน พ.ศ. 2389) ประสูติเมื่อวันจันทร์ เดือน 8 แรม 6 ค่ำ ปีชวด จัตวาศก จุลศักราช 1154 ตรงกับวันที่ 9 กรกฎาคม พ.ศ. 2335 เป็นพระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช องค์ที่35 และเจ้าจอมมารดาปาน ทรงเป็นต้นราชสกุลดวงจักร

พ.ศ. 2367 พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดเกล้าฯ สถาปนาขึ้นเป็น กรมหมื่นณรงค์หริรักษ์ และโปรดให้กำกับกรมช่างหล่อ สิ้นพระชนม์ในรัชกาลที่ 3 เมื่อวันอาทิตย์ เดือน 10 แรม 8 ค่ำ ปีมะเมีย อัฐศก จุลศักราช 1208 ตรงกับวันที่ 13 กันยายน พ.ศ. 2389 พระชันษา 55 ปี

พระโอรส-พระธิดา[แก้]
หม่อมเจ้าหญิงใหญ่ ดวงจักร (พ.ศ. 2357 - 29 ธันวาคม พ.ศ. 2421)
หม่อมเจ้าชายดิศ ดวงจักร (พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าประดิษฐวรการ) (พ.ศ. 2361 - 9 ตุลาคม พ.ศ. 2428)
หม่อมเจ้าหญิงสังวาล ดวงจักร (พ.ศ. 2362 - 9 เมษายน พ.ศ. 2439)
หม่อมเจ้าหญิงนัดดา ดวงจักร
หม่อมเจ้าชายสุบรรณ ดวงจักร (พ.ศ. 2373 - 7 ตุลาคม พ.ศ. 2442)


เท่าที่ทราบ พระองค์เจ้าประดิษฐ์ไม่มีทายาท
แต่ทายาท มจ สุบรรณ คือ มรว เหมาะ ที่เหลือไม่ทราบ

ท่านว่า ท่านไม่ทราบ แค่มีตราราชสกุล และไม่ใช่มีคนเดียว แต่มีแค่สองคน สองสาย มรว.พี่น้องกัน

ดังนั้นเรื่องนี้ จึงค้างไว้ ก่อน ขอคิดดูอีกที ว่าจะไปต่อยังไง
อาจต้องดูในเอกสาร ทะเบียนราษฎร์เก่า ว่าบิดา ของมล.คำนวน ดวงจักรคือใคร ถ้าใช่ มรว.เหมาะ ก็คลี่คลายปริศนา ระดับหนึ่ง
แล้วมรว จีน คือใคร ทำไมไม่มีข้อมูล อันนี้ คิดว่า คงต้องพิสูจน์หลักฐาน ที่เกือบจะไม่มีทางตรงเลย อาจต้องใช้ทางอ้อม
กำลังย่อรูปอยู่นะครับ ส่งให้ดูเพื่อเป็นข้อมูลคร่าวๆ

งานฝีมือของทายาทในปัจจุบัน
พระสุโขทัย ทองแดง
หุ่นขี้รัชกาลหูคน
ชุดรามเกรียรติ์ ใช้ลายในหินสบู่ทำใหม่ ประยุกต์ หล่อ ไม่ได้ใช้ไม้ แบบโบราณ
ล้อราชรถขึ้นรูปจากหินสบู่

หินสบู่
รูปหล่อ
ใต้ฐานรูปหล่อ

หินสบู่จากช่างสิบหมู่ ที่มีผู้บริจาคให้

ถ้าจะแยกแยะคงต้องดูของจริง ชัดกว่ามาก

ชอบหินสบู่ ชุดพระพุทธรูปทรงเครื่องมากๆ ครับ

รูปหล่อในค.ห. 65  ดูจากมุมนี้คล้ายพระเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ 5

ดิฉันเริ่มงงกับข้อมูลรบกวนขอคำถามใหม่นะคะว่าเรากำลังสืบค้นเรื่องใด ท่านเจริญ ม.ร.ว.สุบรรณ หรือสาเหตุที่วังว่างลงและวิชาสูญหาย

รูปหล่อหากมีรอยตะเข็บ แสดงว่าเกิดจากการทำพิมพ์ รอยตะเข็บเกิดจากตอนแต่งขี้ผึ้งค่ะ ต้นแบบก่อนการทำพมพ์ มีได้ทั้งเป็นไม้ เป็นหินอ่อน เป็นดินน้ำมัน หรือปั้นดินเหนียว ได้ทั้งนั้นคะ หากมีการทำพิมพ์ น่าจะเป็นช่วงที่ อ.ศิลป์ เข้ามาในประเทศไทยแล้วค่ะ ดังนั้นไม่น่าใช่ดินไทย ดินไทยเมื่อเผาจะมีความแข็งคล้ายอิฐ นำออกจากฐานได้ยาก รูปหล่อที่เห็นหากใช้วิธีถอดพิมพ์ ก็จะใช้สูตรดินใน(ดินฝรั่ง =ทราย น้ำดิน ปูนปลาสเตอร์) ซึ่งนิยมนำดินออกหมด แต่ก็ยังคงใช้วิธีการตอกตะปูทอยเพราะต้องสำรอกขี้ผึ้งเช่นกัน คาดว่ารูปหล่อ น่าจะเป็นช่วง อ.ศิลป์ เข้ามาแล้ว หากทราบว่าคนต้นแบบนั้นเป็นใคร อยู่ยุคใด ถ้าเป็นยุคต้นๆ ที่ อ.ศิลป์เข้ามา แสดงว่าผู้ปั้นก็เป็นคนที่อยู่รอบๆ อ.ศิลป์ แต่ผู้ครอบครองจะเป็นคนในครอบครัวของผู้ปั้นรึเปล่า???

ขอตอบเรื่องดินไทยก่อนนะครับ

เรื่องดินไทยนี่ชัวร์ครับ รู้จักทั้งดินไทยดินฝรั่ง รู้ว่าทำอย่างไร ขึ้นหุ่นดินแกนอย่างไร  อายุดิน อุณหภูมิ สีดิน องค์ประกอบในดิน รวมทั้งรู้จักดินแกลบ  อีกอย่าง คนดูคือ ช่างพระที่ทำดินไทยต้นฉบับ บ้านช่างหล่อ อาจารย์เพาะช่าง ศิลปากร ผู้เชี่ยวชาญจากสำนักช่างสิบหมู่
ข้างใน ภาพมีตะปูสี่ตัว ดินสำรอกออกเกือบหมด นี่เป็นวิธีค่อนข้างจำเพาะของพัฒนช่าง ดูในรูปนะครับ ผิวในใต้ฐานพระหลังสำรอกดินออกฝีมือพัฒนช่าง พระบูชาสังฆราชแพ วัดสุทัศน์ หน้าตัก ห้านิ้ว องค์หนึ่งเป็นล้าน 

เรื่องว่าจะทำอะไร อันนี้ คงต้องตอบว่า ที่ถามทีแรกก็ยังไม่ได้คำตอบ ผมรู้แค่ว่า ฉัตรกุลเป็นพี่ ดวงจักรเป็นน้องคนละแม่ พ่อเดียวกัน(ร 1)
เหตุผลที่ถามคือ เขาใคร มาจากไหน ทำไมถึงเก่งสุดในบ้านช่างหล่อ แล้วเหลือแต่คำลำ่ลือ คนเก่งในบ้านช่างหล่อเกือบทั้งหมดหรือทั้งหมด ล้วนเกี่ยวข้องกับปู่เจริญ แต่ทำไมไม่มีหลักฐานที่มาที่ไปหรือการพัฒนาตัวเองแบบต่อเนื่อง อยู่ๆดีก็ปรากฏตัวในบ้านช่างหล่อ
ดูรูปแรก ปั้นพอกพระประธานวัดระฆังองค์เก่า พ.ศ. 2448
หลังจากนั้นทำแต่พระกริ่งวัดสุทัศน์ ไม่เห็นจะมีพระทรงเครื่องต้นอย่างจักรพรรดิ์ สาเหตุเกี่ยวข้องกันถึงจุดกำเนิดที่ทำให้บ้านช่างหล่อรุ่งเรือง ไม่ใช่ช่างอยุธยาชาวบ้านแต่เดิม เกี่ยวข้องกับการสูญหายของภูมิปัญญาการสร้างพระพุทธรูปแบบโบราณ(ทรงเครื่องต้นอย่างจักรพรรดิ์)ของกรมช่างสิบหมู่ตั้งแต่พ.ศ. 2429 ทำไม มรว.เหมาะ ดวงจักร ที่ปั้นพระพุทธชินราชจำลอง วัดเบญจมพิตร ที่ในหลวงรัชกาลที่ 5 ยกย่องว่าฝีมือดีที่สุด ปรากฏผลงานแค่ช่วงแคบ ระหว่างพ.ศ. 2443-2453 แล้วหลังจากนั้นจึงเป็นพระเทพรจนา แล้วมรว.เหมาะ ดวงจักร ก็ไม่ปรากฏอีก หรือเสียชีวิต ซึ่งออกจะเร็วไปนะครับ แล้วก่อน ปั้นพระพุทธชินราชจำลอง 2443 ไม่เห็นอะไรว่ามีเค้างานปรากฏ แปลกดี หรือผมไม่รู้ข้อมูลอีกก็ไม่ทราบ ท่านใดพอจะกรุณาให้ข้อมูลเพิ่มเติมจะเป็นพระคุณอย่างยิ่งครับ
คำถามเยอะนิดนะครับ เพราะคิดแบบวิทยาศาสตร์

ผมส่งรูปพระประธานวัดระฆังที่ปู่เจริญปั้นพอกเมื่อร้อยกว่าปีก่อน
รูปใต้องค์พระที่ทำดินไทย และสำรอกดินออกแบบพัฒนช่าง
รูปพระพุทธรูปในวัดพระแก้ว ดูสไตล์
จารึกตัวหนังสือหลังแม่พิมพ์ปูน ส่วนใบหน้าพระพุทธรูปขนาด ๑ ศอก ดูอักขระ

อีกเรื่องหนึ่งที่ไม่แน่ใจคือ มรว.เหมาะ ดวงจักร ลูกใคร พระองค์เจ้าประดิษฐ์หรือ มจ.สุบัน
เคยได้ยินแต่คนพูดว่าไม่มีทายาท แต่ไม่ทราบว่าเป็นทายาทฝีมือ หรือ ลูก
สันนิฐานว่า ที่พูดกันทั่วไปหมายถึงสายนี้สูญหาย ไม่มีทายาทฝีมือ
เป็นไปได้ว่าพระองค์เจ้าประดิษฐ์ก็มีลูก
ไม่ทราบมีผู้รู้ไหมครับ ทำเนียบ ชั้น มรว.มีบันทึกไว้หรือเปล่าครับ

"มีผู้อนุเคราะห์ค้นให้ว่า มจ สุบรรณสิ้นด้วยโรคชรา ผมก็สงสัยว่า ถ้าคนเราทำงานไม่ไหวแล้วจะทำเรื่องขอพระราชทานโรงหล่อใหม่ทำไมในปีที่ตนเองเสียชีวิต คือแก่แล้วก็อาจเป็นได้ว่าตายกระทันหัน"

ท่านคงจะขอพระราชทานไว้ให้ม.ร.ว.เหมาะ ซึ่งขณะนั้นรับราชการเป็นหลวงประสิทธิปฏิมา ถึงแม้ทรงชราทำงานไม่ไหว ก็คงควบคุมชี้แนะได้
ส่วนข้อที่ว่า หลังจากท่านสร้างพระพุทธชินราชแล้วท่านไปไหน ท่านก็น่าจะทำงานต่อ แต่เมื่อบันทึกประวัติศาสตร์ก็พูดถึงแต่ผลงานเด่น
ในราชกิจจา ไมโครฟิล์มจดหมายเหตุ บางทีก็ไม่วงเล็บชื่อจริง ไม่ทราบคุณลองค้นชื่อพระประสิทธิปฏิมา ในเอกสารกรมช่างสิบหมู่บ้างหรือยังคะ

ที่วังคลองเตยเพิ่งค้นพบหลักฐานเพิ่มเติมเกี่ยวกับการสร้างวัดเบญจมบพิตร บางทีจะมีข้อมูลใหม่ๆ บ้างกระมัง

ขอขอบคุณทุกความเห็นมากนะครับ
หากล่วงเกินอะไรไปต่อท่านใดก็ขออภัยมา ณ ที่นี้
ความรู้ที่ได้รับ ทำให้คลี่คลายที่มาของ ของสำคัญหลายอย่าง ที่พยายามสอบถาม ค้นหาอยู่นาน ก็ได้คำตอบในที่นี้
สิ่งที่ยังเป็นปริศนา ยังไม่อาจได้หลักฐาน และ คงยังไม่สามารถคาดเดาได้ในขณะนี้
ข้อสันนิฐานต่างๆ ก็ผิดบ้าง ถูกบ้าง ก็คงไม่อาจใช้ในอ้างอิงใดๆ
 
ขอขอบคุณทุกท่านที่ติดตามมาจนถึงตอนนี้อีกครั้งนะครับ....................

 

การปั้นหล่อกลุ่มพระพุทธรูปตระกูลพระกริ่งนัั้น ทราบว่าทางวัดสุทัศน์ (โดยสมเด็จพระสังฆราช (แพ) และสมเด็จเจ้าประคุณ (ศรี) ได้สร้างพระกริ่งออกมาหลายรุ่นมาก โดยให้ช่างหรัส พัฒนากูร และช่างหนู (แดง) เป็นนายช่างในการหล่อโลหะและทำการแต่งพิมพ์ แต่งพระที่หล่อแล้วทั้งหมด รวมทั้งสายวัดบวรนิเวศในบางรุ่น ซึ่งอยู่ในช่วงรัชกาลที่ ๖ - หลังสงครามโลกครั้งที่ ๒

ตามประวัติว่าช่างจากบ้านช่างหล่อช่วยกันหลายคน

กรมหมื่นนราเทเวศร์ (ได้ทรงกรมหลวงในรัชกาลที่ ๓) พระโอรสในกรมพระราชวังหลัง เจ้าฟ้ากรมหลวงอนุรักษ์เทเวศร์ ได้ทรงสร้างพระเจดีย์โดยเสด็จพระราชกุศลกรมละหนึ่งองค์ภายในกำแพงพระอุโบสถด้านทิศเหนือ และได้ทรงสร้างเสนาสนะสงฆ์เพิ่มขึ้นอีกในเนื้อที่ที่ได้ขยายออกไป ได้อัญเชิญพระประธานหล่อมาประดิษฐานไว้ในพระอุโบสถที่ทรงสร้างขึ้นใหม่จึงได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯให้นำเศวตฉัตรในพระอุโบสถหลังเก่ามากั้นพระประธานองค์ใหม่ พระประธานองค์เก่านั้น ของเดิมองค์เล็ก ปั้นด้วยปูน มีเสาหินขนาดย่อมเป็นแกน ไม่ใหญ่โตอย่างเดี๋ยวนี้ และผุพังทรุดโทรมมาก สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ (ม.ร.ว.เจริญ อิศรางกูร) ครั้งยังดำรงสมณศักดิ์เป็นพระธรรมไตรโลกาจารย์ เจ้าอาวาสวัดระฆังโฆสิตาราม ได้ให้ช่างปั้นชาวบ้านช่างหล่อหลายคนด้วยกันที่สืบได้ ๑ คน คือ นายจำเริญ พัฒนางกูร ร่วมกันปั้นรูปพระประธานทับพระประธานองค์เก่าจึงดูใหญ่โตขึ้นจนไม่น่าเชื่อว่าจะใช้เศวตฉัตรองค์นี้กั้นถวายได้


จาก ประวัติ วัดระฆังโฆษิตาราม วรมหาวิหาร (http://www.watrakang.com/history.php)  ;D

พบว่าในพระราชกิจรายวัน ร.ศ. ๑๐๔ ตรงกับ พ.ศ. ๒๔๒๘ รายงานการสิ้นพระชนม์ของพระองค์เจ้าประดิษฐ์วรการ ซึ่งรัชกาลที่ ๕ โปรดเกล้าให้พระองค์เจ้าขจรจรัสวงษ์ (พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าขจรจรัสวงษ์ กรมหมื่นปราบปรปักษ์ สายราชสกุลมาลากุล) ดูแลการช่าง ๑๐ หมู่สืบมา

ยกเว้นการหล่อ โปรดเกล้าฯให้หม่อมเจ้าสุบรรณ กำกับเท่านั้น

เห็นใช้ภาษาไทยสมัยจอมพล ป. มาจากเล่มนี้กระมัง  ;D

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอที่ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้จัดการพระศพพระองค์เจ้าประดิษฐวรการคือ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ามหามาลา กรมพระยาบำราบปรปักษ์  ซึ่งทรงเป็นสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอพระองค์เดียวในรัชกาลที่ ๕  และจากจดหมายเหตุพระราชกิจรายวันดังกล่าวแสดงให้เห็นว่า พระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นปราบปรปักษ์ (พระองค์เจ้าขจรจรัสวงศ์) ได้ทรงบังคับการกรมช่างสิบหมู่มาตั้งแต่พระบิดายังทรงพระชนม์ชีพอยู่

ขอบคุณมากนะครับเรื่องจดหมายเหตุราชกิจรายวัน

ส่วนเรื่องพระประธานวัดระฆังนั้น ผมลืมไปว่าใช้ข้อมูลของบ้านช่างหล่อประกอบกับวัดระฆัง

เจริญ พัฒนางกูร ถือเป็นปรมาจารย์ช่างพระผู้ยิ่งใหญ่ที่สุดของบ้านช่างหล่อ เป็นครูสอนทำพระ แกะหินสบู่
และในการทำพระนั้น มีคนเดียวที่ออกแบบกำกับ ไม่งั้นงง หลายคนผสมกันออกมาก็ไม่งาม การทำพระเป็นศิลปะ ไม่เหมือนลงแขกเกี่ยวข้าว
อีกอย่างถ้าปู่เจริญอยู่ตรงไหน ช่างที่เหลือถอยหมด เพราะเขาคือช่างใหญ่สุด
ผมดูแล้วก็เลยสรุปไปว่าที่เหลือคือลูกน้องที่มาช่วยปั้น โดยปู่เจริญกำกับ เขาจึงจำเอาแต่หัวหน้าที่มาทำ เพราะบ้านช่างหล่อเดิมก็ทำกันแบบลงแขกเกี่ยวข้าว แต่มีผู้กำกับที่เป็นเจ้าของงานครับ
ผมไปนั่งดูพระเนตรที่ทำจากเปลือกหอยมุกและเม็ดนิลรีๆ ก็รู้แล้วว่าพัฒนช่าง เพราะช่างในบ้านช่างหล่ออื่นไม่ทำกัน ทำยาก

เมื่อยังเด็ก ไปเที่ยวบ้านป้าเจียรบ่อย ๆ แต่ไม่ได้สนใจอะไร
จำได้ว่าที่เรือนหลังใหญ่มีหุ่นขี้ผึ้งเล็ก ๆ เยอะมาก ฝีมือป้าเจียรก็มี
ด้านหลัง ริมคลอง มีเรือนไทย ที่บอกกันว่าย่าจีนอยู่ที่นี่ กลัวผีกันน่าดู
พอลุงกับป้าเสียแล้ว ไม่ได้ไปอีกเลย ดีใจค่ะที่มีการพูดถึงงานตระกูลช่างนี้กันที่นี่

ในจดหมายเหตุพระราชกิจรายวันที่คุณ siamese นั้นแสดงว่า (วิเคราะห์)

1. มจ.สุบรรณ คือ มจ.สุบัน ในกรมหมื่นณรงค์หริรักษ์
2. ยังมีกรมช่างหล่ออยู่ที่เดิม คือวังคลองตลาด จึงไม่ใช่วังว่าง จนกระทั่งมจ.สิ้น ในปี 2442
3. มีโรงหล่อหลวงกรมช่างหลวงของพระองเจ้าประดิษฐ์ ที่ทำจากโครงไม้หลังคามุงจาก ที่มีการออกแบบ function ภายใน (เป็นผลจากประสบการณ์ที่ทำงานมามากมายในประวัติศาสตร์ จึงสามารถแบ่งองค์ประกอบและจัด flow การทำงานได้)  จนชำรุดมาก
4. มีข้าราชการสังกัดกรมช่างหล่อ อยู่ที่เดิม คือวังพระองค์ประดิษฐ์
5. หลังสิ้น มจ.สุบรรณ กรมช่างหล่อย้ายไปสังกัดจงขวา คืออธิบดีกรมช่างสิบหมู่ เจ้าพระยาธรรมาธิกรณบดี มรว. ปุ้ม มาลากุล โดยเอกสารที่ได้ขณะนี้ ยังไม่อาจระบุได้ว่า กรมย้ายไปแล้ว คนย้ายตามไปมากน้อยเท่าไร ลาออกไปบ้างมากน้อยเท่าใด เพราะมีการเปลี่ยนนาย ซึ่งอยู่กันมานานมาก ตั้งแต่พระองค์เจ้าดวงจักร ที่กำกับกรมช่างหล่อ มาพระองค์เจ้าประดิษฐ์
ุ6. ในเอกสารเห็นทายาทของวังนี้คือ มรว.เหมาะ ดวงจักรท่านเดียว ทายาทท่านอื่นไม่มีปรากฏเลย ซึ่งโดยธรรมชาติของสายช่างโบราณ ลูกหลานในบ้าน ต้องฝึกช่วยทำหมด เป็นการศึกษาในครอบครัว มรว....ดวงจักร รุ่นนี้ยังไม่ทัน การเรียนในระบบการศึกษาภาครัฐ เพราะเกิดแถวๆ พศ.2400 ปัจจุบันเหลือทายาทรุ่นหลานของ มรว....ดวงจักร แค่ สองคน แปลก ที่เหลือไปไหนหรือไม่มี แล้วเครื่องมือช่างที่ทำกันมโหฬารในรัชกาลที่ 3 โดยพิมพ์หินสบู่ลายพระทรงเครื่องจำนวนมาก ที่เป็นของถาวร ใช้ซำ้ได้ ไปไหนเสียละ เพราะสิ่งนี้คือหลักฐานของผู้สืบทอด ผู้ถือตราดวงจักร คือสืบทอดสายเลือด แต่สายเลือดที่ได้รับมรดกช่างพระคือผู้สืบทอดงานฝีมือองค์ความรู้สายตรง

ช่างหล่อสมัยรัตนโกสินทร์ยังมีอีกชุมชนหนึ่งทางฝั่งพระนคร อยู่แถวบ้านพานถม ปัจจุบันเป็นตรอกช่างหล่อ ฝั่งตรงข้ามกับวัดตรีทศเทพครับ
พอดีผ่านไปเลยเก็บภาพมาฝากเฉยๆ

ข้อมูลเพิ่มเติมเกี่ยวกับพระองค์เจ้าดวงจักร ในหนังสือปฐมวงศ์ให้ข้อมูลว่า

 "เป็นพระองค์เจ้าพระเคราะห์ร้าย สบายบ้างไม่สบายบ้าง แต่แข็งแรงรับราชการเป็นกรมหมื่นณรงค์หริรักษ์ ว่าราชการกรมช่างหล่อ"

หยิบพระราชหัตถเลขาพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวถึงพระยาอนุรักษ์ เมื่อ ร.ศ. ๑๒๘ ความว่า
“ในการช่างแต่ก่อนมีพระองค์ดิษฐใช้สำหรับจะแผลงฤาจะปัจจุบันทันด่วนขุกค่ำขุกคืนเรียกร้องเอาได้ง่ายๆ ครั้นพระองค์ดิษฐตายพระองค์ขจรมาแทน พระองค์ขจรทำมายังไรเจ้าก็เห็น แต่ทั้งพระองค์ดิษฐพระองค์ขจรบ้าๆทั้งคู่ ข้าคนใช้ก็บ้าๆ เหมือนกัน ทำอะไรจึงได้สำเร็จได้ทันอกทันใจ ....

ครั้นเมื่อพระองค์ขจรตายแล้ว ต้องเที่ยวกราบไหว้วิงวอนผู้มีความรู้ความคิด ฝีมือต่างๆให้เขาคิดแล้วเจ้าจึงจะทำ การงานก็ติดไปหมด
ความรู้สึกขาดพระองค์ดิษฐฤาพระองค์ขจรไม่หายเลยจนกระทั่งบัดนี้”

ขอบคุณคุณ siamese มากครับ
เรื่องพระราชหัตถเลขาที่ในหลวงทรงกล่าวถึง
ผมมีข้อมูลเพิ่ม ออกจะลึกไปหน่อยนะครับ

กระทรวงโยธาธิการ

                                       รศ 102             รศ 111                     รศ  117                              รศ  118

เสนาบดี                                                       กรมขุนนริศฯ                กรมหมื่นพิทยลาภพฤติธาดา                       กรมขุนนริศ

กรมช่างหล่อซ้าย          
จางวาง              พระโลหเดชพิจิตร (พ่วง)           พระโลหเดชพิจิตร(มรว ชื่น)              พระโลหเดชพิจิตร(มรว ชื่น)                           -

ปลัดจางวาง         พระพินิจโลหการ(มรว. เสนาะ)                                                 หลวงประสิทธิปฏิมา                                  -

เจ้ากรม             หลวงอินทรพิจิตรบันจง(อ่อน)        หลวงอินทร์นิมิตร       หลวงอินทรพิจิตรบรรจง ( จัน)                       -
           
ปลัดกรม                                                 หลวงประสิทธิปฏิมา(มรว เหมาะ)          ขุนโลหกรรมพิจิตร                                    -

ปลัดกรม            ขุนโลหกรรมพิจิตร(จัน)             ขุนโลหกรรมพิจิตร(จัน)         
                 
กรมช่างหล่อขวา
เจ้ากรม             หลวงสรอัคนีพิจิตร์(ภู่)            หลวงสรอัคนีพิจิตร์(ภู่)                   หลวงสรอัคนีพิจิตร์                                ขุนพิทักษ์อัคนี
ปลัดกรม            ขุนพินิจสรเพิลง                   ขุนพินิจสรเพลิง                        ขุนพินิจสรเพลิง                                    หมื่นไชยอัคนี

รายชื่อนี้ค้นจากทำเนียบข้าราชการกระทรวงโยธาธิการ และสารบาญชี พศ 2426
ในปีร.ศ. 111 เจ้ากรมช่างหล่อซ้าย หลวงอินทร์นิมิตร เจ้ากรมช่างหล่อซ้าย ไม่มีชื่อว่าเป็นใคร และปรากฏตัวอยู่ในปีนี้ ต่อมาทำเนียบในปีร.ศ. 117 ชื่อนี้ก็หายไป พอร.ศ. 118 กรมช่างหล่อซ้ายก็หายไปทั้งกรม หาข้อมูลไม่เจออีก เหลือแต่หล่อขวา
เดิมกรมช่างหล่อคือกรมที่หล่อพระพุทธรูปกรมเดียว
แบ่งเป็นซ้ายขวา ซ้าย 4 ขวา 2
หล่อซ้ายเป็นหลัก คือช่างพระรับผิดชอบเป็นหลักตั้งแต่ปั้น ขัด แต่ง จนจบงาน
หล่อขวาเป็นรองคือคุมไฟ หล่อโลหะ
ดูเหมือนจะมีปัญหาหรือเปล่าที่กรมช่างหล่อซ้าย ที่อาจสูญเสียช่างฝีมือไปในรัชกาลที่ 6 เมื่อหมดจาก มรว.เหมาะ ดวงจักรแล้ว กรมช่างหล่อซ้ายดูเหมือนจะไม่มีคนมีฝีมือ ก็เลยต้องไปใช้กรมช่างปั้นซ้าย คือพระเทพรจนา ในรัชกาลที่ 6 ที่สงสัยเพราะเดิมตั้งแต่ ร 1 มา ใช้แต่กรมช่างหล่อ กรมเดียว
ข้อสันนิฐานนะครับ อาจจะผิดนะครับ
รบกวนถามหน่อยได้ไหมครับว่า  หลวงอินทร์นิมิตร เจ้ากรมช่างหล่อซ้าย คือใคร ใช่ มรว ที่เป็น ดวงจักร อีกท่านหรือเปล่า
และสอบถามว่าพระองค์เจ้าประดิษฐ์มีโอรสกี่คนครับ
ขอบคุณครับ

http://www.reurnthai.com/index.php?topic=4858.0;wap2

เพิ่มข้อมูลอุตสาหกรรมการหล่อพระ ที่ราชการจัดทำหนังสือไว้เมื่อ พ.ศ. ๒๔๘๐

เห็นชุดรามเกียรติ์นี้ จับตอนศึกอินทรชิต หนุมานล้มช้างเอราวัณในครอบแก้ว นึกถึงฝีมือของพระองค์เจ้าประดิษฐ์

เอกสารในหอจดหมายเหตุเรื่อง หม่อมเจ้าสุบรรณ์ประชวรแลสิ้นชีพ ในปี รศ 117
แต่ทูลกรมหมืนพิทยลาภพฤติธาดาว่าตามที่ท่านโทรเลขว่าด้วยหม่อมเจ้าสุบรรณสิ้นชีพ แลสมควรย้ายกรมช่างหล่อมาขึ้นกระทรวงวัง ลงวันที่  9 ตุลาคม รศ 118

เรื่องแม่พิมพ์หินสบู่นั้นได้ตามไปในหัวหน้าบ้านช่างหล่อแล้ว ก็เป็นที่น่าสนใจเพราะ แต่ละบ้านมีกันไม่กี่ชิ้น เพิ่งแกะลายด้วยเหล็กก้านร่มสะท้อนด้วยขี้ผึ้งกันในช่วงรัชกาลที่ 6  ก่อนหน้านั้นสมัยโบราณใช้แท่งโลหะปั่นเป็นหลุมสร้างเป็นลายเม็กพระศก ลูกครึ
 และในซอยบ้านช่างหล่อ เกือบทั้งหมดทำพระในครอบครัวไม่ไใช่เป็นโรงหล่อแยก ใช้ลานในบ้านเทหล่อ


ส่วนหลวงอินทรพิจิตรบันจง มี 3 ชื่อ อ่อน  จัน (รศ 108) และ ส่าน สาณศิลปิน (รศ 118) ครับ

ขอบคุณเรื่องรายชื่อโรงหล่อนะครับ ทำให้เห็นภาพรวมชัดขึ้นครับ

ข้อมูลหม่อมเจ้าในพระราชวงศ์จักรี ให้ข้อมูลว่า

"หม่อมเจ้าสุบรรณ ประสูติ ๒๓๗๓ สิ้นชีพิตักษัย ๗ ตุลาคม ๒๔๔๒ ชมมายุ ๗๐ พรรษา พระราชทานเพลิง ณ วัดสระเกศ วนที่ ๒๘ เมษายน ๒๔๕๓"

หลังจากการค้นคว้าเอกสารชั้นต้นจำนวนมากในแผนกเอกสารโบราณ หอสมุดแห่งชาติและหอจดหมายเหตุแห่ง และได้รับความอนุเคราะห์ข้อมูลจากผู้รู้จำนวนมาก รวมทั้งผู้รู้หลายท่านในเรือนไทย เช่น หลวงเล็ก  ทำให้เราพอจะปะติดต่อเรื่องได้ชัดเจนมากขึ้นเเล้ว
การอธิบายความเป็นไปของภูมิปัญญาสายช่างของพระองค์เจ้าประดิฐวรการ(เขียนตามลายพระหัตถ์ของพระองค์) เกี่ยวข้องกับการล่มสลายของช่างสิบหมู่ที่สืบทอดมาแต่โบราณราว 500 ปี ในตอนกลางรัชกาลที่ 5 ต่อเนื่องจนปิดฉากสมบูรณ์ในรัชกาลที่ 7 พ.ศ. 2469 และเกี่ยวข้องกับผู้สืบทอดสำคัญที่สุด 2 ท่านคือ พระพินิจโลหการ ม.ร.ว.เสนาะ และม.ร.ว.จำเริญ หลวงอินทร์นิมิตร

ม.ร.ว.เสนาะ บุตร ม.จ.ร้าย ในกรมหมื่นอินทรพิพิธ เข้ารับราชการเป็น ม.ร.ว.ช่างในกรมช่างหล่อ พ.ศ. 2422 ด้วยเพราะมีฝีมือทำของเล็กละเอียดอย่างดีในอายุราว 40 ปี คิดว่าท่านน่าจะแต่งงานกับ ม.ร.ว.แข ธิดาองค์โตของพระองค์เจ้าประดิฐวรการและพักอาศัยในวังพระองค์เจ้าประดิฐวรการด้วยกันในปีนี้  สอดคล้องกับหลักฐานในสาระบาญชี พ.ศ. 2426 ต่อมา วัที่ 28 ธันวาคม พ.ศ.2423 ม.ร.ว.แข ท่านก็มีบุตรที่เป็นหลานตา ของพระองค์เจ้าประดิฐวรการ คือ พระยาศึกษาสมบูรณ์ ม.ล.เเหยม อินทรางกูร
พ.ศ.2423 ม.ร.ว.เสนาะ แสดงฝีมือขั้นสูงสุดคือ แกะหินสบู่ทำภาพจับรามเกียรติ์ชุดไม้ระกำในงานพระศพสมเด็จพระเจ้าสุนันทากุมารีรัตน์แลสมเด็จพระเจ้าลูกเธอเจ้าฟ้ากรรณาภรณ์เพชรรัตน์ ปัจจุบันแม่พิมพ์ชุดนี้ทีั้งชุดตกทอดสู่เจริญ พัฒนากูร และวิธีการสร้างภาพจับไม้ระกำขนาดเล็กที่สุดนี้สร้างความงุนงงให้กับช่างในปัจจุบัน
แต่ในที่สุดทางโรงหล่อพัฒนช่างก็เฉลยคำตอบวิธีสร้างที่ถ่ายทอดในเฉพาะพัฒนช่างว่าให้ว่า ไม้ระกำใช้ทำแกนหุ่นเท่านั้น รายละเอียดส่วนต่างเชนหัว มือ แขน ขา ฝ่ามือ ฝ่าเท้า สร้างจาก รักสมุก กดถอดจากพิมพ์แล้วสวมติดกับแกนไม้ระกำ
พ.ศ. 2426 ม.ร.ว.เสนาะเป็นพระพินิจโลหการ รักษาราชการแทนพระองค์เจ้าประดิฐวรการในงานสำคัญฉลองพระเดชพระคุณในหลวง ร. ๕ ตลอดเรื่อยมา โดยไม่ทรงใช้ ม.ร.ว.ชื่น  พระโลหเดชพิจิตร จางวางช่างหล่อซ้าย เลย จึงทำให้เห็นความสำคัญของม.ร.ว.เสนาะชัดเจน
พ.ศ.2428 เป็นปลัดจางวางช่างหล่อซ้าย ตำแหน่งใหม่ ไม่เคยมีมาก่อนในประวัติศาสตร์ ท่านน่าจะรับผิดชอบ งานทำรูปพระประธาน และพระสาวก 2 องค์ของวัดเทพศิรินทราวาสที่หล่อในเดือนธันวาคม ที่วังพระองค์เจ้าประดิฐวรการ ในหลวงเสด็จเททอง
คิดว่า ตอนนั้น ม.ร.ว.จำเริญเพิ่งมีอายุ 23ปี จึงยังไม่ใช่ผู้สืบทอดหลัก ผู้สืบทอดหลักต้องเป็นบุตรเขยคือพระพินิจโลหการ และต้องเป็นผู้สืบทอดการเป็นครูช่างสิบหมู่หลักด้วย โดยถูกฝึกฝนรับถ่ายทอดวิชาเพียงคนเดียว ที่เก่งที่สุด
หลังจากนั้นไม่เกิน 3 เดือน ท่าเสียชีวิตกะทันหันด้วยเหตุไม่ปกติ เอกสารคำพิพากษาฏีกาในช่วง พ.ศ.2428-2429 สูญหาย มีแต่ก่อนและหลังปีนี้ จึงไม่รู้ว่าไปไหน แต่ไม่มีชื่อท่านอีกในกรมช่างหล่อเลยตลอดไป
พระประธานและพระสาวก 2 องค์ของวัดเทพศิรินทร์เทหล่อเสร็จแล้ว จึงไม่ได้แต่งตัว (คำเรียกของพระองค์เจ้าประดิฐวรการ)  และค้างอยู่ จนถึง พ.ส.2436 จึงแต่งเสร็จ แต่กลับถูกย้ายไปที่โดรงหล่อบ้านม.จ.สุบรรณ ตรงถนนตีทอง ข้างวัดสุทัศน์ จึงมีหมายแห่ไปวัดเทพฯจากที่นี่

การสูญเสียม.ร.ว.เสนาะคือการสูญเสียครูช่างที่สืบทอดวิชาช่างสิบหมู่ของพระองค์เจ้าประดิฐวรการ อัจฉริยะผู้รวบรวมภูมิปัญญาช่างสิบหมู่ไว้แตกฉานขั้นสูงสุด
ช่างสิบหมู่ที่เหลือของพระองค์จึงย้ายไปอยู่กับกรมหมื่นปราบปรปักษ์ เมื่อช่างชุดนี้ตายเกือบหมด ในพ.ศ.2440 กรมช่างสิบหมู่จึงระส่ำอย่างหนัก กรมหมื่นปราบปรปักษ์ท่านไม่ใช่ช่างแต่เดิม แต่ได้ลูกน้องของพระองค์เจ้าประดิฐวรการมาทำงาน จึงทำให้ช่างรุ่นหลังบางท่าน   คิดว่า กรมฯปราบปรปักษ์เป็นช่างฝีมือสูสีกับพระองค์เจ้าประดิฐวรการ แต่ไม่ใช่ ความจริงทั้งหมดคือ พระองค์เจ้าประดิฐวรการ
เรื่องมันยาวมาก เราตรวจพบภูมิปัญญาช่างหล่อหลวงที่น่าอัศจรรย์ที่ไม่เคยมีใครทราบมาก่อนของพระองค์เจ้าประดิฐวรการ ที่สามารถใช้อธิบายการสร้างพระพุทธรูปหลวงในช่วงต้นและกลางรัตนโกสินทร์รวมทั้งพระโบราณทั้งหมดได้อย่้างเคลียร์ชัด
ทำไมพระองค์เจ้าประดิฐวรการถึงยิ่งใหญ่มาก
ต้องดูพระราชหัตถเลขา ร.5 ท่านทรงโปรดพระองค์เจ้าประดิฐวรการแบบทรงไม่ลืมเลือนแม้ว่าสิ้นพระชนม์ไปนานกว่า 20 ปี แล้วก็ตาม
ต้องไปดูว่าช่างหล่อหลวงรัตนโกสินทร์ฟื้นคืนได้อย่างไร
ทำไมช่างปั้นหลวงถึงฝ่อหดลงแทบหมดความสำคัญใน ร 5
ทำไมจึงมีช่างรูปในช่างหล่อหลวง
อะไรคือกุญแจความสำเร็จที่ทำให้ช่างรูปชนะช่างปั้นใน ร 3-4-5

เราพบความยิ่งใหญ่ของภูมิปัญญาโบราณที่หลงเหลืออยู่ บางส่วน
แต่ก็ทำให้เราตะลึงกับความสามารถและองค์ความรู้ที่สะสมถ่ายทอดสืบต่อกันยาวนาน 500 ปีของชนชาติไทย
ไว้ค่อยอธิบายให้ฟังในลำดับถัดไปครับ

ส่วนนามสุกลพัฒนางกูร
ล้อไปกับ อินทรางกูร
เป็นความสัมพันธ์ในวงญาติ ร. 1 ระหว่าง พอจ. ดวงจักร (ม.ร.ว.จำเริญ ม.ร.ว.แข) พอจ.ทับทิม(ม.ร.ว.เสนาะ) พอจ.ฉัตร (ม.ร.ว.อรุณ) รวมถึงการรับราชการเป็นมจ.มรว. มล.ช่าง ในตอนต้นสมัยร 5 อย่างสอดคล้องกัน